Anamnesis30-3c Wołoszka

Justyna Wołoszka
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”1
Istotnym elementem analizy, której domaga się przedłożony temat jest termin epikleza, dlatego też nasze refleksje skoncentrujemy najpierw na analizie tego pojęcia.
Każde bowiem działanie sakramentalne zawiera epikletyczną notę2. Nie można mówić
o sprawowaniu sakramentów świętych bez epiklezy, która wszystkim sakramentalnym
czynnościom Kościoła nadaje wymiar pneumatohagijny, czyli wskazuje, że moc tych
sakramentów należy wiązać z Osobą Ducha Świętego3.
Etymologicznie termin epikleza pochodzi od greckiego czasownika kaleo lub epikaleo oznaczającego: wzywać, przyzywać, przywoływać, zapraszać (łac. Invocatio);
natomiast rzeczownik epiklesis oznacza: wołanie, przywołanie, prośbę, zaproszenie4
lub wywołanie (epi – klesis pochodzi od: czasownika kaleo – krzyczę, wołam i epi –
na, do)5.
Termin epiklein jest klasyczny i biblijny. W Septuagincie występuje około 200 razy w następujących znaczeniach: „przyzywać” (gr. epikleisthai) oraz „nazywać”. W
pierwszym sensie oznacza zwrócenie się do Boga, wyznanie wiary, wymówienie
imienia Bożego (por. Rdz 4,26) a także modlitwę błagalną (por. Ps 4,1). Sam termin
epiklesis występujący w Biblii oznacza modlitwę w ogólności (por. 2 Mch 15,26; 8,
15). Takie znaczenie posiada również słowo epikalein w Nowym Testamencie (por.
Dz 1,33; 22,16) i w takim znaczeniu jest używane przez Ojców Kościoła6. Jan Damasceński syntetyzuje patrystyczną naukę o epiklezie następująco: Na wezwanie [epiklezę] zstępuje, niby deszcz na świeżą uprawę, ocieniająca moc Ducha Świętego [...]
Duch Święty z nagła zstępuje i dokonuje tego, co przewyższa rozum i pojęcie7.
Forma modlitwy epikletycznej pojawia się już u ludów pierwotnych. Wzywano
bóstwo do wykonania jakiegoś czynu. Modlący zwracał uwagę bóstwa poprzez nieartykułowane wołanie, hałas lub też określone zawołania. Szczególną formę tego wołania stanowiły liczne powtórzenia. Zasadniczą sprawą było poznanie imienia bóstwa,
ponieważ to pozwalało nawiązać z nim ścisły kontakt. Od poznania bóstwa zależna
1
Materiał źródłowy stanowi Ordo celebrandi Matrimonium, editio typica altera, Typis Polyglottis
Vaticanis 1991 oraz Obrzędy sakramentu małżeństwa dostosowane do zwyczajów diecezji polskich,
Wydanie trzecie według drugiego wydania wzorcowego, Katowice 1996 (odtąd OSM).
2
Por. B. Nadolski , Duch Święty w liturgii, Com 8 (1988) nr 1 (43) s. 112; tenże, Liturgika. Sakramenty, sakramentalia, błogosławieństwa, t. 3, Poznań 1992, s. 15, 56; W. Hryniewicz, Człowiek w mocy
Ducha Świętego, „Znak” 29 (1977) nr 227-228, s. 788.
3
Por. J. S. Gajek, Duch Święty w sakramentach Kościoła, w: Veritati et caritati w służbie teologii i
pojednania, red. P. Jaskóła, Opole 1992, s. 237.
4
Por. B. Nadolski, Liturgika. Eucharystia, t. 4, Poznań 1992, s. 56. Należy zauważyć, że przyszli
małżonkowie używali słowa epikaleo przy zapraszaniu na uroczystość zaślubin.
5
Por. J. Klinger, Geneza sporu o epiklezę, Warszawa 1969, s. 49 – dzieło to traktuje o powstaniu
oraz implikacjach eklezjologicznych sporu o epiklezę.
6
Por. H. Paprocki, Duch Święty w sakramentach Kościoła, w: Duch, który jednoczy, red. M. Marczewski, Lublin 1998, s. 306.
7
Por. H. Urs von Balthasar, Liturgie cosmique, Maxime le Confesseur, Paris 1947, s. 249-250.
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
67
była często skuteczność modlitwy. Dlatego też przy spotkaniu z imieniem nieznanego
jeszcze bóstwa posługiwano się formą epiklezy.
W rozumieniu chrześcijańskim najbardziej podstawowy termin epikleza oznacza
przyzywanie lub wzywanie imienia Bożego na osobę lub rzecz, by została napełniona
mocą Bożą lub przemieniona, aby interwencja Ducha stała się skuteczna. W epiklezie
dokonuje się zarówno błaganie, jak również swoisty akt przekazania kogoś lub czegoś na własność Bogu. Przyjęcie daru przez Boga nie może być wymuszone, można
tylko o to prosić8. Chrześcijańska epikleza ma na celu jedność w Chrystusie, by „cały” Kościół wychwalał Boga. A jest to dzieło par excellence Ducha Świętego9.
W sensie węższym, dotyczącym Eucharystii, epikleza jest przyzywaniem imienia
Bożego, czyli Jego obecności; przyzywaniem Boga, aby dary napełnił swą mocą i uczynił Ciałem swego Syna10. „Kościół przez specjalne wezwania uprasza moc Bożą, aby
dary złożone przez ludzi zostały konsekrowane, to jest aby stały się Ciałem i Krwią
Chrystusa i aby niepokalana Hostia posłużyła zbawieniu tych, którzy ją będą przyjmować w Komunii”11.
Specyficznym miejscem ubi Spiritus Sanctus floret 12 jest liturgia Kościoła 13 .
Stwierdzenie to jest odbiciem wypowiedzi Ireneusza: „Tam, gdzie jest Kościół, tam
jest Duch Święty; gdzie Duch Święty, tam łaska i wszelki dar, ponieważ On jest Duchem Prawdy”14. Działanie (actio) Bożego Ducha, które rozkwita w liturgii, nie dokonuje się automatycznie15. Jest ono ciągle upraszane. Actio Bożego Ruah jest rzeczywistością konnaturalną całej liturgii16. Stwierdzenie to wskazuje z jednej strony na
podmiotowość Ducha Świętego w działaniach liturgicznych, z drugiej wskazuje na
fakt, że niemożliwa jest liturgia bez actio Ducha Świętego. Stąd działania liturgiczne
dokonują się: per virtutem Spiritus Sancti – przez moc Ducha Świętego – in virtute
Spiritus Sancti – w mocy Ducha (gr. en dynamis)17.
Celu liturgii, tj. uświęcania ludzi i uwielbienia Boga, nie można przyjąć ani zrozumieć bez działania Ducha Świętego. Działanie Ducha Świętego jest nie do ominięcia w działaniach liturgicznych, aby się spełniły Boże tajemnice. Bez Ducha Świętego
nie ma liturgii18. Inaczej Kościół jest dla liturgii a liturgia jest dla Kościoła. Co zwykło się syntetyzować pod postacią następującej zasady: Liturgia fit in Ecclesia, pro
8
Por. B. Nadolski, Liturgika. Eucharystia..., s. 56; tenże, Epikletyczny czy wskazujący?, CT 48
(1982) z. 1, s. 96; W. Hryniewicz, Nasza Pascha z Chrystusem, Lublin 1987, s. 430-431; J. S. Gajek,
Duch Święty w sakramentach Kościoła..., s. 237.
9
Por. B. Nadolski, Liturgika. Eucharystia..., s. 57; W. Hryniewicz, Nasza Pascha..., s. 97.
10
Por. B. Nadolski, Liturgika. Sakramenty..., s. 56; Triacca, Spirito Santo, w: Nuovo Dizionario di liturgia, red. D. Sartore, A. M. Triacca, Cinisello Balsamo 19883 (odtąd: NDL), s. 1312, 1316-1317.
11
Por. Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego, s. 55.
12
Hipolit, Traditio Apostolica, s. 35.
13
Odnośnie do relacji między Duchem Świętym a liturgią, obfity jest plon badań – por. M. J. Francisco, Lo Spirito Santo e i Sacramenti. Bibliografia, „Notitiae” 13 (1977) nr 131-132, s. 326-335.
14
Por. Ireneusz, Adversus haereses 3, 24, 1.
15
Por. A. M. Triacca, Spirito Santo e liturgia. Linee metodologiche per un approfondimento, w: Lex
orandi, lex credendi, Sacramentum, Roma 1980, s. 142.
16
Por. Tenże, Spirito Santo, NDL, s. 1408.
17
Por. KL nr 6; B. Nadolski, Pneumatologiczne aspekty liturgii Kościoła rzymskokatolickiego, w:
Duch, który jednoczy..., s. 325, 323.
18
Por. A. M. Triacca, Spirito Santo e liturgia...., s. 136, 142.
Justyna Wołoszka
68
Ecclesia, una cum Ecclesia et Ecclesia fit cum Liturgia, in Liturgia, pro Liturgia.
