Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w

382
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388
Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka
w produktach bogatoskrobiowych w grupie chorych
na przewlekłą chorobę nerek
Analysis of nutritional knowledge on the quantity of protein in starchy products in a group
of individuals with chronic kidney disease
Dominika Głąbska 1/, Dariusz Włodarek 1/, Jadwiga Rojek-Trębicka 2/
Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie
2/
Poradnia Nefrologiczna, Samodzielny Publiczny Centralny Szpital Kliniczny w Warszawie
1/
Wprowadzenie. W okresie przeddializacyjnym przewlekłej choroby nerek,
u stosujących dietę niskobiałkową, białko pochodzenia zwierzęcego
powinno stanowić ponad 50% białka diety. W związku z tym, istnieje
konieczność zmniejszenia spożycia białka pochodzenia roślinnego.
Cel badań. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka
w produktach zbożowych i ziemniakach, w grupie chorych na przewlekłą
chorobę nerek.
Materiał i metody. W badaniu uczestniczyło 39 kobiet i 31 mężczyzn w 3‑5
stadium przewlekłej choroby nerek (29-80 lat) – 23 osoby z prawidłową
i 47 z nadmierną masą ciała; 9 osób z cukrzycą. Test wiedzy żywieniowej
obejmował pytania dotyczące zawartości białka w 59 produktach roślinnych
– typowych i niskobiałkowych (m.in. mąki, pieczywo, ciasta, ciasteczka,
makarony, kasze, ryż, płatki zbożowe, ziemniaki). Uczestnicy określali
zawartości białka jako „śladową” (do 1,5 g), „małą” (1,5-4 g), „średnią
do dużej” (4-10 g) lub „bardzo dużą” (10-16 g/100 g produktu). Analizę
statystyczną przeprowadzono z zastosowaniem testu t-Studenta i MannaWhitneya (p≤0,05).
Wyniki. Zawartość białka w większości produktów niskobiałkowych
była przez badanych prawidłowo określana. Badani niedoszacowywali
zawartość białka w chlebie chrupkim, chrupkach kukurydzianych, kaszach
gryczanej i jaglanej, makaronie bezjajecznym i dwujajecznym, płatkach
kukurydzianych, müsli, otrębach oraz płatkach jęczmiennych i owsianych,
a przeszacowywali – w ciastach i ciasteczkach niskobiałkowych oraz kaszy
pęczak. Mężczyźni przeciętnie przeszacowywali zawartości białka w 24%
badanych produktów, podczas gdy kobiety – w 17% (p=0,0243).
Wnioski. W grupie osób z przewlekłą chorobą nerek w okresie
przeddializacyjnym stwierdzono niewystarczający poziom wiedzy
żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach roślinnych.
Stwierdzono konieczność prowadzenia szkoleń pacjentów z zakresu
praktycznego zastosowania diety niskobiałkowej, w tym – zawartości białka
w produktach spożywczych.
Introduction. During the predialysis treatment, in a low protein diet,
at least 50% of protein should be of animal origin. As a result, there is
a necessity of plant protein restriction.
Aim. To analyze nutritional knowledge associated with the quantity of
protein in cereal products and potatoes in a group of individuals with
chronic kidney disease.
Material & Methods. 39 female and 31 male individuals in 3-5 stage
of chronic kidney disease were qualified for the study. 23 of them were
characterized by proper body mass, 47 – overweight/ obesity, while
9 individuals were diabetic. Test of nutritional knowledge consisted of
questions about 59 plant products – typical and low-protein (flour, bakery
products, cakes, cookies, pasta, grits, rice, cereals, potatoes). The participants
were determining protein content as „trace” (<1,5 g), „small” (1,5-4 g),
„medium to large” (4-10 g), „very large” (10-16 g/100 g of product).
The statistical analysis was conducted using t-Student and Mann-Whitney
test.
