Czarny bez dobry na wszystko

Czarny bez dobry na wszystko
Bez lekarski, bzowina, bez biały, bez apteczny, holunder to synonimy bzu czarnego (Sambucus nigra),
który należy do rodziny przewiertnikowatych (Caprifoliaceae). Występuje dziko w Europie, Ameryce
Północnej i Południowej.
W Polsce występują trzy gatunki: bez hebd (S. ebulus) – bylina o czarnych niejadalnych owocach, bez
koralowy (S. racemosa) krzew o trujących, czerwonych owocach i bez czarny (S. nigra) – krzew
ruderalny, rosnący w zaroślach, nad potokami, przy gospodarstwach rolnych, na brzegach lasów. Roślina
na stanowiskach naturalnych dorasta do 8 m wysokości, posiada grube, proste, wzniesione pędy koloru
szarozielonego, które z czasem szarzeją, a kora pęka. Różnicowanie pąków kwiatowych ma miejsce we
wrześniu, a kwitnienie trwa od maja do czerwca. Kwiaty są białokremowe zebrane w baldachy. Posiadają
charakterystyczny mdły zapach. Owocem jest mięsisty pestkowiec, początkowo zielony, później
zmieniający barwę na czerwoną, czerwonofioletową, aż w końcu osiąga kolor czarny.
W Polsce do tej pory owoce bzu czarnego pozyskuje się z krzewów dziko rosnących. W wielu krajach
Europy zak-łada się już plantacje bzu z odmian hodowlanych. Są one bardziej cenne – w porównaniu z
dziko rosnącymi zawierają więcej witaminy C i cukrów.
Wyhodowano również odmiany ozdobne bzu czarnego, które swoją urodą zainteresowały projektantów
ogrodów. Są wśród nich odmiany o strzępiastych liściach „Laciniata”, liście złociste ma „Aurea”,
czerwonolistny, kwitnący różowo jest „Black Beauty”. Rośliny te podobnie jak gatunek szybko rosną,
mają małe wymagania i ładnie prezentują się w ogrodzie.
Zastosowanie w lecznictwie i kosmetologii
Bez czarny jest jedną z najstarszych roślin leczniczych. Już w starożytności zajmował ważne miejsce w
ogrodzie i uważano go za drzewo życia. Jedno z porzekadeł ludowych mówi, że „kto będąc chory,
każdego dnia będzie ucinał sobie drzemkę w cieniu bzu, ten powróci do zdrowia”. Dzisiaj również ma
szerokie zastosowanie w ziołolecznictwie.
W celach leczniczych można wykorzystywać kwiaty, owoce, liście, nasiona, korę, a nawet korzenie.
Największe znaczenie mają oczywiście kwiaty i owoce, które są bogate w flawanoidy, kwasy organiczne,
garbniki, olejki eteryczne, związki amidowe, witaminy A1,B1,B6,C, karotenoidy, sole mineralne,
pektyny i biopierwiastki (jod). Białe baldachy kwiatów zbiera się wtedy, gdy ok. 80% kwiatów jest
rozwiniętych. Napar lub syrop z kwiatów działa napotnie i moczopędnie, łagodzi katar i kaszel,
wzmacnia ściany naczyń krwionośnych. Owoce działają przeczyszczająco, powodują łatwiejsze
usuwanie toksyn z organizmu. Wykazują również działanie przeciwbólowe. Skuteczne są w leczeniu
zapalenia nerwu trójdzielnego, rwy kulszowej i migreny. Syrop z owoców bzu leczy kaszel i
przeziębienie. Jagody zawierające garbniki, kwasy organiczne, flawanoidy i antocyjany spowalniają
procesy starzenia i mogą być stosowane w profilaktyce chorób nowotworowych.
