Stan badań wpływów języka czeskiego na dialekt śląski

„Bohemistyka” 2011, nr 1, ISSN 1642–9893
Aneta MICKIEWICZ
Opole
Stan badañ wp³ywów jêzyka czeskiego
na dialekt œl¹ski
Kiedy mówimy o wp³ywach jêzykowych na dialekt œl¹ski od razu
przychodzi nam na myœl jêzyk niemiecki. I s³usznie – udzia³ fonetyki,
leksyki czy morfologii pochodzenia niemieckiego jest du¿y na obszarze ca³ego Œl¹ska. Nie mo¿na jednak deprecjonowaæ przy tym jêzyka
czeskiego, którego wp³ywy znajdziemy nie tylko w gwarach pogranicza. O potrzebie badañ tego zjawiska pisa³ pod koniec lat siedemdziesi¹tych Alfred Zarêba, który wskazywa³ na trudnoœæ, ale zarazem koniecznoœæ stworzenia szczegó³owej monografii traktuj¹cej o kontaktach polsko-czeskich na gruncie dialektalnym. Taka monografia
wci¹¿ jeszcze nie powsta³a, tworz¹c swoist¹ lukê w bogatej tradycji
badañ wzajemnych wp³ywów polsko-czeskich oraz badañ dialektologicznych.
Oczywiœcie nasuwa siê pytanie z czego wynika ta luka. Na taki
stan rzeczy sk³ada siê kilka czynników – s¹ to przede wszystkim trudnoœci, które wi¹¿¹ siê z podjêciem tego zagadnienia. Na trudnoœci te
sk³adaj¹ siê m.in.:
1. Potrzeba zgromadzenia du¿ej iloœci materia³u pochodz¹cego nie
tylko z pogranicza polsko-czeskiego i Zaolzia, ale siêgaj¹cego na
pó³nocy do miejscowoœci le¿¹cych w granicach powiatu oleœnickiego (dialekt sycowski), na zachodzie liniê graniczn¹ wyznaczaj¹
wioski powiatu opolskiego (KuŸnica K¹towska, Stobrawa – zob.
Wyderka 2000, s. 10), a na wschodzie – granica gwar ma³opolskich
w³¹cznie (tego terenu dotycz¹ równie¿ badania wp³ywów s³owackich).
45
46
2. Trudnoœæ w okreœleniu pochodzenia wyrazu – czy dany leksem jest
zapo¿yczeniem czeskim czy s³owackim (zob. Zarêba 1988, s. 103).
Niejednokrotnie badacz musi uwzglêdniæ szersze t³o porównawcze
– siêgn¹æ równie¿ do innych jêzyków s³owiañskich, aby nie przypisaæ b³êdnie Ÿród³a pochodzenia danego leksemu. Do tego dochodzi
równie¿ zagadnienie zapo¿yczeñ bezpoœrednich i poœrednich, czyli
np. latynizmów i germanizmów przejêtych drog¹ czesk¹ (zob. Czarnecki 1970).
3. Najwiêksz¹ pu³apk¹ czyhaj¹c¹ na badacza jest „utajona” historia
wyrazu – zdarza³o siê, ¿e wyraz uwa¿any przez jêzykoznawców za
bohemizm, okazywa³ siê staropolskim archaizmem, który w jêzyku
literackim wyszed³ z u¿ycia, natomiast zachowa³ siê w gwarze.
Przyk³adem mo¿e byæ wyraz ko¿a ‘skóra’ (cz. kùûe), który jak
okaza³o siê póŸniej u¿ywany by³ w tej formie w jêzyku polskim do
XV w. Konieczne zatem jest przyjêcie postawy „podejrzliwoœci”
wobec ka¿dego badanego leksemu w fazie interpretacji.
4. Do badania wp³ywów jêzyka czeskiego na gwary œl¹skie konieczne
jest korzystanie z kliku kryteriów, na co wskazywa³ Alfred Zarêba
(Zarêba 1988, s. 101–113). Jest to m.in. kryterium formalne, historyczno-jêzykowe, semantyczne, porównawcze itd. Zastosowanie
kilku metod badawczych mo¿e dopiero daæ nadziejê na prawid³owoœæ naszych badañ.
Literatura dotycz¹ca wp³ywów jêzyka czeskiego na polski jest obszerna i historycznie zakorzeniona w jêzykoznawstwie. Zw³aszcza na
pocz¹tku XX w. powsta³o wiele cennych prac slawistycznych z zakresu komparatystyki jêzyka czeskiego i polskiego. Do najwa¿niejszych
badaczy tamtego okresu nale¿¹ tak wybitne postacie naukowe jak
W³adys³aw Nehring, Kazimierz Nitsch, Aleksander Brückner, Edward Klich, Mieczys³aw Ma³ecki, Witold Taszycki, Stanis³aw Urbañczyk1. Prawdziwy rozkwit przypada jednak na drug¹ po³owê XX w.,
1
Dorobek naukowy wymienionych badaczy bli¿ej przedstawia Janusz Siatkow-
ski w artykule Wp³ywy czeskie w jêzyku polskim (historia badañ, zakres i rola wp³ywów), Warszawa 1996, s. 238–246.