Results. The quantity of protein in most of the analyzed low-protein
products was properly assessed by the participants. The quantity of
protein in crisp bread, corn crunches, buckwheat and millet groats, noegg and double-egg pasta, muesli, bran, corn, barley and oat flakes was
undervalued, while in peeled barley groats, low-protein cakes and cookies
– overvalued. The men on the average overvalued the protein quantity in
24% of products, while the women – in 17% (p=0.0243).
Conclusion. Nutritional knowledge associated with quantity of protein
in plant products in a group of predialysis individuals with chronic kidney
disease was insufficient. The necessity of nutritional education associated
with practical application of low-protein diet was indicated.
Key words: nutritional knowledge, chronic kidney disease, protein, cereal
products, bakery products, potatoes
Słowa kluczowe: wiedza żywieniowa, przewlekła choroba nerek, białko,
produkty zbożowe, pieczywo, ziemniaki
© Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388
www.phie.pl
Nadesłano: 02.10.2013
Zakwalifikowano do druku: 21.04.2014
Adres do korespondencji / Address for correspondence
dr inż. Dominika Głąbska
Zakład Dietetyki, Katedra Dietetyki, Wydział Nauk o Żywieniu Człowieka
i Konsumpcji, SGGW w Warszawie
ul. Nowoursynowska 159c, 02-776 Warszawa
tel. 22 5937126, faks 22 5937018, e-mail: [email protected]
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych ...
Wstęp
Przewlekła choroba nerek staje się obecnie coraz
bardziej powszechnym problemem [1]. Stwierdza
się ją u ponad 10% dorosłych, a w przypadku grup
ryzyka: osób starszych, chorujących na nadciśnienie tętnicze, cukrzycę lub obciążonych rodzinnie
przewlekłą chorobą nerek lub schorzeniami układu
sercowo-naczyniowego, nawet u 30-50% [2-6]. W Polsce mikroalbuminuria i obniżony klirens kreatyniny,
stanowiące wskaźniki uszkodzenia nerek, diagnozowane są odpowiednio u 12-18% i ponad 17% populacji
[7, 8]. Ogólnie, szacuje się, że w populacji polskiej
4,5 miliona osób ma w różnym stopniu zaawansowaną
przewlekłą chorobę nerek, spośród których 16 tysięcy
osób jest dializowanych [9].
Jednym z elementów postępowania terapeutycznego w przewlekłej chorobie nerek w okresie przeddializacyjnym jest zastosowanie diety niskobiałkowej
[10, 11]. Jej celem jest ograniczenie wytwarzania
produktów przemiany azotowej w organizmie. Równocześnie, powinna być ona ukierunkowana na ograniczenie hiperfosfatemii, kwasicy metabolicznej, hiperkaliemii i innych zaburzeń elektrolitowych [12].
Zgodnie z zaleceniami, zmniejszeniu spożycia
białka, w przypadku osób pozostających na diecie
niskobiałkowej, towarzyszyć powinno zachowanie
właściwych proporcji między białkiem pochodzenia zwierzęcego a pochodzenia roślinnego – białko
pochodzenia zwierzęcego powinno stanowić ponad
50% białka ogółem w diecie [12]. W związku z tym
najwłaściwszym rozwiązaniem jest ograniczenie ilości
spożywanego białka roślinnego. W produktach zbożowych zawartość białka jest bardzo zróżnicowana
– od poniżej 1,5 g w przypadku specjalnych produktów niskobiałkowych, do ponad 10g/100 g produktu
w przypadku niektórych produktów bez ograniczonej
zawartości białka [13, 14]. Sánchez i wsp. [15] badając
możliwość wykorzystania produktów niskobiałkowych
w diecie stwierdzili, że pozwalają one na znaczące
i trwałe zmniejszenie spożycia białka oraz, że dieta
zawierająca te produkty może być dobrze akceptowana przez pacjentów i wpływać na poprawę jakości
ich życia. Dlatego też pacjenci z przewlekłą chorobą
nerek powinni znać orientacyjną zawartość białka
w spożywanych przez nich produktach roślinnych.
