Joanna LORENC Akademia Techniczno

87
Joanna LORENC
Akademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Białej
ROZWÓJ PODMIOTOWOŚCI UCZNIÓW WARUNKIEM AKTYWNEGO
UCZESTNICTWA W SPOŁECZEŃSTWIE
Podmiotowość człowieka to temat współcześnie często poddawany
różnorodnym
rozważaniom.
Można
zaobserwować
wyraźny
wzrost
zainteresowania tą problematyką. Zwracanie uwagi na podmiotowość człowieka
jest widoczne nie tylko na gruncie pedagogiki, jako nauki zarówno teoretycznej jak
i praktycznej, gdzie z jednej strony prowadzi się namysł nad istotą, ideą
podmiotowości, a z drugiej strony nad tym jak ją urealnić w życiu młodego
człowieka, ale pojęcie podmiotowości jest szeroko omawiane także w literaturze
filozoficznej, psychologicznej jak i socjologicznej.
Podmiotowość łączy się z pojęciem sprawczości, przyczynowości, wolności
wyboru, odpowiedzialności. Zagadnienie wolności wyboru i odpowiedzialności
łączy się z pojęciem woli i z jej podstawowym atrybutem, z wolnością. Śledząc
historię filozofii można zaobserwować różne, bardzo odmienne koncepcje
związane z wolą ludzką. W zależności od przyjętych założeń istnienie woli jest
podkreślane, przyjmowane za fakt lub odrzucane bądź osłabiane.
W rozważaniach filozoficznych nad wolną wolą zarysowują się przede
wszystkim takie podstawowe nurty jak determinizm, w tym kompatybilizm
i niekompatybilizm, libertarianizm i indeterminizm. Determinizm głosi, iż wola nie
jest wolna lub jej wolność jest ograniczona. Zgodnie z determinizmem
przyczynowym działanie osoby jest określone przez wcześniejsze wydarzenia i na
ich podstawie można przewidzieć jej przyszłość. Życie jednostki to ciąg zdarzeń
przyczynowych, na który nie ma wpływu, wyklucza, więc podmiotową wolność
osoby. Determinizm rozpatruje się w ramach kompatybilizmu i niekompatybilizmu.
Pierwszy z nich to słaby determinizm, który zakłada, że determinizm i wolność
człowieka można ze sobą pogodzić, co oznacza, że deterministyczny szereg
przyczyn nie jest całkiem jednolity, więc bywamy wolni i moralnie odpowiedzialni, a
nasza przyszłość jest niezaplanowana z góry, jest otwarta. Niekompatybilizm
natomiast przyjmuje, iż determinizm nie jest do pogodzenia z osobistą wolnością
człowieka. Przeciwieństwem wolności nie jest zdeterminowanie, lecz przymus i
zniewolenie. Jedną z wersji tego przedstawia libertarianizm, według którego błędna
jest deterministyczna teza przyczynowo-skutkowa, sami decydujemy o naszym
życiu i jesteśmy zdolni nadać przyszłości inny bieg. Według nich przyjęcie założeń
determinizmu oznacza, że nie ponosimy żadnej odpowiedzialności za własne
czyny i teorie etyczne nie miałyby sensu. 1 Indeterminizm opowiada się za
wolnością woli. Na uzasadnienie wolności woli podaje się szereg dowodów, m.in.:
świadomość wolności (dowód psychologiczny), natura woli i jej stosunek do
rozumu (dowód metafizyczny), porządek moralny (dowód moralny) i codzienne
2
doświadczenie.
1
2
J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu, Wydawnictwo WAM. Kraków 2010, s. 179-180
G. Dogiel, Antropologia filozoficzna, Instytut Teologiczny Księży Misjonarzy. Kraków 1992, s. 46-50
88
Za najważniejszą cechę woli uważa się jej wolność. Potocznie wolność jest
tłumaczona jako przeciwieństwo przymusu i konieczności, a więc jako możliwość
czynienia tego, co się zamierza. Jest to zdolność osoby do samookreślania się, do
bycia przyczyną swojego działania.3 Decyzja jest wolna, gdy spełnia następujące
warunki: „(a) osoba musi mieć wybór pomiędzy alternatywami oraz możliwość
działania lub decydowania w inny sposób, niż to w rzeczywistości czyni, (b) to, na
co się zdecyduje, musi zależeć od niej samej, (c) to, jak osoba decyduje i działa,
musi podlegać jej kontroli, która nie może być wyeliminowana poprzez przymus”.4
Pomimo wszelkich trudności w jednoznacznym określeniu czym jest wola, czy
wola jest wolna, posiadamy własne odczucie wolności naszego działania, wolności
dokonywania wyborów, za które stajemy się odpowiedzialni. Człowiek podejmując
jakiekolwiek działanie lub rezygnując z możliwości działania jest przekonany, że
czyni to z własnej woli, że wypływa to tylko z jego świadomej i nieprzymuszonej
decyzji. Ma wpływ na to, co robi, na otaczającą rzeczywistość. Poznając dokonuje
wyboru i podejmuje decyzje. Tą zdolność dokonywania niewymuszonego wyboru
intuicyjnie określamy wolą ludzką, wolną wolą.