Przy doprowadzeniu do skrajnej konsekwencji można by założyć takie implikacje
praktyczne i życiowe: Ubi non floret Spiritus Sanctus, tam nie może być autentycznego działania liturgicznego ani Kościoła19.
Jak Duch Święty jest obecny i działa doskonale w życiu Chrystusa liturgicznego, tak
też obecność i działanie Ducha Świętego jest postulatem dla życia członków Ciała Chrystusowego, szczególnie tam gdzie się ono tworzy i umacnia, rośnie i rozwija, czyli w
działaniach liturgiczno-sakramentalnych20. Tam obecność Ducha Świętego i Jego działanie są konieczne, aby można urzeczywistniać przeszłość zbawczą i antycypować przyszłość zbawczą. On sprawia, że celebracyjne hic et nunc (w liturgicznym hodie) jest jednocześnie21 jednoznacznie nowe; niepowtarzalne; bardzo owocne.
Podejmując refleksję nad epikletycznym wymiarem Obrzędów sakramentu małżeństwa, chcemy ująć to zagadnienie integralnie, czyli od strony matrimonium in
fieri, tj. umowa małżeńska oraz matrimonium in facto esse, tj. trwały związek małżeński22. Przeanalizujemy formuły modlitwy epikletycznej podkreślające obecność i
działanie Ducha Świętego. Występujące w Obrzędach syntagmy epikletyczne można
przyporządkować dwom tematom, które omówimy w kolejnych paragrafach.
I. DUCH ŚWIĘTY TWÓRCĄ JEDNOŚCI I WIERNOŚCI MAŁŻEŃSKIEJ
Z tak sformułowanym tematem łączą się następujące syntagmy:
•„Ześlij na nich łaskę Ducha Świętego i napełnij ich serca Twoją miłością, aby
trwali w wierności małżeńskiej”23;
• „Ześlij swoje błogosławieństwo na tych nowożeńców i wlej w ich serca moc
Ducha Świętego. Spraw, aby obdarzali się wzajemnie miłością i stanowili jedno serce
i jedną duszę”24;
• „Duch Święty niech zawsze udziela waszym sercom swojej miłości”25;
Zinterpretujemy najpierw teologiczne treści syntagm epikletycznych. Źródłem
każdego rodzaju miłości jest wewnętrzna relacja Trójcy Świętej, z tego źródła emanuje najbardziej pierwotna Miłość. Jest ona najwyższym wzorem dla każdego sposobu
miłowania ludzkiego, jest również ostatecznym celem i zadaniem każdej ludzkiej
miłości26. „Człowiek nie może żyć bez miłości, człowiek pozostaje dla siebie istotą
niezrozumiałą, jego życie jest pozbawione sensu, jeśli nie objawi mu się Miłość, jeśli
nie spotka się z Miłością, jeśli jej nie dotknie i nie uczyni w jakiś sposób swoją, jeśli
19
Por. tamże, s. 145-146.
Św. Augustyn podkreślał pneumatyczny charakter sakramentów, będącymi instrumentami łączności z Chrystusem. Zwracał uwagę na „przystąpienie Ducha” (”accedende fervore Spiritus – Sermo 6,1;
„accedit ergo Spiritus Sanctus”, Sermo 227; „accedit verbum ad elementum et fit sacramentum”, Tractatus in Ioannis Evangelium 80,3).
21
Por. A. M. Triacca, Spirito Santo e liturgia..., s. 146-148.
22
Por. T. Pawlak, Prawo małżeńskie, t. 3, Olsztyn 1984, s. 16 oraz B. Testa, Sakramenty Kościoła,
Seria AMATECA, t. 9, Poznań 1998, s. 359.
23
Por. OSM, I Błogosławieństwo nowożeńców (odtąd: BN), s. 116.
24
Por. OSM, II BN, s. 118.
25
Por. OSM, II Uroczyste błogosławieństwo końcowe, s. 142.
26
Por. E. Ozorowski, Miłość ludzka, w: Słownik małżeństwa i rodziny, Warszawa-Łomianki 1999, s. 259.
20
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
69
nie znajdzie w niej żywego uczestnictwa”27. Miłość między mężczyzną i kobietą w
małżeństwie jest ożywiana i podtrzymywana przez wewnętrzny i nieustanny dynamizm, który prowadzi tę wspólnotę do coraz głębszej komunii, stanowiącej fundament i zasadę wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej28.
Nowy Testament przekazuje tylko jedną definicję Boga – „Bóg jest miłością” (1 J
4,8), dlatego każda miłość wiąże się ściśle z Bogiem, w nim ma swoje źródło. „Miłujmy się wzajemnie, ponieważ miłość jest z Boga, a każdy kto miłuje, narodził się z
Boga i zna Boga” (1 J 4,7). W Bogu miłość urzeczywistnia się w stopniu najwyższym, ponieważ jest nie tylko relacją podmiotu do przedmiotu, ale podmiot i przedmiot miłości identyfikuje się w Bogu, stanowiąc Trzecią Osobę – Ducha Świętego29.
Bóg w swej miłości objawił człowiekowi cząstkę tajemnicy swojego wewnętrznego życia, polegającego na wymianie miłości i jedności Trzech Osób Boskich. Bóg
w jednej Osobie nie byłby miłością. Bóg jest jeden, lecz nie jest samotny. Można
opisać relacje w Trójcy Świętej przy pomocy pojęć poznania, miłości i pochodzenia,
przy założeniu, że ten opis ma charakter tylko analogiczny. Bóg Ojciec poznaje siebie
w sposób tak pełny i doskonały, że to poznanie staje się Osobą – Synem Bożym. Ojciec miłuje swego Syna (J 3,35), owoc samopoznania, czyli odbicie samego siebie.
Syn natomiast miłuje Ojca (J 10,17; 14,31; 15,10), który Go odwiecznie rodzi. Ta
odwieczna miłość Ojca do Syna i Syna do Ojca jest tak intensywna i doskonała, że
także staje się osobą, a jest nią Duch Święty. Jest to Duch Ojca i Syna, pochodzący od
obu, ponieważ jest ich uosobioną miłością30.
Duch Święty jest miłością Ojca i Syna, co nie oznacza tylko stwierdzenia, że Ojciec i Syn doskonale się miłują. Ich wzajemna miłość nie jest tylko jakością, nawet
nieskończoną, lecz Osobą, prawdziwym Bogiem, równym Im w bóstwie Duchem
Świętym. A więc Ojciec i Syn są tak ze sobą złączeni Duchem Świętym, że trzy Osoby Boskie są jednym, niepodzielnym Bogiem, przy czym są realnie odrębne31.
Istotą trynitarnego życia jest wymiana miłości – dawanie siebie i przyjmowanie daru.
„W Duchu Świętym życie wewnętrzne Trójjedynego Boga staje się całkowitym darem,
wymianą wzajemnej miłości pomiędzy Osobami Boskimi i przez Ducha Świętego Bóg
bytuje «na sposób» daru. Duch Święty jest osobowym wyrazem tego obdarowania się,
tego bycia Miłością. Jest Osobą – Miłością. Jest Osobą – Darem”32. Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna jako Miłość (Spiritus Sanctus est amor Patris et Filii)33. Jest Ich wza-
27
Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, nr 10.
Por. Jan Paweł II, Adhortacja apostolska Familiaris consortio (odtąd: FC), nr 18.
29
Por. C. Murawski, Miłość małżeńska w «Ordo Celebrandii Matrimonium» na tle współczesnych
poglądów, w: Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, red. A. L. Szafrański, Lublin 1985, s. 133.
30
Por. J. Misiurek, Sakramentalny wymiar miłości, w: Małżeństwo – przymierze miłości, red. J. Misiurek, W. Słomka, Lublin 1995, s. 22-23.
31
Por. J. Salij, Świętego Augustyna nauczanie o Duchu Świętym, w: Duch Święty i Jego obecność w
Kościele. Program duszpasterski na rok 1997/98, Katowice 1997, s. 180.
32
Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem, nr 10.
33
Tomasz z Akwinu, Summa Theol. I, qq. 37-38; por. D. Stefanowicz, Pochodzenie Ducha Świętego
u św. Tomasza z Akwinu, STV 34 (1996) nr 2, s. 128.
28
Justyna Wołoszka
70
jemnym Darem, czyli ich Miłością, Miłością absolutną34; Pocałunkiem wzajemnej Miłości Ojca i Syna, a nawet – Nadmiarem Miłości wewnątrztrynitarnej35.
„Duch Święty jest czymś we wszystkim wspólnym Ojcu i Synowi. Ta więź wspólnoty jest z Nimi współistotna i współwieczna. Wprawdzie miano przyjaźni jest dla
niej stosowne, lepiej jednak o niej powiedzieć: miłość. Jest ona substancjalna, bo
«Bóg jest Miłością», jak mówi Pismo św. (1 J 4,16)”36. Miłość chociaż jest wspólną
naturą całej Trójcy Świętej, to w sposób szczególny łączy się z Duchem Świętym: „I
jeśli miłość, którą Ojciec miłuje Syna i Syn miłuje Ojca, w niewymowny sposób wyraża Ich wzajemne udzielanie się, to cóż jest stosowniejszego nad to, że ten, który jest
wspólnym Duchem Ich obydwóch zwał się w ścisłym znaczeniu miłością”37. „Zatem
miłość, która jest z Boga i jest Bogiem, w ścisłym znaczeniu jest Duchem Świętym.