47
kiedy to podjêto ró¿ne kierunki badawcze z zakresu jêzykowych kontaktów polsko-czeskich. Do rozwoju nauki w tym zakresie przyczyni³o siê powstanie w 1955 r. periodyku Studia z Filologii Polskiej
i S³owiañskiej, skupiaj¹cego wybitnych slawistów polskich i zagranicznych. Wœród licznych prac, których powstanie przypada na drug¹
po³owê ubieg³ego stulecia mo¿na wyró¿niæ publikacje prezentuj¹ce
ró¿ne krêgi tematyczne badañ:
– badania wp³ywów jêzyka czeskiego na polski jêzyk literacki,
zw³aszcza w zabytkach XV i XVI-wiecznych oraz u poszczególnych autorów. Na tym polu znane s¹ prace Janusza Siatkowskiego
(1959, 1964), Zdzis³awa Stiebera (1955), Mieczys³awa Basaja
(1966), Józefa Reczka (1968) i in.;
– prace jêzykoznawcze z zakresu fonetyki, morfologii, fleksji, leksyki, frazeologii, tu: liczne prace powsta³e w Instytucie S³owianoznawstwa PAN dotycz¹ce polsko-czeskich interferencji jêzykowych, prace Janusza Siatkowskiego (m.in. 1959, 1965, 1970,
1996), Mieczys³awa Basaja (1966, 1964 i n.), Stanis³awa Rosponda
(1959), Stanis³awa B¹ka (1974), artyku³y Alfreda Zarêby zebrane
w monografii Szkice z dialektologii œl¹skiej (1988) oraz wielotomowe dzie³o Atlas jêzykowy Œl¹ska (1969–1996), prace Teresy
Zofii Or³oœ (1993) i in.;
– badania Teresy Zofii Or³oœ dotycz¹ce zwi¹zków historycznych
i kulturowych (1993), prace Janiny Labochy dotycz¹ce Œl¹ska Cieszyñskiego (1997) czy badania Zbigniewa Grenia (2000);
– warto wspomnieæ prace jêzykoznawców czeskich, którzy badaj¹ jêzykowe wp³ywy czesko-polskie, m. in. Edward Lotko (1997, 1992),
Jiøi Damborský (1977), Irena Bogoczová (2006).
Na tym tle osobny kierunek badawczy stanowi¹ badania dialektologiczne. Równie¿ tu mo¿na wydzieliæ krêgi tematyczne (m.in. jêzykowe, historyczne, socjologiczne, socjolingwistyczne, kulturowe),
wokó³ których by³y i nadal s¹ prowadzone badania naukowe. Najbardziej znane, bo wzbudzaj¹ce niema³e emocje, by³y badania gwar
przejœciowych, których zacz¹tki da³ Zdzis³aw Stieber w latach trzydziestych, a na dobre rozwinê³y siê przy okazji dyskursu naukowego
48
o pochodzeniu gwar przejœciowych miêdzy jêzykoznawcami polskimi i czeskimi. Du¿¹ rolê w badaniu gwar laskich odegra³y prace Adolfa Kellnera (1946, 1950) oraz dwutomowa praca Karola Dejny Polsko-laskie pogranicze jêzykowe na terenie Polski (1951, 1953), której
jeden z tomów stanowi atlas. W tym temacie wypowiada³ siê równie¿
Edward Lotko (1959), Josef Skulina (1962), Stanis³aw Rospond
(1962), Mieczys³aw Karaœ (1958) czy Jan Basara (1975). Tematyka
gwar laskich podjêta jest równie¿ u Belièa (1972), w pracach Romana
Laskowskiego (1966, 1971) czy Gra¿yny Balowskiej (2008). Problematyka ta jest kontynuowana równie¿ wspó³czeœnie, jednak raczej
z punktu widzenia socjolingwistyki (zw³aszcza badania dotycz¹ce jêzyka wspó³czesnej m³odzie¿y zamieszkuj¹cej tereny zaolziañskie).
Tu wymieniæ nale¿y wspomniane ju¿ wy¿ej studia Janiny Labochy,
Zbigniewa Grenia czy Jadwigi Wronicz.