Mimo istniejących różnic w koncepcjach dotyczących woli, wskazuje się na jej
pewne istotne cechy, są to: aktywność (obejmuje ona zewnętrzne działanie
podmiotu i działanie w sferze wewnętrznej), intencjonalność (dzięki czemu wola
zwraca się ku czemuś w świecie zewnętrznym i wewnętrznym), podmiotowość
(aktywność i intencjonalność działania przynależą podmiotowi, konkretnej osobie,
a cechami podmiotu jest to, że „jest” i „działa”) oraz związek z wyborami
i działaniami racjonalnymi lub wartościowymi.5
Podmiotowość jest określana jako atrybut człowieczeństwa, podkreślający, iż
człowiek jest zawsze podmiotem własnej sytuacji, którą tworzy i która bez niego nie
istnieje; „jest więc dysponującą wolną wolą osobą, która postrzega w określony,
niepowtarzalny sposób rzeczywistość, nadaje jej znaczenie, przejawia własną
aktywność”.6 Przyjmuje się, że podmiotowość wypływa z wnętrza człowieka, że jest
to wewnętrzne źródło wszelkiej przyczynowości.7
Jak stwierdza U. Ostrowska „podmiotowość jest atrybutem człowieczeństwa,
dlatego istnienie podmiotowe opiera się na fundamentalnym doświadczaniu
wartości samego siebie, zaś podmiotowość jednostki współtworzy się w
wyzwalających ją interakcjach”.8 O podmiotowości człowieka mówimy wtedy „gdy
działalność jest inicjowana i rozwijana przez jednostkę, w sposób świadomy,
według jej własnych, osobistych wartości i standardów”.9
3
J. Bremer, Wprowadzenie do filozofii umysłu…, s. 179
Ibidem, s. 182
5
J. Trzópek, Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią mechanizmów regulujących,
Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego SOCIETAS VISTULANA. Kraków 2003, s. 71
6
K. Otrębska-Popiołek, Podmiotowość jako atrybut człowieczeństwa, (w:)Podmiotowość człowieka.
Szanse rozwoju i zagrożenia, Z. Ratajczak (red.), Uniwersytet Śląski. Katowice 1992, s. 140
7
J. Górniewicz, Kategorie pedagogiczne: odpowiedzialność, podmiotowość, samorealizacja, tolerancja,
twórczość, wyobraźnia, Wydawnictwo WSP. Olsztyn 1997, s. 24
8
U. Ostrowska, Doświadczanie wartości samego siebie przez podmioty edukacyjne szkoły wyższej w
toku badań jakościowych, (w:) Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych,
A.M. Tchorzewski (red.). Bydgoszcz 1997, s. 95
9
K. Korzeniowski, Edukacja – podmiotowość-demokracja. O przebiegłości demokratycznego rozumu,
(w:) Podmiotowość w wychowaniu. Miedzy ideą a realnością, E. Kubiak-Szymborska (red.),
Wydawnictwo WERS. Bydgoszcz 1999, s. 27
4
89
Z kolei podmiot według określenia słownikowego to „jednostka ludzka mająca
poczucie własnej odrębności wobec innych osób i otaczającego ją świata,
poznająca ten świat i nań oddziałująca, kierująca własnym postępowaniem i
odpowiedzialna za własne decyzje oraz za przestrzeganie norm moralnych i
prawnych ustalonych przez społeczeństwo”.10 Podobnie jest to ujmowane przez J.
Bałachowicz: „…bycie istotą podmiotową i jej rozwój oznacza świadomość siebie w
świecie, swoich uczuć, pragnień i celów, świadomą aktywność i refleksyjną
kontrolę własnego działania oraz ukierunkowane dążenia. (…) Człowiek nie jest
jednostką statyczną, „jest procesem”, staje się osobowością podmiotową, otwartą
ku wartościom, nieustannie rozwijającą się i wzbogacającą. Refleksyjność jest
przede wszystkim podstawą samorozwoju podmiotowości, rozumienia świata i
działania w świecie”.11 Podmiot jawi się jako osoba poznająca, wolna, aktywna,
działająca i odpowiedzialna za swoje działanie.