Przez Niego rozlana jest w sercach naszych miłość Boża, przez którą jest nam dana
cała Trójca Święta”38.
Z pojęciem Ducha Świętego jako Miłości jest sprzężone pojęcie Daru. Zdaniem
św. Augustyna „nie z innych racji Duch Święty właściwie zwie się darem jak z racji
miłości”, dlatego można mówić, że człowiek otrzymuje Ducha Świętego, ponieważ
jest Darem dla nas, otrzymując Dar otrzymujemy Miłość, która jest „imieniem własnym Ducha Świętego”. „Zatem Miłość, która jest z Boga i jest Bogiem, w ścisłym
znaczeniu jest Duchem Świętym. Przez Niego rozlana jest w sercach naszych miłość
Boża, przez którą jest nam dana Trójca Święta. Toteż bardzo słusznie Duch Święty,
będący Bogiem, jest także nazywany Darem Bożym (Dz 8, 20). Przez dar należy rozumieć właśnie miłość, która doprowadza do Boga, lecz której żaden inny dar do
Boga nie doprowadza”39.
Dar miłości jest zależny od Ducha Świętego, ponieważ, „Duch Święty, Bóg pochodzący z Boga, kiedy zostaje dany człowiekowi, rozpala w nim miłość ku Bogu i
bliźnim, będąc sam Miłością. Istotnie człowiek nie ma czym Boga miłować, jeśli nie
otrzyma tego od Boga. Toteż [....] Apostoł Paweł powiada «miłość Boża rozlana jest
w sercach naszych przez Ducha Świętego, który został nam dany» (Rz 5,5)”40. Równocześnie Duch Święty jest Miłością i Darem, z którego jakby ze źródła (fons vivus)
wypływa wszelkie obdarowanie względem stworzeń: obdarowanie istnieniem wszystkiego poprzez akt stworzenia; obdarowanie człowieka łaską poprzez całą ekonomię
zbawienia. Jak mówi św. Paweł: „miłość Boża rozlana jest w sercach naszych przez
Ducha Świętego, który został nam dany” (Rz 5,5)41. Duch Święty jest Osobową miłością, która łączy Ojca i Syna w życiu trynitarnym Boga, jest odwiecznym węzłem
miłości między Nimi, jest wewnątrztrynitarnym „My”. Może być również nazwany
34
Por. R. Laurentin, Nieznany Duch Święty, Kraków 1998, s. 318-319.
Por. L. Balter, O nowy kult Ducha Świętego, w: Duch Odnowiciel, Kol. Communio, t. 12, Poznań
1998, s. 451.
36
Augustyn, De Trinitate VI, 5, 7.
37
Tamże XV, 19, 37.
38
Tamże, XV 19, 33.
39
Tamże XV, 18, 32; XV, 19, 37.
40
Tamże, XV, 17, 31.
41
Por. Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem, nr 10.
35
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
71
jedną Osobą w dwóch Osobach, ponieważ łączy Ojca i Syna w ten sposób, że jako
numerycznie jedna Osoba jest w obu Osobach: Ojca i Syna42.
Duch Święty łączy także osoby ludzkie z Chrystusem oraz między sobą, spełnia tę
samą funkcję, stanowiącą Jego właściwość w życiu wewnątrztrynitarnym – jest jako
„My” jedną Osobą w wielu osobach. Konstytuuje koinonię ludzi z Ojcem i Synem i
między sobą. Będąc więzią miłości w życiu trynitarnym Boga, jest więzią w każdej
ludzkiej miłości43. Duch Święty jest najwyższym źródłem tej jedności, która pochodzi
z Boga samego (por. 1 Kor 13,13)44. Jest On węzłem (nexus) łączącym Ojca i Syna,
inaczej jako unio Ojca i Syna, a jest to węzeł miłości45. Szczególnym owocem działania Ducha Świętego jest jednoczenie ludzi w jedną wspólnotę, będąc spoiwem
wspólnoty Ojca i Syna (1 J 1,1-4), zespala ludzi z Osobami Boskimi i między sobą.
Kiedy Go otrzymujemy, łączy nas z Bogiem i między nami mocą samej zasady, która
w samym Bogu pieczętuje jedność Miłości i Pokoju46. Spełnia tę samą funkcję, która
stanowi Jego właściwość w życiu wewnętrznym. Konstytuuje wspólnotę ludzi z Ojcem i Synem oraz między sobą (Rz 5,5), konstytuuje jedność trzech Osób i jedność
Kościoła. Stanowi „My” Ojca i Syna, ale stanowi On też „my” chrześcijan. Budowanie jedności jest wypływem istoty Ducha Świętego jako wspólnego bycia Ojca i Syna.
Proprium Ducha Świętego jest „bycie jednością”, „bycie communio”. Duch Święty
będący komunią Ojca i Syna, jest również Ich jednością w miłości i na ten obraz –
jako jego przedłużenie, urzeczywistnia komunię w Kościele47. „Duch Święty udzielany poprzez sprawowanie sakramentów, jest żywym źródłem i niewyczerpanym
pokarmem nadprzyrodzonej komunii, która gromadzi i wiąże wierzących z Chrystusem i między sobą w jedności Kościoła Bożego”48.
Osobowe działanie Ducha Świętego, stanowi istotne prawo życia chrześcijańskiego, które jako takie posiada znaczenie dla wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej; jako
więź miłości między Ojcem i Synem jest ponadpersonalną więzią w każdej ludzkiej
miłości, a więc również miłości małżeńskiej49. Skoro miłość chrześcijańska jest owocem Ducha, to tym bardziej jest nią miłość łącząca dwie osoby w jeszcze głębszą
wspólnotę, która symbolizuje miłość oblubieńczą Chrystusa do Kościoła. O obecności Ducha Świętego w małżeństwie świadczy fakt, że nowe przymierze – w którym
małżeństwo uczestniczy – to przymierze w Duchu Świętym, które realizuje się przez
miłość będąca darem Ducha Świętego50. Przez łaskę Ducha Świętego wlałeś dar mi42
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa w nauczaniu Kościoła w Polsce w latach 19451982, w: Małżeństwo i rodzina w świetle nauki Kościoła i współczesnej teologii, Lublin 1985, s. 177.
43
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 177-178.
44
Por. Jan Paweł II, Encyklika Dominum et Vivificantem, nr 2.
45
Por. Y. Congar, Wierzę w Ducha Świętego, t. 1, Warszawa 1997, s. 138-141; D. Stefanowicz, Pochodzenie Ducha Świętego u św. Tomasza z Akwinu, STV 34 (1996) nr 2, s. 128.
46
Por. Y. Congar, Wierzę w Ducha Świętego..., s. 131.
47
Por. B. Nadolski, Duch Święty w liturgii, Com 8 (1988) nr 1 (43) s. 105; J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 177-178; R. Laurentin, Nieznany Duch Święty..., s. 320-321; B. Przybylski, Duch
Święty w ekonomii zbawienia, AK 80 (1973) z. 1, s. 11.
48
FC nr 21.
49
Por. A. Nossol, Miejsce rodziny w „Misterium Salutis”, w: Teologia małżeństwa i rodziny, t. 2,
red. K. Majdański, Warszawa 1990.
50
Por. J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa. Sakrament małżeństwa jako symbol przymierza Boga
z ludźmi, Poznań 1993, s. 224.
Justyna Wołoszka
72
łości w serca swoich wiernych 51 . „Miłość małżeńska najlepiej objawia nam swą
prawdziwą naturę i godność dopiero wtedy, gdy rozważymy, że początek swój czerpie ona – jakby z najwyższego źródła – z Boga, który jest Miłością”52. Naczelną zasadą i treścią małżeństwa jest wzajemna i wierna miłość, ciągle umacniana i rozwijana, która jest darem Ducha Świętego, udzielanego przez Ojca i Syna (Rz 5,5). Każda
aktualizacja wzajemnej, ludzkiej miłości jest aktem miłości Boga53.
Duch Święty udzielany poprzez sprawowanie sakramentów jest żywym źródłem i
niewyczerpanym pokarmem nadprzyrodzonej komunii, która gromadzi i wiąże wierzących z Chrystusem i między sobą w jedności Kościoła Bożego54.
Ordo, zgodnie z zaleceniami Soboru, wzywa małżonków, aby żywili i umacniali
swoje małżeństwo „miłością niepodzielną”55, ponieważ wypływa z Boskiego źródła
miłości56. Małżeństwo jako wspólnota miłości, ma swe źródło w Bogu, korzeniami
tkwi w misterium miłości i jedności Trzech Osób Boskich oraz na nie wskazuje57.
Trójca Święta jest idealnym wzorem dla małżeństwa i rodziny, w której mimo wielości Osób istnieje nierozerwalna jedność i miłość58.