Cel badań
Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach zbożowych i ziemniakach,
w grupie chorych na przewlekłą chorobę nerek.
Materiał i metody
Badanie przeprowadzono wśród uczestników
szkolenia dietetycznego dotyczącego stosowania die-
383
ty niskobiałkowej. W szkoleniu uczestniczyli leczeni
zachowawczo pacjenci w 3-5 stadium przewlekłej choroby nerek, będący pod opieką Poradni Nefrologicznej
przy Samodzielnym Publicznym Centralnym Szpitalu
Klinicznym w Warszawie. W badaniu uczestniczyło
39 kobiet i 31 mężczyzn. Osoby uczestniczące w badaniu były w wieku od 29 do 80 lat. Wskaźnik masy
ciała (BMI) u 23 osób mieścił się w zakresie wartości
prawidłowych (18,5-25 kg/m2), a u 47 osób wskazywał na nadmierną masą ciała (BMI≥25 kg/m2). Ponadto, w badanej grupie było 9 osób ze zdiagnozowaną
cukrzycą typu 2.
Uczestnicy szkolenia dietetycznego, przed rozpoczęciem spotkania edukacyjnego dotyczącego zagadnień zawartości białka roślinnego w produktach
spożywczych i znaczenia produktów niskobiałkowych
w diecie, zostali poproszeni o wypełnienie, w oparciu
o swoją dotychczasową wiedzę, testu wiedzy żywieniowej. Należy zaznaczyć, że tematyką wcześniejszych
spotkań, w których uczestniczyli pacjenci, była rola
diety niskobiałkowej i białka zwierzęcego w postępowaniu żywieniowym u osób z przewlekłą chorobą
nerek. Ocena ogólnej wiedzy żywieniowej badanych
pacjentów związanej ze stosowaniem diety niskobiałkowej w przewlekłej chorobie nerek przeprowadzona
przed rozpoczęciem cyklu szkoleń została opisana we
wcześniejszej publikacji [16].
Test wiedzy żywieniowej obejmował pytania
dotyczące zawartości białka w 59 produktach roślinnych, zarówno typowych, jak i niskobiałkowych
(mąki typowe i niskobiałkowe, pieczywo typowe jasne,
razowe, chrupkie, cukiernicze i niskobiałkowe, ciasta
oraz ciasteczka typowe i niskobiałkowe, makarony
typowe i niskobiałkowe, kasze, ryż, płatki zbożowe,
müsli, otręby, chrupki kukurydziane oraz ziemniaki). W przypadku każdego produktu uczestnicy byli
proszeni o określenie zawartości białka jako „śladowa”
(do 1,5 g/100 g produktu), „mała” (1,5-4 g/100 g
produktu), „średnia do dużej” (4-10 g/100 g produktu) lub „bardzo duża” (10-16 g/100 g produktu). Pacjenci mieli nieograniczony czas na wypełnienie testu.
Ocenę prawidłowości odpowiedzi wykonano w oparciu
o zawartość białka w produktach spożywczych podaną w tabelach składu i wartości odżywczej żywności
[13, 14], a w przypadku produktów niskobiałkowych,
które nie były w nich uwzględnione – na podstawie
informacji na opakowaniach.
Podstawę analizy stanowiła częstość prawidłowego
określania zawartości białka dla poszczególnych produktów. Dokonano analizy porównawczej częstości
udzielania prawidłowych odpowiedzi oraz niedoszacowywania i przeszacowywania zawartości białka
w podgrupach mężczyzn i kobiet, osób z prawidłową
i nadmierną masą ciała oraz osób chorujących na
cukrzycę i bez tej choroby. Analizę statystyczną z za-
384
stosowaniem testu Shapiro-Wilka, testu t-Studenta
i testu U Manna-Whitneya wykonano w programie
Statgraphics Plus for Windows 4.0. Przy określaniu
istotności różnic przyjęto poziom α=0,05.
Wyniki
W tabeli I zaprezentowano częstość niedoszacowywania, prawidłowego określania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach
spożywczych.