Z byciem podmiotem wiąże się poczucie podmiotowości. Poczucie
podmiotowości to postrzeganie i przeżywanie siebie jako podmiotu, na co składa
się kilka elementów, m.in. poczucie wolności wyboru (świadomego podejmowania
decyzji i celowego kierowania swoim postępowaniem), poczucie sprawczości
(wpływu na zaistnienie lub niezaistnienie sytuacji), poczucie odpowiedzialności za
swoje postępowanie oraz poczucie równoprawnych, partnerskich kontaktów
interpersonalnych.12
Stan podmiotowości wyznaczają pewne elementy, które powinny wystąpić,
aby człowiek mógł uzyskać status podmiotowy. E. Kubiak-Szymborska jako
niezbędne wyznaczniki podmiotowości wyróżnia:
- własne preferencje - w znaczeniu posiadania wartości uświadamianych
przez jednostkę, która zna wartości, rozumie je, akceptuje, wykazuje
aktywność w zakresie ich kreacji. Wartości te potrafi ona przekształcić
w cel dążeń, wytyczyć na ich podstawie wizje własnej przyszłości,
a następnie stworzyć programy działania;
- aktywność sprawcza – w znaczeniu działań człowieka zgodnych
z własnymi preferencjami i uwzględniających dobro nie tylko własne, ale
też i innych ludzi. Efektem tych działań są zmiany w otaczającym go
świecie. Dotyczy to także działań ukierunkowanych na gromadzenie
wiedzy o sobie i rzeczywistości, podporządkowanie jej, a w efekcie
budowanie obrazu własnej osoby i obrazu rzeczywistości;
- gotowość ponoszenia konsekwencji własnego sprawstwa razem
z faktyczną odpowiedzialnością za dokonywane wybory oraz
podejmowane decyzje i czyny;
- subiektywne przeświadczenie o sobie jako świadomym, odpowiedzialnym
sprawcy czynów i własnym sprawstwie (mocy sprawczej) zgodnym
10
W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK. Warszawa 2001, s. 297
J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych. Między
uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo WSP TWP. Warszawa 2009, s. 25
12
I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy – intencje – realia, J. Niemiec, A. Popławska (red.), Wydawnictwo Niepaństwowej
Wyższej Szkoły Pedagogicznej. Białystok 2009, s. 169
11
90
z preferencjami oraz o własnych zdolnościach kreowania siebie, świata jak
13
i wzajemnych relacji między nimi.
Rozważając problem podmiotowości wskazuje się także na pewne cechy
człowieka, które świadczą o jego rozwiniętej podmiotowości, o dużym jej poczuciu.
Wskazuje się, iż taki człowiek:
- „nastawiony jest na stałe poznawanie siebie i innych oraz otaczającej go
rzeczywistości;
- zna siebie, swoje silne i słabe strony, wie, kim jest i jakim jest człowiekiem,
posiada adekwatną samoocenę, wie też, kim chce być i jakim człowiekiem
chce i może zostać;
- jest przeświadczony o możliwościach wpływu na otaczającą go
rzeczywistość, na siebie samego i innych ludzi, na swoje działanie,
postępowanie;
- podejmuje działania z własnego wyboru, zgodnie z własnymi
preferencjami, możliwościami, zainteresowaniami, licząc się z różnego
typu ograniczeniami;
- zdaje sobie sprawę z konsekwencji własnego sprawstwa i jest gotowy do
zachowań odpowiedzialnych;
- posiada aspiracje perfekcjonistyczne, własny ideał osobowy i podejmuje
działania realizujące ten ideał;
- realizuje opracowany przez siebie plan życia, zachowując optymizm i
cierpliwość, wierząc, że jego realizacja uzależniona jest przede wszystkim
od jego zdolności, chęci, wysiłku i wytrwałości;
- jest życzliwy dla ludzi, z którymi się styka, szanuje podmiotowość innych i
umie współdziałać z innymi opierając się na dialogu, partnerstwie,
negocjacjach, mediacjach;
- ma poczucie autentycznych, partnerskich, dialogowych kontaktów
interpersonalnych”.14
Sama problematyka podmiotowości jest znana od dawna, natomiast obecnie
obserwujemy
wzrost
zainteresowania
nią
w
obszarze
oddziaływań
wychowawczych. Podmiotowość to efekt nieustannego uczenia się i kształtowania
refleksyjnych sposobów kontroli nad własnym rozwojem osobowym oraz rozwijania
swoich relacji ze światem. Nowymi zadaniami edukacji staje się wsparcie
osobowego rozwoju człowieka, pomoc w pozyskaniu zdolności do kierowania sobą
i swoim działaniem w świecie, wsparcie w samorozwoju. 15
O podmiotowości w wychowaniu można mówić w dwojakim znaczeniu.
W pierwszym ujmuje się ją jako wychowanie podmiotowe, w drugim jako cel
wychowania. W wychowaniu podmiotowym sytuację wychowawczą traktuje się
jako sytuację dwupodmiotową, gdzie wychowawca i wychowanek pojmowani jako
podmioty wychowania włączają się wzajemnie w działania, są równoprawnymi
i równoważnymi partnerami. Formowanie postawy podmiotowej u wychowanka jest
procesem długotrwałym i polega na zdobywaniu doświadczeń w sytuacjach
tworzonych przez wychowawcę. Zadaniem wychowawcy jest organizowanie takich
13
E. Kubiak-Szymborska, Podmiotowość młodzieży akademickiej. Studium statusu podmiotowego
studentów okresu transformacji, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej. Bydgoszcz 2003, s. 87
14
A. Skreczko, Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:)Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy-intencje-realia…, s. 57
15
J. Bałachowicz, Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych…, s. 26
91
warunków, w których wychowanek będzie miał możliwość samodzielnego
działania, stawiania pytań, zgłaszania propozycji. W sytuacjach tych wychowanek
powinien mieć prawo swobodnego wyboru własnych działań, ról, powinien być
motywowany do działania, co będzie zwiększało jego poczucie wolności
w sytuacjach wyboru oraz poczucie odpowiedzialności.16 Podmiotowy charakter
wychowania będą wyznaczały m.in.: – równoprawność i równoważność
wychowanka w sytuacji wychowawczej; – prawo wychowanka i możliwość
stawiania przez niego pytań, zgłaszania propozycji, samodzielnego wykonywania
czynności; - możliwość (prawo) swobodnego wyboru zadań do wykonania; możliwość szukania na własną rękę sposobów rozwiązania zadania; - możliwość
wyrażania własnej oceny zarówno w kwestii sposobu wykonania zadania jak też
uzyskanego wyniku”.17
Podmiotowość w procesie wychowania dotyczy obu stron tej relacji. Według
A. Guryckiej w wychowaniu podmiotowym sytuacja wychowawcza wyznaczona
przez układ ludzi, rzeczy i zadań jest traktowana jako sytuacja dwupodmiotowa.