Miłość małżeńska jest darem Ducha Świętego. Oczyszczona i zbawiona miłość
„jest owocem Ducha, który działa w sercach wierzących, będąc dla nich równocześnie podstawowym przykazaniem życia moralnego, domagającym się odpowiedzialnej wolności. Rodzina chrześcijańska jest w ten sposób ożywiona i kierowana nowym
prawem Ducha i w wewnętrznej komunii z Kościołem – ludem królewskim – zostaje
wezwana do przeżywania swej służby miłości wobec Boga i wobec braci”59.
Każdej miłości właściwa jest moc jednocząca, lecz nie przysługuje każdej miłości
w równym stopniu i w ten sam sposób. Poszczególnym rodzajom miłości odpowiada
specyficzna co do sposobu i intensywności siła jednocząca. A zatem w jedności, w
której „dwoje stają się jednym ciałem”, tj. miłości małżeńskiej, właściwa jest miłość
małżeńska, w niej dochodzi do jedności najwyższego stopnia60. Miłość mężczyzny i
kobiety w małżeństwie jest ożywiana i podtrzymywana przez wewnętrzny dynamizm,
prowadzący rodzinę do coraz głębszej i mocniejszej komunii, „która jest fundamentem i zasadą wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej” 61 . Komunia małżeńska charakteryzuje się jednością i nierozerwalnością62.
Miłość wzajemna jest czynnikiem trwałości i wierności małżeństwa63. Teksty odnowionego obrzędu kilkakrotnie mówią o miłości małżeńskiej jako istotnym czyn-
51
Por. OSM, IV Modlitwa powszechna, s. 111.
Paweł VI, Encyklika Humanae vitae (odtąd: HV), nr 8.
53
Por. A. L. Szafrański, Łaska sakramentu małżeństwa, w: Małżeństwo i rodzina..., s. 117.
54
Por. FC nr 21.
55
Por. Konstytucja duszpasterska o Kościele Gaudium et spes (odtąd KDK), nr 48, 49.
56
Por. OSM nr 9, s. 13.
57
Por. J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa..., s. 101.
58
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 188;
59
FC nr 63.
60
Por. S. Musiał, Specyfika świętości małżonków w świetle „Gaudium et spes”, ŚSHT 9 (1976), s. 54.
61
FC nr 18.
62
Por. tamże, nr 20.
63
Por. K. Majdański, Teologia małżeństwa i rodziny w nauce Vaticanum II, AK (1970) z. 369, s. 13.
52
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
73
niku całej instytucji. Słowa przysięgi małżeńskiej mówią: „I ślubuję ci miłość...”64.
Znakiem wzajemnej miłości są obrączki ślubne, które są znakiem miłości, mają pobudzać „ich do wzajemnej miłości, by zawsze się miłowali”65.
Rodzina jako odzwierciedlenie trynitarnego misterium Boga66, jako wspólnota życia zapoczątkowana przez dwie osoby, jest „znakiem życia wewnętrznego przekazywanego w najdoskonalszym zjednoczeniu Miłości osobowej Ojca do Syna”67. Małżeńska więź miłości jest mocą sakramentu, stanowi cząstkę miłości łączącej Chrystusa z Kościołem. Miłość małżonków jest nie tylko miłością naturalną, lecz przez łaskę
staje się miłością nadprzyrodzoną. Duch Święty będący osobową więzią, która łączy
Chrystusa z Kościołem, na mocy sakramentu jest również osobową więzią miłości
małżeńskiej. Dzięki pośrednictwu Chrystusa i Kościoła życie małżonków jest włączone w życie Boga, który jest jednością Trzech Osób Boskich. Tu znajduje się podstawa nierozerwalności małżeństwa68.
Miłość małżeńska jest darem Ducha Świętego. Przez łaskę Ducha Świętego wlałeś
dar miłości w serca swoich wiernych 69 . „Duch bowiem, który jest samą miłością
udziela nam jej, abyśmy Go kochali, a także wzajemnie się kochali tą Bożą miłością.
Dla chrześcijańskich małżonków objawy wzajemnej czułości są przeniknięte tą miłością, jaką czerpią oni z Serca Bożego. I gdyby źródło miłości czysto ludzkiej groziło
wyschnięciem, jej Boskie źródło jest tak niewyczerpane, jak niedoścignione głębie
Bożej czułości”70.
A zatem Duch Święty jest również sprawcą i zasadą jedności małżeńskiej. Łaską
sakramentu małżeństwa jest „chrześcijańska więź małżeńska, komunia dwojga typowo chrześcijańska”71. Kościół modli się za nowożeńców, aby Duch Święty napełnił
ich serca swoją miłością, aby trwali w wierności małżeńskiej72, by zostali złączeni
węzłem niepodzielnej miłości73. Miłość małżeńska uświęcona w sakramencie małżeństwa jest ze swej natury pneumatoforyczna, „staje się formą łaski danej do przezwyciężenia grzesznego stanu separacji i egocentrycznego odosobnienia”74.
Miłość między małżonkami domaga się nierozerwalności, ponieważ winna być
niezmienna i całkowita. Nierozerwalności domaga się również godność człowieka,
aby oddanie było wzajemne, bezinteresowne. Jedność i nierozerwalność są najistotniejszą wartością małżeństwa, podstawą szczęścia i miłości małżeńskiej. Wyznaczone
są przez naturę psychofizyczną mężczyzny i kobiety. Nierozerwalność gwarantuje
64
OSM nr 63, s. 31; nr 97, s. 43; nr 134, s. 58-59.
OSM nr 68, s. 33; nr 102, s. 45; nr 139, s. 60.
66
Por. K. Więsyk, K. Wojaczek, Urzeczywistnianie się Kościoła w małżeństwie i rodzinie, w: Małżeństwo i rodzina..., s. 234.
67
A. Marrancani, Comunione trinitaria e matrimonio cristiano, w: Evangelizzazione e matrimonio,
red. C. Cipriani, Napoli 1975, s. 226.
68
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 186; F. Varillon, Zarys doktryny katolickiej,
Warszawa 1972, s. 552.
69
Por. OSM, IV Modlitwa powszechna, s. 111.
70
Paweł VI, Przemówienie wygłoszone 4 maja 1970 r. na audiencji dla małżonków zgrupowanych w
ruchu „Equipes Notre-Dame”.
71
FC nr 13.
72
Por. OSM, I BN, s. 116.
73
Por. OSM, Kolekta B, s. 39.
74
Por. P. Evdokimov, Prawosławie, Warszawa 1964, s. 331.
65
Justyna Wołoszka
74
godność kobiety oraz jej duchowy rozwój. Szczęście męża i żony wymaga, by byli
sobie wierni aż do śmierci, szczególnie w ciężkich momentach życiowych, a także by
należeli do siebie całkowicie. Niewierność to wyraz szukania siebie, postawy konsumpcyjnej. Niewierność i zdrada powodują zanik ciepła, życzliwości i radości75.
Prawdziwa miłość oznacza całkowite oddanie się, a może się oddać ten, kto się
posiada, kto włada sobą. A włada sobą duch przez samowiedzę i wolność. Prawdziwa
miłość to przede wszystkim zjednoczenie dusz, wspólnota wartości duchowych. U
podstaw prawdziwej miłości znajduje się szacunek dla drugiego. Sakrament udoskonala naturalną miłość, aby była wierna, uczciwa, która szanuje sumienie i godność
współmałżonka, a także mająca we czci źródło nowego życia76. Chrześcijański małżonek dostrzega we współmałżonku nadnaturalną godność, widzi w nim członka Ciała Mistycznego oraz świątynię Ducha Świętego. Uświadomienie sobie tej prawdy
prowadzi do religijnego szacunku dla współmałżonka, który najpierw należy do
Chrystusa, a później do niego77.
Miłość prawdziwa łączy ludzi, aby wśród pomyślności i przeciwności trwali w
wierności ciałem i duchem78. Miłość taka kieruje się od osoby do osoby, prowadzi do
wzajemnego zjednoczenia, a wyraża się i dopełnia w aktach małżeńskich. Nie istnieje
prawdziwa miłość i oddanie tam, gdzie istnieje zdrada i niewierność. Może się rozwijać i dojrzewać tylko w trwałym i nierozerwalnym związku79. Przez najściślejsze zespolenie osób i działań „doświadczają sensu swej jedności i osiągają ją w coraz pełniejszej mierze. To głębokie zjednoczenie, będące wzajemnym oddaniem się dwóch
osób, jak również dobro dzieci, wymaga pełnej wierności małżonków i prze ku nieprzerwanej jedności ich współżycia”80. We wzajemnej miłości małżonków winna być
uwzględniona osobista godność kobiety i mężczyzny. Tę miłość Chrystus mocą łaski
sakramentu uświęca, uzdrawia, doskonali i wywyższa. Taka miłość wiąże ze sobą
czynniki Boskie i ludzkie, prowadzi do wzajemnego oddawania się sobie81.