Badania wykraczaj¹ce swoim zasiêgiem poza obszar Œl¹ska Cieszyñskiego i gwar laskich przeprowadzi³ Janusz Siatkowski, publikuj¹c stan badañ nad polsko-czeskimi kontaktami jêzykowymi. Obok
bogatej spuœcizny naukowej dotycz¹cej wp³ywów na polszczyznê literack¹, profesor Siatkowski przedstawi³ równie¿ badania gwarowe
pod Raciborzem i G³ubczycami oraz czeskiej wysepki gwarowej pod
£odzi¹. Cennym podsumowaniem 35-letnich studiów profesora Siatkowskiego jest zbiór jego publikacji w ksi¹¿ce Czesko-polskie kontakty jêzykowe (1996).
Bogate Ÿród³o badañ wp³ywów jêzyka czeskiego na gwary œl¹skie
daj¹ publikacje Alfreda Zarêby, a spoœród nich Atlas jêzykowy Œl¹ska
zawieraj¹cy mapy izoleks bohemizmów2. Jest on tak¿e autorem szeregu prac z zakresu historii i geografii œl¹skich leksemów. Prowadzi³ badania dotycz¹ce w³aœciwoœci gramatycznych gwar równie¿ w ujêciu
porównawczym polsko-czesko-s³owackim. To w³aœnie profesor Zarêba wskaza³ na koniecznoœæ podjêcia badañ wp³ywów jêzyka czeskiego (i s³owackiego) na dialekt œl¹ski.
2
Na koniec chcia³abym wspomnieæ o wa¿nej czêœci naukowej spuœcizny, jak¹ s¹ s³owniki, gromadz¹ce gwarowe leksemy. Mam tu na
myœli s³owniki poszczególnych pisarzy œl¹skich jaki stworzy³a (np.)
Jadwiga Wronicz (1992), regionalne, np. Ma³y s³ownik Górnego Œl¹ska Bo¿eny Cz¹stki-Szymon (1999), liczne s³owniki mowy poszczególnych wsi œl¹skich (zw³aszcza w pracach magisterskich). Najbogatszy materia³ przedstawia jednak S³ownik gwar œl¹skich (2000–2008)
pod redakcj¹ Bogus³awa Wyderki, powstaj¹cy w Instytucie Œl¹skim w
Opolu. Do koñca 2010 r ukaza³o siê 8 tomów s³ownika (do litery G).
Pozosta³e leksemy mo¿na znaleŸæ w Instytucie Œl¹skim, gdzie zgromadzonych jest oko³o miliona fiszek s³ownikowych obejmuj¹cych
materia³ XX-wieczny i starszy. S³ownik zawiera leksykê ca³ego
Œl¹ska, który
[...] pojmowany jest tu nie jako kraina geograficzna czy polityczna, lecz jako historycznie ukszta³towany region etniczno-jezykowy, którego granice wyznacza obszar
zwartego osadnictwa rdzennej ludnoœci regionu pos³uguj¹cej siê rodzimym dialektem
(Wyderka 2000, s. 9).
Oznacza to, ¿e s³ownik zawiera leksemy równie¿ z terenów Zaolzia. Jest to wielkie i cenne Ÿród³o materia³u, które pozwala podj¹æ siê
jêzykowych badañ ca³ego obszaru Œl¹ska bez wzglêdu na wspó³czesne granice polityczne.
Podsumowuj¹c, chcia³abym za Alfredem Zarêb¹ jeszcze raz podkreœliæ wa¿koœæ badañ wp³ywów czeskich na dialekt œl¹ski. Profesor
Zarêba pisa³ o tym problemie pod koniec lat siedemdziesi¹tych, wskazuj¹c jednoczeœnie na niemo¿noœæ podjêcia siê tych badañ ze wzglêdu
na zbyt ma³y zasób materia³u i opracowañ dotycz¹cych tego zagadnienia, jakimi wówczas dysponowano. Obecnie sytuacja uleg³a zmianie,
powy¿ej przedstawione zestawienie literatury na ten temat jest wyraŸnie obszerniejsze ni¿ 40 lat temu. Warto zatem podj¹æ siê badañ, nie
tylko aby zape³niæ monograficzn¹ „lukê” w tym zakresie, ale tak¿e
aby zrewidowaæ s¹d o „niemieckoœci” dialektu œl¹skiego, podkreœlaj¹c wagê równie¿ jêzyka czeskiego.
Dla terenów czeskich zob. Èeský jazykový atlas J. Blahara i P. Janèaka
(1992–2005), którego ukaza³o siê dot¹d piêæ tomów.
49
50
Literatura
Balowska
R o s p o n d S., 1962, Jêzyk czeski na Œl¹sku, „Kwartalnik Opolski” z. 2, s. 91–96.
G., 2008, Lašské dílo Óndry £ysohorského. Kapitoly z lexika,
Univerzita Karlova v Praze, Praha.