Podmiotem jest tutaj zarówno wychowawca (nauczyciel) jak i wychowanek (uczeń).
Nauczyciel sam powinien posiadać pełną świadomość własnej podmiotowości,
dopiero wtedy będzie mógł postrzegać ucznia jako pełnoprawny podmiot procesu
wychowania. Tylko mając własne poczucie podmiotowości można kształtować
je u innego człowieka. Podmiotowość nauczyciela może przejawiać się
w samodzielnym stawianiu sobie celów, poszukiwaniu rozwiązań, w doborze treści,
form i metod pracy, w wpływaniu na konstruowanie programów kształcenia,
w tworzeniu klas autorskich, w kreowaniu przestrzenie wychowawczej, a wreszcie
w jego kompetencjach, wiedzy.
Podmiotowość nauczyciela, jak wskazuje I. Borawska, ma miejsce wtedy, gdy
nauczyciel: „wyznacza sobie cele; korzysta z uprawnień do samodzielnego wyboru
programu nauczania, doboru celów, treści, metod i technik pedagogicznych, form
organizacyjnych i środków dydaktycznych ( dba o warsztat pracy); podejmuje
inicjatywy, wdraża innowacje pedagogiczne (jest kreatywny); podejmuje decyzje,
które wpływają na podnoszenie jakości pracy pojedynczych uczniów, klasy, szkoły
(jest odpowiedzialny za wyniki działalności edukacyjnej); dokonuje samokontroli
i samooceny podejmowanych działań dydaktyczno – wychowawczych (jest osobą
refleksyjną, wyciąga wnioski do dalszej pracy); wyraża opinie na temat
funkcjonowania szkoły w różnych obszarach jej działalności, współdecyduje i jest
współodpowiedzialny za jej funkcjonowanie (utożsamia się ze szkołą, w której
pracuje)”.18
Nauczyciel w rozwijaniu podmiotowości ucznia powinien kierować się
pewnymi zasadami współdziałania:
- „dostrzeganie dziecka, ukazywanie mu, że jest rozumiane,
- dostrzeganie problemów dziecka, docenianie wkładu dziecka w interakcje,
- nieograniczenie czasu podjętej aktywności,
16
P. Tyrała, Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego życia, Wydawnictwo Adam
Marszałek. Toruń 2002, s. 51-52
A. Gurycka, Podmiotowość – postulat dla wychowania (w:) Podmiotowość w wychowaniu…,
s. 110-111
18
I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 172
17
92
akceptowanie sposobów wyboru różnych kierunków działania aktywności,
materiałów potrzebnych w realizacji linii działania,
- proponowanie alternatywnych pomysłów,
- zachęcanie dzieci do okazywania pomocy,
- nienarzucanie dziecku własnych sposobów widzenia rzeczywistości, ale
19
dawanie mu prawa do odkrywania, nadawania znaczeń, porównania”.
Zdaniem A. Guryckiej, podmiotowość dziecka można zwiększyć „ o ile
zapewni mu się prawo do wyboru zadania z wielu (prawo do swobodnego wyboru),
prawo do szukania na własną rękę możliwych sposobów rozwiązań (poczucie
wpływu) przy opanowaniu oczywiście przedtem metody najbardziej ekonomicznej,
prawo do własnej oceny zarówno sposobu wykonania zadania, jak i osiągniętego
wyniku (poczucie kontroli).20
Wychowanie podmiotowe to tworzenie odpowiednich warunków, w których
wychowanek będzie mógł realizować własną aktywność, poszukiwać własnych
sposobów rozwiązań oraz kontrolować i oceniać swoje działania. Ważną rolą
nauczyciela staje się także wzbudzanie chęci i motywacji u uczniów, aby mogli w
pełni rozwijać własne możliwości i wykorzystywać stworzone im sytuacje oraz
zachęcanie do własnej twórczości i zaangażowania we wspólnym działaniu.
Kreowane warunki i atmosfera sprzyjająca rozwojowi podmiotowości powinny być
inne na każdym etapie rozwoju i dostosowane do możliwości i potrzeb dziecka.