Duch Święty udziela daru nowej komunii – komunii miłości, która cechuje się jednością i nierozerwalnością82, sprawiając, że obdarzają się wzajemnie miłością i stanowią
jedno serce i jedną duszę83. „Duch Święty, udzielony podczas uroczystości sakramentalnej, użycza małżonkom chrześcijańskim daru nowej komunii, komunii miłości, która jest
żywym i rzeczywistym obrazem tej najszczególniejszej jedności, która czyni z Kościoła
niepodzielne Ciało Mistyczne Chrystusa Pana” 84 . Małżeństwo jest znakiem jedności
łączącej w szczególniejszy sposób małżonków zjednoczonych z Głową Ciała Mistycznego, którego są członkami spełniającymi szczególną funkcję ojców i matek. Jedność
i wierność wzajemnie się uzupełniają. Cały obrzęd sakramentu tchnie wezwaniem do
wierności. Już w pierwszej formule powitania kapłan przypomina, że Chrystus błogo75
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 180.
Por. tamże, s. 183-184.
77
Por. S. Musiał, Specyfika świętości..., s. 71.
78
Por. OSM nr 9, s. 13.
79
Por. KDK nr 50.
80
KDK nr 48.
81
Por. OSM nr 9, s. 13; KDK nr 48, 50.
82
Por. FC nr 20.
83
Por. II BN, s. 118.
84
FC nr 19.
76
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
75
sławi ich miłości oraz umacnia przez sakrament małżeństwa, aby byli sobie zawsze
wierni85. Do wierności zobowiązują się w rocie przysięgi86, obrączki są znakiem wzajemnej miłości i wierności87 . Kilkakrotnie powraca modlitwa Kościoła o wierność
małżeńską oraz wytrwanie w niej88.
Ordo również swoje wprowadzenie teologiczne89 poświęca roli Ducha Świętego w
sakramencie małżeństwa jako twórcy jedności i wierności małżeńskiej. „Przez ten
sakrament Duch Święty sprawia, że jak «Chrystus umiłował Kościół i wydał za niego
samego siebie» (Ef 5, 25), tak małżonkowie chrześcijańscy, równi godnością, starają
się podtrzymywać i umacniać swoje małżeństwo przez wzajemne oddanie i niepodzielną miłość, która wypływa z Boskiego źródła miłości, aby łącząc czynniki boskie
i ludzkie, wśród pomyślności i przeciwności trwali w wierności ciałem i duchem,
dalecy od wszelkiego cudzołóstwa i rozwodu”90.
Wierność i wyłączność miłości małżeńskiej okazuje się aspektem pełni wynikającej z wzajemnego daru osób, który w takiej postaci, w jakiej zachodzi w małżeństwie,
zakłada wyłączność a zatem i wierność. Na tej zasadzie wyłączność i wierność staje
się źródłem szczęścia. Szczęście zależy od jakości daru oraz jego trwałości91. Wierność nie jest tylko unikaniem seksualnej niewierności, ale ma to być pozytywne duchowe przylgnięcie do małżonka, na mocy którego powierzają się oni wzajemnie i
nieodwołalnie zawierzają92. „Choćby ta wierność małżeńska napotykała niekiedy na
trudności to jednak nikomu nie należy uważać jej za niemożliwą, wręcz przeciwnie –
jest zawsze szlachetna i pełna zasług”. „Wierność jest zgodna z naturą małżeństwa” i
„stanowi ona niejako źródło, z którego płynie głębokie i trwałe szczęście”93. „Dar
sakramentu jest jednocześnie powołaniem i przykazaniem dla małżonków chrześcijańskich, aby pozostali sobie wierni na zawsze, ponad wszelkie próby i trudności, w
wielkodusznym posłuszeństwie świętej woli Pana: «Co więc Bóg złączył, niech
człowiek nie rozdziela» (Mt 9, 6)”94, dalecy od wszelkiego cudzołóstwa i rozwodu95.
Konkludując należy powiedzieć, że Ordo wskazuje wyraźnie na powiązanie miłości małżeńskiej z nierozerwalnością. Istotą miłości jest wzajemne oddanie się
dwóch osób, autentyczne oddanie jest wyłączne, wierne i trwałe, a zatem nierozerwalność jest zawarta w miłości. Ta miłość naturalna, podniesiona i udoskonalona
przez sakrament, jest darem Ducha Świętego, cząstką miłości łączącej Chrystusa z
Kościołem.
85
Por. OSM nr 51, s. 26-27.
Por. OSM nr 63, s. 31; nr 97, s. 43; nr 134, s. 58-59.
87
Por. OSM nry 68, 70, 102, 104, 139, 141.
88
Por. 1 Modlitwa po Komunii, 2 Modlitwa po Komunii, 1 Prefacja.
89
Por. OSM, nr 9, s. 13.
90
OSM nr 9, s. 13.
91
Por. C. Murawski, Miłość małżeńska..., s. 142.
92
Por. tamże, s. 141.
93
HV nr 9.
94
FC 20.
95
Por. OSM nr 9, s. 13.
86
Justyna Wołoszka
76
II. „SPIRITUS SANCTIFICATOR” JAKO ŹRÓDŁO ŚWIĘTOŚCI MAŁŻONKÓW
Drugą grupę formuł epikletycznych można przyporządkować powyższemu tematowi, z którym łączą się następujące syntagmy:
• „moc Twojego Ducha Świętego niech rozpali ich serca, aby korzystając ze wzajemnego oddania się sobie w małżeństwie, wychowali dzieci i wzbogacili Kościół
nowymi wyznawcami Chrystusa”96;
• „Duchu Święty, błogosław tym nowożeńcom i zapal w nich ogień prawdziwej
miłości. Miłości, która jest cierpliwa i łaskawa, nie zazdrości, nie szuka uznania; nie
unosi się gniewem, nie pamięta złego; która wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we
wszystkim pokłada nadzieję i wszystko przetrzyma”97.
Sakrament małżeństwa nie może zamykać się w samej chwili obrzędu liturgicznego. Zbawcza moc sakramentu małżeństwa nie jest zawężona do samego liturgicznego
aktu zaślubin. Dokonuje się nieustannie, ilekroć małżonkowie, będąc w stanie łaski,
realizują pełnię miłości otrzymanej od Boga. Sprawia, że zapoczątkowane przymierze
może weryfikować się przez całe życie. Skutkiem sakramentu jest życie małżeńskie,
czyli relacja właściwa mężowi i żonie, z którym wiąże się gotowość do ojcostwa i
macierzyństwa, jakiemu nadaje wymiar rzeczywistej i obiektywnej świętości98.
Małżonkowie muszą współpracować z miłością Stwórcy i Zbawiciela, ponieważ
przemienia ich życie zarówno w chwałę Stwórcy, oraz w zdążanie do doskonałości w
Chrystusie. O tym mówią OSM we Wprowadzeniu teologicznym: „Prawdziwy szacunek dla miłości małżeńskiej i cały sens życia rodzinnego zmierzają do tego, aby
małżonkowie nie zapominając o pozostałych celach małżeństwa, skłonni byli mężnie
współdziałać z miłością Stwórcy i Zbawiciela, który przez nich wciąż powiększa i wzbogaca swoją rodzinę. Tak więc ufając Bożej Opatrzności i wyrabiając w sobie ducha ofiary (1 Kor 7, 5), przynoszą chwałę Stwórcy i zdążają do doskonałości w Chrystusie, gdy
w poczuciu szlachetnej, ludzkiej i chrześcijańskiej odpowiedzialności pełnią zadania
rodzenia potomstwa”99.
„Wszyscy wierni chrześcijanie, jakiejkolwiek sytuacji życiowej oraz stanu, powołani są przez Pana, każdy na właściwej sobie drodze, do świętości doskonałej, jak i
sam Ojciec doskonały jest”100. Ta generalna zasada w sposób szczególny odnosi się
do małżeństwa. „Powszechne powołanie do świętości jest skierowane również do
małżonków i rodziców chrześcijańskich: określone w sprawowanym sakramencie
zostaje przełożone na konkretny język rzeczywistości życia małżeńskiego i rodzinnego. Stąd rodzi się łaska i wymóg autentycznej i głębokiej duchowości małżeńskiej i
rodzinnej, która będzie czerpała natchnienie z motywów stworzenia, przymierza,
krzyża, zmartwychwstania”101. Jako autentyczna „szkoła świętości” rodzina powinna
96
OSM, III BN, s. 119.
OSM, IV BN, s. 121.
98
Por. A. Sarmiento, Powołanie do świętości i małżeństwa, w: Małżeństwo – przymierze miłości, red.
J. Misiurek, W. Słomka, Lublin 1995, s. 76-77; B. Mierzwiński, Małżeństwo, w: Katolicyzm A-Z, red. Z.
Pawlak, Poznań 1989, s. 250.
99
OSM nr 10, s. 13.
100
KK nr 11.
101
FC nr 56.
97
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
77
być również „społecznością uświęcającą”102. Ożywiające miłością tchnienie Ducha
Świętego towarzyszy małżonkom w wypełnianiu ich zadań oraz staje się źródłem, z
którego wypływają zasady duchowości chrześcijańskiej103 . Istotnym elementem do
właściwego zrozumienia natury małżeństwa jest „dostrzeżenie w nim związku mężczyzny i kobiety, zmierzającego do udoskonalenia i dopełnienia partnerów jako osób
ludzkich i chrześcijan, do zrodzenia i wychowania nowych osób ludzkich i chrześcijan oraz ewentualnie do ucywilizowania i schrystianizowania świata”104.