Do produktów o najmniejszej zawartości białka,
badani prawidłowo zaliczali większość produktów
niskobiałkowych. Jedynie w przypadku ciast i ciasteczek niskobiałkowych, które również należą do grupy
produktów o śladowej zawartości białka, większość
z nich zawyżała zawartość białka lub nie udzielała
odpowiedzi na to pytanie. Podobną sytuację obserwowano w przypadku mąki ziemniaczanej i kukurydzianej. Zawartość białka w ziemniakach była oceniana
prawidłowo przez niemal połowę badanych, jako mała.
Równocześnie pozostałe osoby przeszacowywały lub
niedoszacowywały jego zawartość w tym produkcie.
Znaczna część pacjentów nie była w stanie prawidłowo określić ilości białka w produktach innych
niż produkty niskobiałkowe. Najczęściej prawidłowo
oceniana była ilość białka w takich produktach zbożowych jak: pieczywo jasne, pieczywo cukiernicze, ciasta
i ciasteczka, mąka pszenna i makaron czterojajeczny.
Badani zaniżali ilość białka w takich produktach
jak: chleb chrupki, chrupki kukurydziane, makaron
bezjajeczny i dwujajeczny, płatki kukurydziane oraz
w prawie wszystkich produktach o bardzo dużej
zawartości białka (kasza gryczana i jaglana, müsli
z orzechami, otręby oraz płatki jęczmienne i owsiane).
Przeszacowywanie zawartości białka było raczej rzadkie i dotyczyło w przypadku co trzeciego badanego kaszy pęczak i niektórych rodzajów pieczywa razowego
(szczególnie chleba razowego z soją i słonecznikiem)
i cukierniczego.
Częściej niedoszacowywanie zawartości białka
dotyczyło pieczywa razowego i ryżu brązowego (odpowiednio 47% i 44% badanych niedoszacowywało
ją), niż pieczywa jasnego i ryżu białego (odpowiednio
40% i 31%).
Częstość wskazywania prawidłowej zawartości
białka w ocenianych produktach nie różniła się między
mężczyznami i kobietami, jak również w podgrupach
zależnych od BMI i występowania cukrzycy (tab. II).
Również częstość niedoszacowywania zawartości
białka nie różniła się w ocenianych podgrupach osób
(tab. II).
W tabeli II przedstawiono częstość przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach
spożywczych w podgrupach zależnych od płci, BMI
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388
i występowania cukrzycy. Stwierdzono istotne statystycznie różnice między mężczyznami a kobietami
– mężczyźni przeciętnie przeszacowywali zawartość
białka w 24% badanych produktów, podczas gdy kobiety – w 17% (p=0,0243). Różnic zależnych od BMI
i występowania cukrzycy nie stwierdzono.
Dyskusja
Spożycie białka w typowej polskiej diecie, podobnie jak w dietach innych społeczeństw rozwiniętych,
przekracza poziom zalecany i jest 1,5-2 razy większe
niż jest to rekomendowane w normach żywienia [17].
Podobnie, w grupie osób z przewlekłą chorobą nerek
stwierdza się częste przekraczanie zalecanego spożycia
białka, które obserwowane jest u ponad połowy badanych [18, 19]. Może to wynikać z niskiego poziomu
ich wiedzy co do zasad stosowania diety w tym schorzeniu [20]. Również w niniejszej grupie oceniono poziom wiedzy żywieniowej, co przedstawiono w opublikowanej wcześniej pracy, i stwierdzono, że 17-57%
badanych chorych nie wiedziało jaka jest orientacyjna
zawartość białka w poszczególnych grupach produktów spożywczych, a 31% nieprawidłowo oceniało rolę
pieczywa niskobiałkowego w diecie, wskazując, że ich
zdaniem nie musi być ono stosowane [16].