W procesie edukacji należy stworzyć uczniom podstawowe warunki
doświadczania własnej indywidualności, poczucia tożsamości, odpowiedniego
korzystania z wolności, poznawania własnych potencjalności. Także powinno
się uczyć pokonywania barier i własnych ograniczeń, umożliwiać zaspokajanie
potrzeb wychowanka, doświadczanie wartości samego siebie, przekraczanie
dotychczasowych osiągnięć, podejmowanie działań w zakresie autokreacji. Proces
budowania podmiotowości dokonuje się przez wyposażenie ucznia w wiedzę,
kształtowanie systemu wartości i przekonań oraz przez samodoskonalenia się
i rozwój osobisty. W tak rozumianym procesie edukacji podmiotowej (ku
podmiotowości) U. Ostrowska wyróżnia trzy główne ogniwa:
I. Sprzyjanie autentycznemu poznawaniu oraz rozumieniu samego siebie,
swej odrębności i potencjalności a także własnych ograniczeń, co
prowadzi do osiągania przez uczniów/wychowanków samoświadomości
i samoakceptacji;
II. Stwarzanie możliwości bycia sobą, uwzględniania własnych preferencji
w toku podejmowania decyzji oraz działań, dzięki czemu następuje
kształtowanie odpowiedzialnego postrzegania własnego życia przez
pryzmat zdolności do wolnych wyborów i przyjmowania odpowiedzialności
za podejmowanie bądź zaniechanie działań;
-
19
A. Skreczko, Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:)Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy-intencje-realia…, s. 60-61
20
A. Gurycka, Podmiotowość – postulat dla wychowania, (w:) Podmiotowość w doświadczeniach
wychowawczych dzieci i młodzieży. (Cz. 1), Wychowanek jako podmiot działań, M. Kofta (red.),
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1989, s. 15
93
III. Inspirowanie do samodoskonalenia się, wieloaspektowy rozwój osobisty,
co pozwala na kreatywne wykraczanie poza status osiągnięć na
21
określonym etapie rozwoju.
Słuszne wydaje się być stanowisko, iż niezbędnym warunkiem podmiotowego
funkcjonowania uczniów jest humanistyczne podejście przez nauczyciela
do każdego wychowanka, które oznacza uznawanie każdego z nich za jednostkę
w pełni autonomiczną, z prawem do własnej podmiotowości, wewnętrznej
niezależności i odpowiedzialności za swoje działania.22 Wiąże się to
z poszanowaniem godności wychowanka, jako osoby, uznaniem jego wolności,
rozumności, indywidualności i niepowtarzalności.
Przejawem podmiotowego traktowania uczestników procesu wychowania jest
okazywanie we wzajemnych relacjach postaw: akceptacji, rozumienia
23
empatycznego, autentyzmu oraz rozumienia w sensie personalistycznym.
Akceptacja to uznanie wszystkich uczestników tego procesu takimi, jakimi są,
z uwagi na ich ogromną zdolność do samoaktualizacji i samodoskonalenia
z pełnym zaufaniem i poszanowaniem. Prowadzi to do rozwoju samodzielnego
myślenia, do wzrostu poczucia własnej wartości i odpowiedzialności. Pozwalając
na wykorzystanie własnych zdolności, własnych pomysłów i akceptując je wyklucza
się dowodzenie innymi, grożenie, zastraszanie, krytykowanie czy moralizowanie.
Ułatwia to nawiązywanie bliskich i poprawnych kontaktów. Rozumienie
empatyczne to niezbędna umiejętność we wszystkich kontaktach międzyludzkich.
Polega na aktywnym wsłuchiwaniu się w wypowiedzi drugiego człowieka wraz
z wczuwaniem się w jego doznania, uczucia i myśli. To próba przenikania,
wkraczania w wewnętrzny świat drugiej osoby, rozumienia jej reakcji od wewnątrz.
Autentyzm jest otwartością w kontaktach z innymi, prowadzi do bycia w swym
zachowaniu tym, kim jest naprawdę, jaki jest. Odrzuca pozory, konformizm
i stereotypy. Warunkuje prawdziwe poznanie się. Rozumienie w sensie
personalistycznym dopełnia powyższe postawy. Personalizm pozwala widzieć
człowieka w jego istocie, eksponuje osobę jako istotę autonomiczną, wskazując na
jej godność i rozumność. Relacje pomiędzy poszczególnymi osobami są relacjami
pomiędzy istotami równymi w swojej godności i wolności. Personalistyczne
spojrzenie na wychowanie pozwala traktować każdy podmiot wychowania, czyli
wychowawcę, wychowanka i jego rodziców, jako osobę.
Charakteryzując uczniów, którzy są traktowani podmiotowo i czują się
podmiotami wskazuje się m.in. na pewne ich cechy. Uczniowie tacy traktują
sytuacje życiowe jako sytuacje zadaniowe, które mają rozwiązać, są bardziej
realistyczni w postępowaniu, cenią sobie samokontrolę, samodzielność
w działaniu, nie ulegają dużym wpływom otoczenia, uczą się na własnych
doświadczeniach, mają większe poczucie odpowiedzialności i są odporniejsi na
stres i frustrację.24
21
U. Ostrowska, Idea podmiotu i podmiotowości z perspektywy aksjologicznej, (w:) Podmiotowość
we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 29-30
I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 169
23
M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls. Kraków 2006, s. 148-154
24
J. Radziewicz, O współpodmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu, (w:) O podmiotowość ucznia
w nauczaniu i wychowaniu, R. Radwiłowicz (red.). Warszawa 1985, s. 72
22
94
Według J. Radziewicza uczeń traktowany jako podmiot to taki, który:
- „ma możliwość zgłaszania inicjatyw, wyboru partnerów, podejmowania
decyzji, ocen w sprawach realizacji zadań oraz możliwości wyboru wartości
norm, celów życiowych;
- umie formułować i rozwiązywać problemy;
- będzie uczestniczyć w doborze treści i metod pracy na lekcji;
25
- będzie osobą współkontrolującą efekty pracy własnej i kolegów”.
