PRZEDMOWA Pojęcie wolności indywidualnej jest jednym z

PRZEDMOWA
Pojęcie wolności indywidualnej jest jednym z intelektualnych filarów
kultury europejskiej. Uniwersalne ujęcie wolności w sensie panowania nad sobą wyznacza przełom humanistyczny w filozofii. Poczynając od Sokratejskiej idei enkráteia, użycie pojęcia wolności wyszło
poza odniesienie do politycznego statusu obywateli polis i uzyskało
sens etyczny, dotyczący każdego, kto troszczy się o siebie poprzez zgłębianie wiedzy o sobie samym i rozumne nad sobą panowanie. Oba te
aspekty wolności — polityczny i etyczny — należą do porządku klasycznych, uprawianych przez kolejne stulecia, rozważań nad wolnością indywidualną. Uwzględnienie kierunków rozwoju filozofii
dwudziestowiecznej umożliwia poszerzenie perspektywy rozważań
nad wolnością o aspekt komunikacyjny. Ulokowanie pojęcia wolności w kontekście badań nad komunikacją werbalną pozwala zaadaptować do dyskusji o wolności osiągnięcia zwrotu lingwistycznego
(linguistic turn), jaki rozpoczął się w fi lozofii z przełomem XIX
i XX w. Zasługą tego zwrotu było wyeksponowanie języka jako
warunku sine qua non poznania. Dzięki uwzględnieniu językowego
zapośredniczenia procesu poznawczego klasyczna dla epistemologii
opozycja podmiotu i przedmiotu poznania, świata i świadomości,
uległa przekształceniu w relację trójczłonową obejmującą podmiot,
język i przedmiot. Zwrot lingwistyczny przebiegał niejako dwubiegunowo. Strukturalizm lingwistyczny i filozofia analityczna przyczyniły się do uzyskania przez język teoretycznej obiektywizacji,
przy czym funkcja komunikacyjna języka była zagadnieniem drugorzędnym w stosunku do budowy systemu języka oraz relacji między językiem i światem. Z drugiej strony, rozwój etnometodologii,
etno- i socjolingwistyki, a także cybernetyki sprawił, że badania
nad językiem zostały instrumentalnie podporządkowane badaniom
nad komunikacją. Wspólne dla zwolenników zwrotu językowego
w fi lozofii jest przekonanie, że jeśli fi lozofia da się kontynuować
jako aktywność intelektualna istotna merytorycznie, to tylko po
przyjęciu stosownych założeń dotyczących języka. Z tej racji, że ba-
9
10
Przedmowa
danie języka i komunikacji ujawnia warunki konieczne poznania,
zwrot lingwistyczny można uznać, jak to uczynił Karl-Otto Apel, za
drugi po Kantowskim transcendentalizm filozoficzny.1
W próbie odpowiedzi na pytania natury ogólnej, w jaki sposób
pojęcie wolności służy ideom komunikacji, zaś idee komunikacji pojęciu wolności oraz jaki jest zakres wolności podmiotu komunikacji, proponuję przyjąć horyzont interpretacyjny wyznaczony przez
Isaiaha Berlina argumentacją na rzecz dwuzakresowości wolności.
Autor eseju Dwie koncepcje wolności odróżnił pozytywny i negatywny typ wolności, tzw. wolność do i wolność od, inaczej mówiąc, samosterowność i nieingerencję. Aby zilustrować dwuzakresowość
wolności i wykazać, że rozróżnione typy wolności mogą ze sobą
kolidować i wzajemnie się znosić, porównuję Immanuela Kanta
koncepcję wolności transcendentalnej i Johna Stuarta Milla koncepcję wolności utylitarnej. Wnioski wyprowadzone z porównania
obu tych koncepcji będą pomocne w ustaleniu, jak zmieniały się
ideały wolności pozytywnej i negatywnej w zależności od typów
społeczeństwa, w którym im hołdowano oraz od odpowiadającej
owym typom społeczeństwa kulturowej rzeczywistości obiektywnej.
Następnie omawiam podstawowe założenia i tezy społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury w roli własnego zaplecza teoretycznego
w badaniach nad komunikacją werbalną. O jednostce ludzkiej myślę jako o istocie kulturowej, uzyskującej podmiotowość nie inaczej jak tylko za pośrednictwem procesu komunikacji kulturowej,
czyli procesu regulowanego w trybie normatywno-dyrektywalnym
za pomocą języka rozumianego w kategorii podstawowej dziedziny kultury symbolicznej. Społeczno-regulacyjna koncepcja kultury
stanowi dla mnie podstawę teoretyczną do tego, aby ustosunkować
się wobec koncepcji komunikacji omawianych w książce z uwagi na
komunikacyjny aspekt wolności.