Znajomość zawartości białka w poszczególnych
produktach jest istotnym elementem przestrzegania
diety niskobiałkowej przez pacjentów z przewlekłą
chorobą nerek. Pozwala to na prawidłowe konstruowanie przez nich diety, jednocześnie przyczyniając
się do zmniejszenia ryzyka wystąpienia zarówno nadmiernej, jak i zbyt małej, w stosunku do potrzeb pacjenta, ilości białka w diecie. Brak takiej wiedzy może
prowadzić do nieuzasadnionego unikania wybranych
grup produktów, lub nadmiernego spożywania innych. W badanej grupie, ocena wiedzy żywieniowej
pozwoliła na stwierdzenie, że znaczna część pacjentów
zaniżała ilość białka w produktach zbożowych bogatobiałkowych (pieczywo razowe, ryż brązowy, müsli,
płatki zbożowe). Doprowadzić to może do nadmiernego ich spożycia, a tym samym – zbyt dużej ilości białka
ogółem, w tym białka roślinnego, co jest typowym błędem popełnianym przez osoby z przewlekłą chorobą
nerek w okresie przeddializacyjnym [18, 19]. Należy
zaznaczyć, że częściej prawidłowo była oceniana ilość
białka w białym pieczywie, białym ryżu, mące pszennej, ciastkach i ciasteczkach, niż we wspomnianych
powyżej produktach bogatobiałkowych. Różnicę tę
można próbować wyjaśnić jako efekt odmiennego postrzegania przez pacjentów tych produktów. Produkty
pełnoziarniste polecane są dla osób zdrowych jako
mające lepszą wartość odżywczą i korzystny wpływ
na zdrowie, a produkty z białej mąki wskazywane są
jako produkty których w zdrowej diecie należy unikać.
Dlatego też można przypuszczać, że pacjenci uważając
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych ...
385
Tabela I. Częstość niedoszacowywania, prawidłowego określania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych [% badanej grupy]
Table I. Frequency of undervalued, properly assessed and overvalued content of protein in studied food products [% of studied group]
Zawartość białka
/100g produktu
Produkt/grupa produktów
(ilość badanych produktów)
Udział badanej grupy
Niedoszacowywanie
Prawidłowe określanie
Przeszacowywanie
Brak odpowiedzi
Pieczywo niskobiałkowe (5)
–
53-87
13-44
0-3
Mąka niskobiałkowa
–
70
24
6
Makaron niskobiałkowy
–
66
30
4
Ciasta/ ciasteczka niskobiałkowe (4)
–
37-49
46-61
0-6
Mąka ziemniaczana i kukurydziana
–
19-33
63-74
4-7
1,5-4g
Ziemniaki
23
46
27
4
4-10g
Pieczywo jasne (9)
30-40
49-59
4-10
0-4
Pieczywo razowe (8)
21-47
34-61
9-40
0-6
Pieczywo cukiernicze (4)
<1,5g
>10g
10-19
46-64
16-36
0-4
Chleb chrupki
66
23
10
1
Chrupki kukurydziane
57
23
19
1
Ciasta/ ciasteczka (3)
23-26
50-69
4-26
0-4
Kasze (3 – pszenna, jęczmienna)
23-24
37-49
24-34
4-7
Makaron bezjajeczny
66
17
13
4
Mąka pszenna
26
59
11
4
Musli z suszonymi owocami
34
38
21
7
Płatki zbożowe (3 – pszenne, żytnie, kukurydziane)
27-50
37-60
9-13
4-6
Ryż (2)
31-44
31-49
16-17
4-7
Kasza (2 – gryczana, jaglana)
56-63
31-40
–
4-6
Makaron jajeczny (2)
24-74
21-71
–
4
Musli z orzechami
60
36
–
4
Otręby pszenne
85
11
–
4
87-90
6-7
–
4-6
Płatki zbożowe (2 – jęczmienne, owsiane)
Tabela II. Częstość prawidłowego określania, niedoszacowywania i przeszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych [% odpowiedzi