Warto w tym miejscu podkreślić, że podmiotowość nie oznacza
nieograniczonej wolności, jej ograniczeniem jest przede wszystkim podmiotowość
drugiego człowieka, która domaga się poszanowania, ale także warunki, otoczenie.
Podmiotowe traktowanie wychowanka, rozwijające jego podmiotowość umożliwia
mu w przyszłości traktować siebie i drugiego człowieka jako podmiot świadomy
i odpowiedzialny za swoje działania, który w sposób twórczy realizuje swoje życie.
Rozwój podmiotowości w relacji międzyludzkiej może realizować się tylko
w sytuacji wzajemnego uznania się jako równoprawnych podmiotów przez
wszystkie strony tej relacji.
Urzeczywistnianie podmiotowości w wychowaniu wiąże się ściśle
z wartościami. Wartości, jak twierdzi K. Chałas, pełnią ważną rolę w kreowaniu
tożsamości człowieka, rozumianej jako kompetencja do działania i pozwalają na
doświadczanie sensu i znaczenia własnej podmiotowo-osobowej egzystencji.
Wartości stanowią czynnik podmiotowości, aktywności, autonomii, motywują
i ukierunkowują działanie, postępowanie człowieka. Człowiek stając wobec
wartości rozpoznaje je, akceptuje i realizuje je w życiu bądź też odrzuca.
Podmiotowość wyraża się poprzez wybór wartości. „Podmiotowe usytuowanie
człowieka w świecie wartości i odnoszenie się do nich stanowi płaszczyznę
rozwiązywania problemów oraz uzdalnia do ich rozwiązywania, rozwijając przy tym
siły twórcze, doskonaląc umiejętności, kształtując postawę odpowiedzialności”.26
Dlatego wychowanie podmiotowe implikuje potrzebę wychowania do (ku) wartości
(-ciom). Podmiotowość przedstawiona wychowankowi jako wartość, staje się celem
jego dążeń, celem samorozwoju.
W procesie dydaktyczno-wychowawczym podmiotowy charakter obejmuje
takie działania i sytuacje dydaktyczno-wychowawcze, które stwarzają niezbędne
warunki do tego, aby uczeń miał możliwość rozwijać się we wszystkich sferach
swojego życia, czyli intelektualnej, psychicznej, moralnej, społecznej i duchowej. 27
Podmiotowość to tworzenie odpowiednich warunków do rozwoju osobowości
dziecka, do realizacji aktywności, własnej pomysłowości. Możliwość sprawdzania
siebie i własnych pomysłów, rozwiązań w działaniu podbudowuje u dziecka własne
poczucie wartości i wyzwala od kompleksów, które często paraliżują wolę działania
w dorosłym życiu. Urzeczywistnianie podmiotowości w procesie edukacyjnym
pozwala na wszechstronny rozwój ucznia. Rozumienie struktury tworzącej
podmiotowość człowieka ukierunkowuje pracę wychowawczą z drugim
człowiekiem.
25
J. Radziewicz, Edukacja alternatywna. O innowacjach mikrosystemowych, Wydawnictwa Szkolne i
Pedagogiczne. Warszawa 1992, s. 64
K. Chałas, Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki. Godność, wolność,
odpowiedzialność, tolerancja, T. I, Wydawnictwo JEDNOŚĆ. Kielce 2006, s. 31
27
I. Borawska, Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:) Podmiotowość we współczesnej
edukacji. Oglądy – intencje – realia…, s. 170
26
95
Myśląc współcześnie o podmiotowości wskazuje się zazwyczaj na
podmiotowość uczniów i nauczycieli. Podmiotowe traktowanie powinno jednak
dotyczyć wszystkich uczestników procesu dydaktyczno-wychowawczego, tak, więc
i rodziców. W tym kontekście mówi się o wielopodmiotowości. Wielopodmiotowość
jest określana jako (…) kategoria pojęciowa oddająca istotę zespolenia lub bycia
28
i współpracy ze sobą wielu podmiotów dążących do uzyskania wspólnego dobra”.