Związek małżeński jest z natury święty, ponieważ „sam Bóg jest twórcą małżeństwa obdarzonego różnymi dobrami i celami”105. Jest On tajemnicą miłości, tajemnicą
życia, tworzy z małżeństwa i rodziny szczególnego rodzaju wspólnotę. Naturalna miłość małżeńska, która jako znak miłości Bożej, zostaje ubogacona obecnością i działaniem Parakleta, który naturalne więzi utrwala, uszlachetnia, przebóstwia, czyniąc z
małżeństwa i rodziny „mały Kościół”, czyli wspólnotę Ducha Świętego (KK 11)106 .
Sakrament ten trwa razem z małżonkami, ponieważ trwa utworzony przez nich w chwili
ślubu mały Kościół. Małżeństwo i rodzina jako komórka wielkiego Kościoła czerpie swą
wartość i moc z Trójcy Świętej. Wszystkie czyny małżonków zmierzają do urzeczywistnienia prawdziwej miłości między małżonkami oraz w stosunku do dzieci,
wszystkie te czyny są uczestnictwem w miłości łączącej samą Trójcę Świętą107. Małżeńska wspólnota osób pozwala małżonkom urzeczywistniać Boży plan miłości –
stają się oni współpracownikami Boga Stwórcy i Odkupiciela. To zestawienie miłości
Bożej i miłości małżeńskiej sprowadza się ostatecznie do utożsamienia obydwu. Kultywowanie miłości w rodzinie jest wyrazem obecności w niej Boga108. „Małżonkowie
chrześcijańscy na mocy sakramentu, przez który wyrażają tajemnicę jedności i płodnej miłości pomiędzy Chrystusem i Kościołem [...] wspomagają się wzajemnie we
współżyciu małżeńskim oraz rodzeniu i wychowaniu potomstwa dla zdobycia świętości, a tak [...] mają własny dar wśród Ludu Bożego”109.
Powołanie do świętości małżonków realizuje się przez wypełnianie codziennych
obowiązków. Zadanie to jest możliwe do spełnienia, ponieważ małżonkowie stanowią
wspólnotę w Bogu i mają pomoc łaski sakramentu małżeństwa. Małżeństwo jest
szkołą życia duchowego. Również dzieci stanowią źródło uświęcenia dla rodziców110.
Nierozerwalność małżeństwa stwarza możliwość wypełnienia przez małżonków
powołania do świętości, ponieważ tylko w trwałym związku małżonkowie mogą się
102
Por. E. Weron, Teologia życia wewnętrznego ludzi świeckich, Poznań 1980, s. 115-127; J. Krucina, Rodzina jako społeczność uświęcająca, ChŚ 111 (1979) nr 3, s. 16-28.
103
Por. S. Stefanek, Trynitarna interpretacja „obrazu i podobieństwa”, w: W służbie godności małżeństwa i rodziny. W 10-lecie Instytutu Studiów nad Rodziną, Łomianki k/Warszawy 1985, s. 44.
104
D. O’Callaghan, W sprawie sakramentalności małżeństwa, Conc (wyd. pol.) 1970, nr 1-5, s. 347.
105
KDK nr 48.
106
Por. A. L. Szafrański, Łaska sakramentu..., s. 109; J. S. Gajek, Duch Święty w sakramentach..., s. 242.
107
Por. W. B. Skrzydlewski, Chrześcijańska wizja miłości, małżeństwa i rodziny, Kraków 1982, s.
133-135.
108
Por. K. Więsyk, K. Wojaczek, Urzeczywistnianie się Kościoła w małżeństwie i rodzinie, w: Małżeństwo i rodzina..., s. 234.
109
KK nr 11.
110
Por. J. Szkodoń, Nierozerwalność małżeństwa..., s. 188.
Justyna Wołoszka
78
wspomagać na drodze do doskonałości111. Dar miłości i jedności udzielany przez Ducha Świętego staje się dla małżonków równocześnie zadaniem: „Dar Ducha jest życiowym przykazaniem dla małżonków chrześcijańskich, a zarazem podnietą, by z każdym
dniem zmierzali ku coraz głębszej więzi pomiędzy sobą na każdym poziomie [...], ukazując w ten sposób Kościołowi i światu nową komunię miłości jako dar łaski Chrystusowej”112. Aby pozostali sobie wierni na zawsze, mimo wszelkich prób i przeciwności,
w posłuszeństwie Bogu113. Św. Jan Chryzostom małżeństwo chrześcijańskie nazywa
„małżeństwem duchowym, duchowym rodzeniem”114, kierowanym przez Ducha Świętego i skierowanym na słuchanie tego, co Duch Święty mówi do małżonków w głębi
ich serca i poprzez ich miłość115.
Dla małżonków chrześcijańskich drogą wiodącą do Boga przez Chrystusa jest
współżycie, współpraca, współcierpienie, współumieranie dla egoizmu, współzmartwychwstanie do coraz lepszego życia w Duchu Świętym, ciągle udzielanym im przez
Chrystusa. Wzajemne odnoszenie się do siebie małżonków jest znakiem ich relacji do
Chrystusa. Miłość do dzieci jest ucieleśnieniem ich wzajemnej miłości. Czyniąc się
rodzicami, mają do spełnienia nowe zadanie, którym jest miłowanie i troszczenie się
o nowe życie, a tym samym Kościół, naród i ludzkość. Ich nowa miłość jest darem
Ducha Świętego, który jest im dany (Rz 5,5)116. Małżonkowie „zdążają do doskonałości w Chrystusie, gdy w poczuciu szlachetnej, ludzkiej i chrześcijańskiej odpowiedzialności pełnią zadania rodzenia potomstwa”117.
Rodzina może wzrastać, rozwijać się i osiągać doskonałość w Bogu przez miłość,
której nie można zrozumieć bez ofiary. „Człowiek nie potrafi siebie odnaleźć, jak
tylko przez bezinteresowny dar z siebie samego”118. Droga prowadząca rodzinę do
Boga to świadczenie ofiarnej miłości. Wszystko to, co służy rodzinie, jest również
środkiem doskonalenia ich członków 119 . Obecność Ducha Świętego w życiu małżeńskim wystawionym na różne próby i trudności życia daje małżonkom łaskę potrzebną, by mogli odnawiać swoje przymierze z Chrystusem, miłując siebie tak jak
Chrystus umiłował Kościół. Chrystus obecny w małżeństwie uczynił z niego sanktuarium, miejsce zdobywania świętości, zapewniając ze swej strony ciągły rozwój miłości małżeńskiej, która daje siły do zachowania wierności. W czasie kryzysu lub w
sytuacjach granicznych, małżonkowie mają pewność, że Bóg jest z nimi, że troszczy
się o wszystkich członków rodziny, w szczególny sposób zbliża ich do siebie. Wyraża
tę myśl również Ordo: Niech sławią Ciebie w radości, niech szukają Cię w smutku,
niechaj w trudach przynosi im radość Twoja ojcowska obecność i niech w każdej
potrzebie doświadczają, że jesteś z nimi, by im pomagać120.
111
Por. tamże, 190; K. Majdański, Nadprzyrodzone źródło życia małżeńskiego, AK 77 (1960) z. 2, s.
233-245.
112
FC nr 19.
113
Por. FC nr 20.
114
In Epist. ad Ephesios homiliae 20, 5.
115
Por. Cz. Rychlicki, Sakramentalny charakter przymierza małżeńskiego, Płock 1997, s. 212.
116
Por. A. L. Szafrański, Łaska sakramentu..., s. 110-111.
117
OSM nr 10, s. 13.
118
KDK nr 24.
119
Por. J. Kłys, Życie rodzinne drogą do doskonałości, AK 62 (1970) s. 177.
120
Por. OSM, III BN, s. 120.
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
79
Prawdziwa miłość jest wspólną drogą całej rodziny do doskonałości121. Małżonkowie są umocnieni łaską Bożą w sakramencie małżeństwa na „święte życie”122. Każde
działanie małżonków, w którym realizują miłość, zostaje niejako przebóstwione przez
Ducha Świętego. Obecność Chrystusa we wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej czyni
przez Ducha Świętego każde dobro działaniem zbawiennym i jeszcze bardziej powiększającym miłość w rodzinie123.
Pouczenia pochodzące głównie z listów św. Pawła wskazują, jakie kształty może
przybrać miłość zrealizowana przez małżonków. W hymnie o miłości św. Paweł wymienia cechy prawdziwej miłości, która jest „cierpliwa”, „łaskawa”, „nie zazdrości”,
„nie szuka poklasku”, nie unosi się pychą”, „nie dopuszcza się bezwstydu”, „nie szuka swego”, „nie unosi się gniewem”, „nie pamięta złego”, „nie cieszy się z niesprawiedliwości”, „lecz współweseli się z prawdy”, „wszystko znosi, wszystkiemu wierzy, we wszystkim pokłada nadzieję, wszystko przetrzyma. Miłość nigdy nie ustaje”
(por. 1 Kor 13, 4-8)124.