Basaj
M., 1966, Bohemizmy w jêzyku pism Marcina Krowickiego, Zak³ad
Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
B a s a r a J., 1975, S³ownictwo polskich gwar Œl¹ska na terenia Czechos³owacji,
Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw .
Beliè
J., 1972, Nástin èeske dialektologie. Státní pedagogické nakladatelství,
Praha.
B l a h a r J., J a n è a k P., 1992–2005, Èeský jazykový atlas. T. 1–5. Nakladatelství
S k u l i n a J., 1962, Glosa o lašském náøeèí, „Slavica Pragensia” nr 4, s. 593–598.
S i a t k o w s k i J., 1959, Czechizmy w jêzyku Jana z Koszyczek, „Intenational Journal
of Linguistics and Poetics” 1/2, s. 143–176.
S i a t k o w s k i J., 1965, Bohemizmy fonetyczne w jêzyku polskim. T. 1, Zak³ad
Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
S i a t k o w s k i J., 1970, Bohemizmy fonetyczne w jêzyku polskim. T. 1, Zak³ad
Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
S i a t k o w s k i J., 1996, Czesko-polskie kontakty jêzykowe, Energeia, Warszawa.
S t i e b e r Z., 1955, Wp³ywy czeszczyzny na kszta³towanie siê polskiego jêzyka literackiego, [w:] Œwiat jêzykowy S³owian, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe,
Academia, Praha.
B o g o c z o v á I., 2006, Typologicky relevantní rozdíly mezi polštinou a èeštinou
jako zdroj jazykové interference, Ostravska Univerzita, Ostrava.
C z a r n e c k i T., 1970, Poœrednictwo czeskie w staropolskich po¿yczkach z niemieckiego, „Studia z Filologii Polskiej i S³owiañskiej” 9, s. 37–44.
C z ¹ s k a - S z y m o n B., 1999, Ma³y s³ownik Górnego Œl¹ska, Leksem, Katowice.
Warszawa, s. 306–316.
W r o n i c z J., 1992, S³ownictwo pisarzy cieszyñskich XVIII wieku, Polska Akademia
Nauk. Instytut Jêzyka Polskiego, Kraków.
Wyderka
Z a r ê b a A., 1969–1996, Atlas jêzykowy œl¹ska, t. 1–8, Pañstwowy Instytut Nau-
D a m b o r s k ý J., 1977, Studia porównawcze nad s³ownictwem i frazeologi¹ polsk¹
i czesk¹, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.
B. [red], 2000–2008, S³ownik gwar œl¹skich, Pañstwowy Instytut
Naukowy. Instytut Œl¹ski w Opolu, Opole.
kowy, Kraków–Warszawa.
Zarêba
D e j n a K., 1951, Polsko-laskie pogranicze jêzykowe na terenie Polski, cz. 1, £ódŸ.
A., 1988, Szkice z dialektologii œl¹skiej, Œl¹ski Instytut Naukowy,
Katowice.
G r e ñ Z., 2000, Œl¹sk Cieszyñski. Dziedzictwo jêzykowe, Slawistyczny Oœrodek
Summary
Wydawniczy, Warszawa.
K a r a œ M.,1958, Z problematyki gwar mieszanych i przejœciowych, „Jêzyk Polski”
38, s. 286–296.
Authoress of the article presents a literature related to the influence of Czech
language on Polish language. She emphasizes need of carrying on with studies of
K e l l n e r A., 1946, Východolašská nárecí, Melantrich, Brno.
influence of Czech language on Silesion dialect. Significant publication, which helps
L a b o c h a J., 1997, Polsko-czeskie pogranicze na Œl¹sku Cieszyñskim. Zagadnienia
jêzykowe, Ksiêgarnia Akademicka, Kraków.
in those researches, is S³ownik gwar œl¹skich. It is being published in Opole under the
editorial of Bogus³aw Wyderka since 2000.
L a s k o w s k i R., 1966, Derywacja rzeczowników w dialektach laskich. Cz. 1.
Abstracta, collectiva, deminutiva, augmentativa, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
L a s k o w s k i R., 1973, Derywacja rzeczowników w dialektach laskich. Cz. 2. Rzeczowniki z formantem w funkcji przedmiotowej, Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
L o t k o E., 1992, Zrádná slova v polštinì a èeštinì, Votobia, Olomouc.
L o t k o E., 1997, Synchronní konfrontace èeštiny a polštiny, Votobia, Olomouc.
O r ³ o œ T. Z., 1993, Tysi¹c lat czesko-polskich zwi¹zków jêzykowych / Tisíc let
èesko-polských jazykových vztahù, Universitas, Kraków.
R e c z e k J., 1968, Bohemizmy leksyklane w jêzyku polskim do koñca XVw., Zak³ad
Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³aw.
R o s p o n d S., 1959, Dzieje polszczyzny œl¹skiej, Œl¹sk, Katowice.
51
52