Wspólne dobro to różne aspekty życia i działania człowieka m.in. rozwój
społeczny,
zdrowie,
sprawność
psychofizyczna,
edukacja,
właściwe
funkcjonowanie rodziny, sprawne działanie zawodowe, wartości kulturowe. Wśród
podmiotów sfery wychowania w ujęciu wielopodmiotowym wymienia się przede
wszystkim: ucznia (wychowanka), nauczyciela (wychowawcę), rodziców oraz
środowisko lokalne (w tym władzę lokalną, Kościół, organizacje i stowarzyszenia
lokalne). Realizacja wspólnego celu i dobra w funkcjonowaniu podmiotów pociąga
za sobą konieczność uwzględniania zasad dialogu, negocjacji, współpracy
i spolegliwości.29
Podmiotowe postrzeganie ucznia to traktowanie go jako osobę, z pełnią jego
praw i obowiązków. Z poszanowaniem jego godności i niepowtarzalności. Taką
perspektywę wychowania odnajdujemy m.in. w wychowaniu personalistycznym,
gdzie celem wychowania jest przygotowanie podmiotu do przejęcia kontroli nad
własnym procesem rozwoju, a ustawiczny rozwój człowieka jest jego immanentną
cechą. W personalistycznej relacji wychowawczej podkreśla się wartość
wychowanka i uważa się go za pierwszego i podstawowego działającego
w procesie wychowania. Wychowanie personalistyczne dąży do doskonalenia
każdego indywidualnego człowieka we wszystkich dziedzinach jego życia
i działalności. Rola wychowawcy jest niezbędna, ale jest to rola pomocnicza.
Wychowawca przekazuje i udostępnia wychowankowi wartości, zabezpiecza przed
pseudowartościami oraz stwarza korzystne warunki jego rozwoju. Doskonalenie,
rozwój, kształtowanie osobowości, urzeczywistnianie wartości jest już dziełem
samego
wychowanka.
Dynamiczny
charakter
wychowania
wynika
z niepowtarzalności każdej osoby ludzkiej. Dlatego też, cele wychowania, środki
wychowawcze jak i cały proces wychowawczy powinien być indywidualizowane
w odniesieniu do konkretnego człowieka. Personalizm pedagogiczny pozwala
nauczycielom na poszukiwanie nowych form, metod kształcenia wychodzących od
nich, od wychowanka lub jego rodziców. Pedagogika personalistyczna staje się
podstawą pełnego, integralnego i odpowiedzialnego wychowania. Traktuje ona
każdy podmiot wychowania, czyli wychowawcę, wychowanka i jego rodziców, jako
osobę. Rozwój podmiotowości w procesie wychowania może realizować się tylko
w sytuacji wzajemnego uznania się przez wszystkie jego strony, jako równoprawne
podmioty.
Wzmacnianie podmiotowości dziecka to oczywiście nie tylko zadanie instytucji
oświatowych, ale przede wszystkim rodziny, która od najwcześniejszych lat życia
jest tym podstawowym środowiskiem wzrastania, rozwoju człowieka, gdzie istnieją
szczególnie bliskie więzi. Rodzina przekazując wartości, wzorce zachowań,
zaspokajając podstawowe potrzeby buduje poczucie własnej wartości u dziecka.
28
29
Z. Wiatrowski, Wielopodmiotowość w edukacji, (w:)Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy
– intencje – realia…, s. 20
Ibidem, s. 20-21
96
Dziecko doświadczając w rodzinie sytuacji pozwalających samodzielnie
podejmować decyzje, określać swoje działanie, odnosić sukcesy, przyjmować
porażki, pokonywać trudności buduje właśnie poczucie własnej wartości, a dalej
własnej podmiotowości. Stawanie się podmiotem w relacji z drugim człowiekiem,
w relacji ze światem może budzić niejednokrotnie strach, lęk związany
z podejmowaniem odpowiedzialności za swoje działanie, życie; lęk przed
samodzielnością, przed ponoszeniem konsekwencji. Rodzina, podobnie jak
i szkoła powinna być miejscem wzajemnej akceptacji, empatii, współpracy,
współdziałania, przez co będą mogły przygotować wchodzącego w życie człowieka
do aktywnego, świadomego i odpowiedzialnego uczestnictwa w nim.
Warto tu przypomnieć, że wśród prawidłowych postaw rodzicielskich wymienia
się: uznanie praw dziecka, akceptacje, współdziałanie i rozumną swobodę.
Niewłaściwe, negatywne postawy to: unikająca, odtrącająca, nadmiernie chroniąca
i nadmiernie wymagająca.30
Cywilizacja dnia dzisiejszego domaga się człowieka aktywnego, ale
i refleksyjnego, samodzielnego, kreatywnego w różnych dziedzinach życia.
Człowieka, który nieustannie, stając przed nowymi wyzwaniami, różnorodnymi
możliwościami, ale także nowymi zagrożeniami, potrafi je rozpoznać, ocenić
i dokonać odpowiedniego wyboru. Tylko osoby umiejące swobodnie i samodzielnie
„poruszać się” w gąszczu informacji, w wielości dostępnych dóbr,
w wielowymiarowym świecie będą mogły sprostać tym wyzwaniom. Podmiotowość
staje się jednym z wymogów współczesnego wychowania, które ma nie tylko
przygotowywać do korzystania z dorobku cywilizacji, ale do twórczego
uczestniczenia w jej rozwoju. Aby mogło to realnie zaistnieć konieczne jest
zaangażowanie wszystkich podmiotów procesu wychowania. Wychowanie ku
podmiotowości osoby staje się, więc wartością, celem i zadaniem wychowania,
ukierunkowującym zmiany oświatowe. Szkoła nastawiona tylko na model
adaptacyjny, dyrektywny, na przekazywanie tylko gotowych zestawów wiedzy nie
spełnia wymagań współczesności. Człowiek o nierozwiniętej podmiotowości nie
będzie zdolny do twórczego bycia w świecie, do właściwego rozpoznania i wyboru
wartości z otaczającego chaosu, do pełnego uczestniczenia w życiu. Koniecznym,
więc jest rozwijanie podmiotowości, kreowanie i wyrażanie własnej podmiotowości,
która jest warunkiem odpowiedzialności za swoje działania. Wychowanie jako
proces stawania się osobą jest równocześnie stawaniem się podmiotem. Aktywne,
czyli pełne uczestnictwo w społeczeństwie implikuje konieczność podmiotowości
w wychowaniu i nauczaniu. W kontekście zasygnalizowanych treści trudno
wyobrazić sobie sytuację wychowawczą, w której nie będzie uwzględniany rozwój
podmiotowości wychowanków, będący odpowiedzią na dokonujące się zmiany
współczesnego świata.