„Duch Święty jest ukrytym reżyserem życiowej drogi małżonków i rozwoju wspólnoty rodzinnej, wypływającej z sakramentu małżeństwa, a zbudowanej na Chrystusie i
Kościele. Duch Święty jako konstytutywna zasada Kościoła jest jednocześnie źródłową
i dynamiczną zasadą drogi rozwoju wspólnoty małżeńskiej, jej płodności i pełnej
realizacji jej powołania”125.
Małżeńska wspólnota jest wspólnotą zbawczą. Nie wystarczy tylko miłość deklarowana, ponieważ Bóg jest miłością żywą i tylko w ofiarnej, stale aktualizowanej
miłości małżonkowie mogą wypełniać swoje zbawcze powołanie. Małżeństwo nie
jest tylko wspólnotą doczesnego życia, nie jest społecznością statyczną, jest dynamiczną wspólnotą zbawienia126, „jest komunią miłości między Bogiem i ludźmi”127.
Każdy przejaw życia małżeńskiego i rodzinnego nabiera wymiarów nadprzyrodzonych i zbawczych. Odnosi się to do wszystkich aspektów życia małżeńskiego, do
wspólnego życia małżeńskiego wraz z jego wymaganiami i utrudzeniami, przez co
realizuje się Boże zbawienie, urzeczywistnia się Kościół, a świat zmierza do jedności
z Bogiem w Trójcy Osób128.
Małżeństwo wpisane w rzeczywistość Chrystusa i Kościoła jest przeniknięte mocą
i obecnością Ducha Świętego. Małżonkowie złączeni więzami miłości przez obecność Chrystusa i dar Ducha Świętego są zawsze sakramentem, czyli rzeczywistym
znakiem zbawczej miłości Boga do człowieka. Sakrament powoduje uświęcenie małżonków, będące dziełem Ducha Świętego, który umożliwia małżonkom wejście poprzez sakrament do życia wiecznego. Chrystus zmartwychwstały poprzez sakrament
napełnia ich Duchem Świętym, udzielając im szczególnych darów. P. Evdokimov
stwierdza, że „Duch Święty rozwija miłość kapłańską u mężów i macierzyńską deli121
Por. K. Więsyk, K. Wojaczek, Urzeczywistnianie się Kościoła..., s. 236.
KDK nr 31.
123
Por. A. L. Szafrański, Struktura łaski sakramentu małżeństwa, CT 46 (1976) z. 2, s. 34.
124
Por. OSM, IV BN, s. 121.
125
C. Rocchgetta, Il sacramento della coppia, Bologna 1996, s. 260.
126
Por. W. B. Skrzydlewski, Chrześcijańska wizja miłości..., s. 89-90.
127
FC nr 12.
128
Por. J. Grześkowiak, Misterium małżeństwa..., s. 263.
122
80
Justyna Wołoszka
katność u żon”129. Paweł VI cytując słowa św. Ireneusza mówi, że małżeństwo jest
stanem uprzywilejowanym, gdzie nad świętością powołanych do niego ludzi pracują
ustawicznie Chrystus i Duch Święty jako wyciągnięte „dwie ręce Boga”130.
Małżeństwo jako sakrament miłości jest tą rzeczywistością, w której dwa odrębne
byty zespalają się w jedno, i jako rzeczywistość osobistego aktualizowania ogólnego
celu zamierzonego przez Chrystusa. Jest równocześnie miejscem, w którym obie te
istoty integrują w sobie całą historię zbawienia, czyniąc ze swego życia wspólnotowego znak i obraz życia przyszłego zbawionych, a więc otwierają się na pełnię
Królestwa131. Nadprzyrodzona miłość małżeńska jest realną jednością w Chrystusie,
jest już pewną antycypacją eschatycznej „communio sanctorum”, a zatem przekracza
czysto naturalne przeżycie wspólnoty osób132. Obecność Osób Boskich nie pomniejsza integralności, ani też wolności małżonków, lecz umożliwia aktualizację relacji
osobowych między nimi, ponieważ taki charakter ma autentyczna miłość. Duch
Święty, Miłość Boża oświeca i pobudza do działania, umacnia wszystko, co ludzkie i
szlachetne, i zachowuje w pełni wolność osobową (1 Kor 13, 4-7)133.
Powołanie do świętości bardziej konkretyzuje się w rodzinie chrześcijańskiej,
opartej na chrześcijańskim małżeństwie134. „Małżonkowie chrześcijańscy, którzy na
mocy sakramentu małżeństwa, przez który wyrażają tajemnicę jedności i płodnej
miłości pomiędzy Chrystusem i Kościołem oraz w niej uczestniczą, wspomagają się
wzajemnie we współżyciu małżeńskim oraz rodzeniu i wychowywaniu potomstwa
dla zdobycia świętości”135.
Duch Święty – Miłość Boża doskonali małżonków i sprawia, że ich miłość staje
się owocna przez zrodzenie potomstwa oraz jego wychowanie136. Więź małżeńska
doskonali się i dopełnia przez rodzicielstwo. A więc z każdym aktem rodzenia nowa
osoba zostaje wprowadzona do małżeńskiej wspólnoty – communio personarum –
otwartej na każdą nową osobę, nowe dziecko. Płodność stanowi „szczytowe uwieńczenie miłości”137 i jest „główną misją” małżonków, dla których dzieci są „najcenniejszym darem i przynoszą najwięcej dobra”138. Kościół modli się, aby małżonkowie
„korzystając z wzajemnego oddania się sobie w małżeństwie, wychowali dzieci i
wzbogacili Kościół nowymi wyznawcami Chrystusa”139.
Małżonkowie przez wychowanie dzieci po chrześcijańsku ukazują światu w konkretnej formie ich płodnego życia twórczą miłość samego Boga, który za ich pośred-
129
P. Evdokimov, Sacramento dell’amore. Il ministero coniugale secondo la tradizione ortodossa,
Brescia 1983, s. 226; por. także F. Adamski, Rodzina między sacrum a profanum, Poznań 1987, s. 40.
130
Przemówienie z dnia 4 maja 1970 r.
131
Por. A. Dell’Asta, Małżeństwo profetyczną figurą Królestwa, Communio 5 (1981) s. 61-62.
132
Por. J. Lewandowski, Weźmijcie Ducha Świętego, Warszawa 1987, s. 7.
133
Por. A. L. Szafrański, Łaska sakramentu..., s. 34.
134
Etymologia terminu matrimonium wskazuje na akcentowanie aspektu rodzicielskiego małżeństwa, ponieważ matrimonium pochodzi od matris munus – służba macierzyńska.
135
KK nr 11.
136
Por. FC nr 14.
137
KDK nr 48.
138
KDK nr 52; KK nr 11; Deklaracja o wychowaniu chrześcijańskim Gravissimum educationis nr 6.
139
Por. OSM, III BN, s. 119.
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
81
nictwem podtrzymuje życie gatunku ludzkiego140. Dziecko poszerza wspólnotę małżeńską, przekształca ją we wspólnotę rodzinną. Wspólnota małżeńska potrzebuje
dzieci dla własnego rozwoju. Są one owocem miłości rodziców i w niej i przez nią
mogą istnieć i rozwijać się. We wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej istnieje i rozwija
się Kościół przede wszystkim wspólnotowo i religijnie, przekazując dzieciom podstawy wiary oraz wzór miłości bezinteresownej, przez co sami uaktywniają swe życie
religijne, doskonaląc się wzajemnie141. Dziecko umacnia więź między rodzicami i
przyczynia się do rozwoju ich miłości, jest katalizatorem ich osobowego rozwoju142.
Obrzędy sakramentu małżeństwa wskazują na te zadania oraz na pomoc Bożą w ich
realizacji. Kościół modli się za nowożeńców, aby Bóg przez łaskę Ducha Świętego
udzielił im zdrowia duszy i ciała, by kochali Go i z miłością wypełniali Jego wolę143,
a pełniąc zadania małżonki i matki144 oraz obowiązki wiernego męża i troskliwego
ojca145, dawali świadectwo Bożej obecności wśród nich146.
Kiedy rodzina darzy się miłością, wówczas kochają nie tylko ludzie, lecz Bóg
stawia im do dyspozycji swoją własną miłość. Miłość, którą kocha Bóg, jest relacją
osobową, a więc Duch Święty. Wówczas rodzina chrześcijańska jest przybytkiem
Ducha Świętego, który ją dynamizuje i porywa ku nieskończoności, a jednocześnie
uzdalnia, aby temu porywowi mogła sprostać.
Miłość małżeńska otwarta ku dzieciom jest znakiem obecności w niej Ducha
Świętego – Ducha miłości Bożej, uzdalniającego małżonków do ofiarnej służby dla
dzieci oraz dobrego przykładu. We wspólnocie małżeńskiej i rodzinnej uobecnia się i
buduje Kościół jako wspólnota ludzi miłujących się wzajemnie. „Małżeńska miłość
ludzka, a zwłaszcza powiązana z łaską miłości Jezusowej, daje człowiekowi dar człowieka i przyjmuje dar człowieka. Z natury swojej, zgodnie z wartością osoby ludzkiej, taka miłość chce być nieodwołalna i wierna, w doli i w niedoli, odpowiedzialna
za dar osoby ludzkiej, przyjętej w związek miłości”147.