Zbadanie zagadnienia wolności w aspekcie komunikacyjnym
wymaga, aby kwestia obustronnego powiązania danego typu ko1
Ze względu na zróżnicowany przebieg zwrotu lingwistycznego w filozofii za jego „sprawców” uważa się różnych filozofów. Richard Rorty uważał, że zwrot ten został zapoczątkowany przez Charlesa Peirce’a i Gottloba Fregego; europejscy zwolennicy filozofii języka
potocznego wymieniają „późnego” Wittgensteina; natomiast europejscy zwolennicy logicznej rekonstrukcji w języku sformalizowanym odwołują się do Gottloba Fregego, Bertranda
Russella i Rudolfa Carnapa. Karl-Otto Apel uznał zwrot lingwistyczny za współczesną
formę transcendentalizmu filozoficznego, co pozwala dopatrywać się związków między
zwrotem lingwistycznym a filozofią krytyczną Immanuela Kanta (zob. B. Sierocka, Krytyka i dyskurs, Aureus, Kraków 2003, s. 241-264).
Przedmowa
11
munikacji z typem wolności w roli warunku niezbędnego dla owego typu komunikowania się posłużyła sformułowaniu odpowiedzi
na pytanie, jak na przestrzeni minionego stulecia kształtowała się
myśl o komunikacji w zależności od zakładanych poglądów na temat języka. Kwestia powiązania komunikacji i wolności zostanie
rozważona dzięki zastosowaniu badań porównawczych na zestawie
koncepcji komunikacji werbalnej wybranych w taki sposób, aby
odzwierciedlić zróżnicowanie poglądów filozoficznych w dwudziestowiecznych teoriach języka i komunikacji. W pierwszej kolejności przedstawię ujęcie komunikacji zawarte w manifeście
strukturalizmu lingwistycznego, jakim jest Kurs językoznawstwa
ogólnego zrekonstruowany na podstawie wykładów Ferdinanda
de Saussure’a z lat 1906–1911. Treść tego kursu dała podstawy do
uprzedmiotowienia języka w roli instytucji społecznej konstytutywnej dla komunikacji, gdyż regulującej praktykę porozumiewania się. Dla kontrastu ostatnia z rozważanych w książce koncepcji
komunikacji wspiera tezę o nieistnieniu języka wspólnotowego, jaką
ogłosił Donald Davidson pod koniec minionego stulecia. Davidsona koncepcja komunikacji bez języka ujętego w roli ponadindywidualnego i autonomicznego warunku koniecznego komunikacji jest
propozycją nominalistycznej interpretacji procesu porozumiewania
się. Pomiędzy tymi dwiema przeciwstawnymi koncepcjami komunikacji omawiam dwie kolejne, które pozwolą zdać sprawę z tego,
jak zróżnicowanie poglądów w zakresie doktryny epistemologicznej
wpływa na sposób konceptualizowania języka, a w konsekwencji na
wyznaczanie obszaru wolności w komunikacji. W rozdziale trzecim przedstawiam koncepcję komunikacji, jaka wynika z Noama
Chomsky’ego generatywistycznej teorii języka i towarzyszących tej
teorii skrajnie racjonalistycznych, aprioryczno-genetycznych założeń
epistemologicznych. W rozdziale czwartym omawiam dla odmiany
podejście behawiorystyczne, które przyjął w filozofii języka Willard
Van Orman Quine. Rozdział ten służy przemyśleniu wpływu różnicy w poglądach teoriopoznawczych pomiędzy aprioryzmem
genetycznym i behawioryzmem na sposób ujmowania semantyki, a także pozwoli dostrzec, że swoisty nihilizm lingwistyczny
Davidsona jest reakcją na Quine’owską doktrynę relatywizmu pojęciowego. Analiza wybranych koncepcji komunikacji ze względu na
zagadnienie wolności indywidualnej jest przyczynkiem do przemyślenia filozoficznego problemu umysłu i ciała oraz związanego z tym
problemem pytania o istnienie innych umysłów. Porównanie wybra-
12
nych koncepcji komunikacji — poczynając od strukturalistycznej,
która zakłada, że podmiot jest kształtowany przez instytucję języka,
czyli społeczną władzę formatywną, a kończąc na nominalistycznej,
która wprowadza perspektywę podmiotowo-centryczną i odżegnuje
się od autonomizacji języka — zmierza do krytycznego ujęcia zależności między kształtowaniem się i realizacją ludzkiej podmiotowości a wolnością w komunikacji werbalnej.