Owoce bzu wykorzystywane są również w przemyśle kosmetycznym. Także z kory bzu można
przygotować herbatkę mającą właściwości moczopędne i przeczyszczające. Wywar z kory może służyć
również do przemywania skóry, łagodząc wysypki i owrzodzenia.W gospodarstwach domowych z bzu
czarnego sporządza się soki, konfitury, dżemy i galaretki. Przetwory z bzu łączone są często z owocami
innych gatunków.
W Instytucie Chemii Spożywczej przy Uniwersytecie Technologii w Graz (Austria) opracowano linię
technologiczną do produkcji ekstraktu z owoców w formie proszku, do barwienia produktów
spożywczych.
Wadą dzikich form bzu czarnego jest nierównomierne dojrzewanie owoców, a owoce niedojrzałe
zawierają sambunigrynę. Jest to związek z grupy glikozydów cyjanogennych. Składnik ten po spożyciu
rozkładany jest do cyjanowodoru, wywołującego wymioty i poczucie słabości.
Uprawa i ochrona
Odmiany uprawne posiadają większe owoce i charakteryzują się bardziej równomiernym dojrzewaniem
niż bez dziki. Uprawiając odmiany hodowlane zbiory owoców można rozłożyć od połowy sierpnia do
końca września. Jako pierwsza dojrzewa odmiana „Sampo”, kilka dni później „Samdal”, następnie
„Samocco”, „Finn Sam” i jako ostatnia „Haschberg” wyróżniająca się wysoką plennością (28-40
kg/drzewo).
Bez czarny lubi gleby wilgotne, próchniczne, bogate w wapń i związki azotowe o pH = 5,5-6,5. W
zależności od jakości gleby, sposobu prowadzenia (krzew, drzewo) proponowana rozstawa wynosi: 1,5-2
m w rzędzie i 4-5 m między rzędami. Rośliny pełnię owocowania osiągają w 3-4 roku po posadzeniu, a
żywotność plantacji wynosi 15-20 lat.
Krzewy do dobrego owocowania wymagają corocznego cięcia polegającego na usuwaniu pędów
najstarszych i połamanych. W dobrze prowadzonym krzewie powinno być 6-10 jednorocznych i
dwuletnich pędów.
Pojawiające się na drzewie mszyce warto zwalczać ekologicznie, stosując preparaty czosnkowe lub
gnojówkę z pokrzywy. Bez czarny to ciekawa propozycja zarówno dla amatorów, jak i sadowników
(jako roślina alternatywna). Warto promować tę roślinę, zważając na jej bardzo duże właściwości
lecznicze.
Jak zbierać i przetwarzać czarny bez
Surowiec pozyskujemy z krzewów rosnących z dala od ciągów komunikacyjnych.
Kwiatostany ścinamy gdy ok. 80% kwiatów jest rozwiniętych, w słoneczny dzień. Nie myjemy ich, żeby
nie tracić pyłku.
Kwiaty suszymy w cienistym miejscu, oddzielamy od szypułek i przechowujemy w zamkniętym
pojemniku.
Owoce zbieramy tylko dojrzałe. Owoce niedojrzałe zawierają sambunigrynę – glikozyd cyjanogenny.
Owoce nadają się do spożycia po obróbce termicznej (gotowanie, suszenie).
Syrop z kwiatów bzu czarnego
40 baldachów bzu czarnego, 2 l wody, 2 kg cukru, 2 cytryny.
Cukier rozpuszczamy we wrzącej wodzie. Umyte i sparzone cytryny obieramy cienko ze skórki. Sok
wyciskamy, skórkę drobno kroimy. Dodajemy do syropu sok z cytryny i skórkę. Kwiaty oddzielamy od
szypułek i wkładamy do słoja. Zalewamy je przestudzonym płynem i pozostawiamy w temperaturze
pokojowej na 48 godzin. Po tym czasie płyn cedzimy, rozlewamy do słoików i pasteryzujemy.
Anna Rydzik
Sekcja Ogrodnictwa
PODR Boguchwała