Każdy powinien sam kształtować własne życie, ważne staje się tylko, aby był
do tego odpowiednio przygotowany. Podmiotowe traktowanie uczniów w procesie
wychowawczym daje szerokie możliwości wychowania człowieka, który w sposób
świadomy i odpowiedzialny będzie potrafił kierować własnym życiem, a także
będzie z szacunkiem traktował podmiotowość drugiego człowieka.
30
M. Ziemska, Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, (w:) Rodzina i dziecko, (red.)
M. Ziemska, PWN. Warszawa 1986, s. 182
97
Bibliografia
1. Bałachowicz J., Style działań edukacyjnych nauczycieli klas początkowych.
Między uprzedmiotowieniem a podmiotowością, Wydawnictwo WSP TWP.
Warszawa 2009
2. Borawska I., Idea podmiotowości we współczesnej szkole, (w:)
Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia,
J. Niemiec, A. Popławska (red.), Wydawnictwo Niepaństwowej Wyższej
Szkoły Pedagogicznej. Białystok 2009
3. Bremer J., Wprowadzenie do filozofii umysłu, Wydawnictwo WAM. Kraków
2010
4. Chałas K., Wychowanie ku wartościom. Elementy teorii i praktyki.
Godność, wolność, odpowiedzialność, tolerancja, t. I, Wydawnictwo
JEDNOŚĆ. Kielce 2006
5. Dogiel G., Antropologia filozoficzna, Instytut Teologiczny Księży
Misjonarzy. Kraków 1992
6. Górniewicz J., Kategorie pedagogiczne: odpowiedzialność, podmiotowość,
samorealizacja, tolerancja, twórczość, wyobraźnia, Wydawnictwo WSP,
Olsztyn 1997
7. Gurycka A., Podmiotowość – postulat dla wychowania, (w:) Podmiotowość
w doświadczeniach wychowawczych dzieci i młodzieży. (Cz. 1),
Wychowanek jako podmiot działań, M. Kofta (red.), Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1989
8. Korzeniowski K., Edukacja – podmiotowość – demokracja. O przebiegłości
demokratycznego rozumu, (w:) Podmiotowość w wychowaniu. Miedzy
ideą a realnością, E. Kubiak-Szymborska (red.), Wydawnictwo WERS.
Bydgoszcz 1999
9. Kubiak-Szymborska E., Podmiotowość młodzieży akademickiej. Studium
statusu podmiotowego studentów okresu transformacji, Wydawnictwo
Akademii Bydgoskiej. Bydgoszcz 2003
10. Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Oficyna Wydawnicza Impuls.
Kraków 2006
11. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie ŻAK.
Warszawa 2001
12. Ostrowska U., Doświadczanie wartości samego siebie przez podmioty
edukacyjne szkoły wyższej w toku badań jakościowych, (w:)
Doświadczanie wartości samego siebie w procesach edukacyjnych,
A.M. Tchorzewski (red.). Bydgoszcz 1997
13. Ostrowska U., Idea podmiotu i podmiotowości z perspektywy
aksjologicznej, (w:) Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy –
intencje – realia…
14. Otrębska-Popiołek K., Podmiotowość jako atrybut człowieczeństwa, (w:)
Podmiotowość człowieka. Szanse rozwoju i zagrożenia, Z. Ratajczak
(red.), Uniwersytet Śląski. Katowice 1992
15. Radziewicz J., Edukacja alternatywna. O innowacjach mikrosystemowych,
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa 1992
16. Radziewicz J., O współpodmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu,
(w:) O podmiotowość ucznia w nauczaniu i wychowaniu, R. Radwiłowicz
(red.). Warszawa 1985
98
17.
18.
19.
20.
21.
Skreczko A., Rozwijanie podmiotowości dziecka w rodzinie, (w:)
Podmiotowość we współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia….
Trzópek J., Problem woli. Między antropologią filozoficzną a psychologią
mechanizmów regulujących, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego
SOCIETAS VISTULANA. Kraków 2003
Tyrała P., Teoria wychowania. Bliżej uniwersalnych wartości i realnego
życia, Wydawnictwo Adam Marszałek. Toruń 2002
Wiatrowski Z., Wielopodmiotowość w edukacji, (w:) Podmiotowość we
współczesnej edukacji. Oglądy – intencje – realia…
Ziemska M., Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka, (w:)
Rodzina i dziecko, (red.) M. Ziemska, PWN. Warszawa 1986