„Dlatego małżonkowie poprzez wzajemne oddanie się sobie, im tylko właściwe i
wyłączne, dążą do takiej wspólnoty osób, aby doskonaląc się w niej wzajemnie,
współpracować jednocześnie z Bogiem w wydawaniu na świat i wychowywaniu nowych ludzi”148.
Małżonkowie chrześcijańscy dążą do budowania jedności małżeńskiej przez miłość, aby osiągnąć ostateczne szczęście. A zatem, posłannictwo rodzicielskie należycie spełnione jest drogą do nadprzyrodzonej doskonałości: „Tak więc małżonkowie
chrześcijańscy, ufając Opatrzności Bożej i wyrabiając w sobie ducha ofiary (por. 1
Kor 7, 5), przynoszą chwałę Stwórcy i zdążają do doskonałości w Chrystusie, kiedy
140
Por. A. L. Szafrański, Łaska sakramentu..., s. 110.
Por. J. Kłys, Życie rodzinne..., s. 29-43.
142
Por. C. Murawski, Miłość małżeńska..., s. 143.
143
Por. OSM, IV MP, s. 111.
144
Por. OSM, II BN, s. 118.
145
Por. OSM, II BN, s. 119.
146
Por. OSM, II BN, s. 118.
147
Duszpasterskie słowo na uroczystość Świętej Rodziny (8 I 1967), Maszyn. Arch. Kurii Metrop. –
Kraków.
148
HV nr 5.
141
Justyna Wołoszka
82
w poczuciu szlachetnej, ludzkiej i chrześcijańskiej odpowiedzialności pełnią zadanie
rodzenia potomstwa”149.
Oprócz tekstów Ordo znajdujemy wyrażenia, symbole i gesty dające wyraz i pogłębienie treści epikletycznych.
Błogosławieństwu nowożeńców, które jest wprowadzone przez zaproszenie do modlitwy błogosławieństwa150, towarzyszy następujące wyjaśnienie: „wszyscy modlą się
przez pewien czas w milczeniu”. Nowożeńcy klęczą, natomiast udzielający błogosławieństwa ma rozłożone ręce nad nimi.
Cisza – prostracja – wyciągnięte ręce są to gesty liturgiczne należące do kodu nie
werbalnego liturgii – co już zostało powyżej wyjaśnione – służą do podkreślenia
obecności i działanie Ducha Świętego. Milczenie jest symbolem działania Bożego
Ducha. Cisza jest w liturgii zawieszeniem wszelkiego gestu, słowa, jest to moment
kulminacyjny, ma wskazywać na Ducha Świętego – Jego obecność, Jego działanie
prowadzące do kontemplacji. Milczenie liturgiczne jest odwołaniem się do dyspozycji działania Ducha, który mówi w ciszy. Cisza liturgiczna ma pobudzać wiernego do
łączenia się z Chrystusem. Działanie to jest właściwe Duchowi151.
Za elementy epikletyczne w sakramencie małżeństwa można uznać podanie sobie
rąk przez narzeczonych oraz związanie ich stułą152, a także nałożenie obrączek153 .
Obrzęd podania rąk i związania stułą stanowi jakby zewnętrzne wyznanie pragnienia
serc, pragnących miłości i jedności, których właściwym dawcą jest Duch Święty154.
Ponadto pneumatologiczny wymiar sakramentu małżeństwa zaznacza się we wszystkich formułach trynitarnych, w których Duch Święty wymieniany jest wraz z Ojcem i
Synem: w słowach przysięgi małżeńskiej155, przy nałożeniu obrączek156, w potwierdzeniu małżeństwa przez kapłana157.
Ważnym elementem epikletycznym tego sakramentu jest śpiew hymnu Veni Creator Spiritus158 w momencie poprzedzającym odpowiedzialne wzajemne oddanie własnej osoby. Podkreśla, że małżeństwo jest nie tylko działaniem ludzi, lecz w jego
zaistnieniu działa Pan mocą swego Ducha. Jest w nim zaakcentowana uświęcająca
oraz umacniająca rola Ducha Świętego; przypomina także główny wątek teologiczny
sakramentu małżeństwa – znak miłości Chrystusa i Kościoła. Wprowadzenie hymnu
Veni Creator doskonale łączy wymiar historiozbawczy sakramentu małżeństwa oraz
moralny – udzielenie daru wierności 159 . Na uwagę zasługuje, że powinien to być
śpiew wszystkich otaczających narzeczonych. Wydaje się, że jest to zarówno świadectwo powszechnego uznania obecności Ducha Świętego w małżeństwie dla budowania Ciała Chrystusa, oraz jest to znak uczestnictwa wszystkich wierzących w epi149
KDK nr 50.
Por. OSM s. 115; podobnie s. 117, 119, 120.
151
Por. A. M. Triacca, Spirito Santo e liturgia..., s. 154-159; tenże, Spirito Santo, NDL, s. 1318-1319.
152
Por. OSM nr 62, s. 31.
153
Por. OSM nr 70, s. 34.
154
Por. B. Nadolski, Małżeństwo – sakrament miłości w Duchu, RBL 40 (1991) z. 3, s. 182.
155
Por. OSM nr 63, s. 31.
156
Por. OSM nr 70, s. 34.
157
Por. OSM nr 67, s. 33.
158
Por. OSM nr 61, s. 29-30; analogicznie: nr 95, s. 41-42; nr 132, s. 57-58.
159
Por. OSM nr 61.
150
Epikletyczne treści „Obrzędów sakramentu małżeństwa”
83
kletycznym życiu Kościoła, realizującego się w sakramentach160. W modlitwie powszechnej zawarta jest prośba, aby Duch Święty odnowił łaskę sakramentu małżeństwa we wszystkich małżonkach obecnych na liturgii161 oraz w całej parafii162.
Z dokumentu II Polskiego Synodu Plenarnego
Liturgia Kościoła po Soborze Watykańskim II
41. Chrystus podniósł do godności sakramentu przymierze małżeńskie, przez które mężczyzna i kobieta tworzą ze sobą wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury na
dobro małżonków oraz zrodzenie i wychowanie potomstwa. Chrześcijańscy małżonkowie
są znakiem tajemnicy jedności i płodnej miłości łączącej Chrystusa z Kościołem (por. Ef
5, 25). Małżeństwo jest sakramentem społecznym, przyczyniającym się do budowania
Kościoła. Stanowi podstawę wspólnoty rodzinnej, w której dzieci przez chrzest i chrześcijańskie wychowanie stają się członkami Ludu Bożego, Ciała Chrystusa.
42. Małżeństwo między dwojgiem katolików jest zazwyczaj zawierane podczas Mszy
świętej. Zaślubiny są sakramentalnym aktem uświęcania małżonków, dlatego winny być
poprzedzone odpowiednim przygotowaniem i przyjęciem sakramentu pokuty.
Szafarzami sakramentu małżeństwa są sami małżonkowie, którzy udzielają go sobie
poprzez wyrażenie wobec Kościoła swojej zgody.
(...)
71. Katolicy przywiązują dużą wagę do zawierania sakramentu małżeństwa. Społeczność katolicka z ulgą przyjęła przepis Konkordatu o skutkach cywilnych małżeństw zawieranych w Kościele. Zakończył on bowiem przymus zawierania dwóch zupełnie różnie
rozumianych związków oraz próby tworzenia „obrzędowości świeckiej”, a nawet swoistej
konkurencji z „obrzędowością kościelną”.
72. Narzeczeni i ich krewni starają się o piękno i dostojeństwo uroczystości sakramentu
małżeństwa. Widoczne jest jednak powierzchowne traktowanie liturgii tego sakramentu i
nadmierne przywiązywanie wagi do jej zewnętrznej strony: dekoracji, światła, strojów i
muzyki. Uczestnicy liturgii małżeństwa zachowują się niekiedy jak niemi widzowie. Czasem można odnieść wrażenie, że najważniejsze jest utrwalenie obrzędu przez licznych
fotografów i kamerzystów.
Poważne zastrzeżenia budzi sposób sprawowania sakramentu małżeństwa w niektórych
wielkich parafiach miejskich. Śluby odbywają się w nich często poza Mszą świętą, w
krótkich odstępach czasu, w pośpiechu.
(...)
128. Synod zachęca duszpasterzy, aby wykorzystywali wszelkie okazje do dobrego
przygotowania narzeczonych do małżeństwa. Tzw. kursy przedmałżeńskie należy przekształcić w prawdziwą katechezę dla dorosłych. Celem tej katechezy winno być ukazanie
życia małżeńskiego jako drogi uświęcenia, budzenie postawy przychylnej życiu, odnowienie życia wiarą i sakramentami Kościoła, zwłaszcza pokuty i Eucharystii, a nie tylko
pouczenie o sakramencie małżeństwa.
160
Por. B. Nadolski, Małżeństwo – sakrament ..., s. 182.
Por. OSM, II MP, s. 108.
162
Por. OSM, II MP, s. 109.
161