wskazujących prawidłową, mniejszą lub większą niż rzeczywista zawartość białka]
Table II. Frequency of properly assessed, undervalued and overvalued content of protein in studied food products [% of answers indicating correct, lower or
higher than real protein content]
Częstość prawidłowego określania
Częstość niedoszacowywania
Częstość przeszacowywania
Grupy badane
Średnia±SD
Mediana
Min
Max
p-Value
Mężczyźni (n=31)
44,0±11,6
40,7
18,6
72,9
0,17
Kobiety (n=39)
48,0±12,5
45,8
18,6
79,7
BMI<25 (n=23)
48,6±15,7
44,1
18,6
79,7
BMI≥25 (n=47)
45,1±10,0
44,1
18,6
67,8
Cukrzyca (n=9)
47,1±13,5
42,4
30,5
76,3
Brak cukrzycy (n=61)
46,1±12,1
44,1
18,6
79,7
Mężczyźni (n=31)
28,9±15,2
30,5
5,1
52,5
Kobiety (n=39)
30,5±14,0
35,6
1,7
59,3
BMI<25 (n=23)
27,7±15,7
32,2 b
1,7
50,8
BMI≥25 (n=47)
30,8±13,8
33,9
5,1
59,3
Cukrzyca (n=9)
32,4±12,7
37,3
11,9
45,8
Brak cukrzycy (n=61)
29,4±14,7
32,2
1,7
59,3
Mężczyźni (n=31)
23,3±9,8
23,7
3,4
47,4
Kobiety (n=39)
18,3±10,7
16,9 b
3,4
49,1
BMI<25 (n=23)
19,4±9,4
20,3
5,1
47,4
BMI≥25 (n=47)
21,1±11,1
20,3
3,4
49,1
Cukrzyca (n=9)
19,2±11,0
20,3
6,8
37,3
Brak cukrzycy (n=61)
20,7±10,5
20,3
3,4
49,1
b
0,27
0,83
0,65
0,44
0,45
0,02
0,53
0,69
BMI – wskaźnik masy ciała
a
– porównanie przeprowadzono przy użyciu testu t-Studenta (dla rozkładów normalnych) lub testu U Manna-Whitneya (dla rozkładów odbiegających od
normalności)
b
– rozkład odbiegający od normalnego (do weryfikacji normalności rozkładu wykorzystano test Shapiro-Wilka przy p≤0,05)
386
produkt za „zdrowszy” jednocześnie przypisywali mu
mniejszą ilość białka. Brak wiedzy żywieniowej i edukacji w zakresie stosowania diety niskobiałkowej może
prowadzić do stosowania przez pacjentów, zamiast
zaleceń diety niskobiałkowej, zaleceń diety podstawowej, diety stosowanej w zmniejszeniu ryzyka schorzeń
sercowo-naczyniowych lub diet odchudzających.
Na postrzeganie ilości białka wpływać może
również struktura produktu – wśród tych, w których
zawartość białka była najczęściej niedoszacowywana,
znajdowały się również chleb chrupki oraz chrupki
kukurydziane, charakteryzujące się małą masą w stosunku do objętości i przez to postrzegane jako niskokaloryczne. Należy również zaznaczyć, że powszechnie zalecane produkty zbożowe nieprzetworzone są
jednocześnie bogatym źródłem fosforanów, które to
powinny być ograniczane w diecie osób z przewlekłą
chorobą nerek [21].
W badaniach innych autorów stwierdza się, że
skojarzenie produktu z działaniem prozdrowotnym,
przyczynia się do zwiększenia jego spożywanych ilości
[22]. Tym samym, w przypadku edukacji chorych
na przewlekłą chorobę nerek, koniecznym jest podkreślanie, że produkty generalnie polecane dla ogółu
populacji, dla nich nie zawsze są wskazane. Z rozmów
z pacjentami wynika, że generalnie produkty „niezdrowe” lub „tuczące” postrzegają oni często jako
bogatobiałkowe – aż do skrajnych przypadków, kiedy
postrzegają jako takie cukier lub oleje. Równocześnie produkty „zdrowe” lub niskokaloryczne (w tym
również produkty light) postrzegają jako te o małej
zawartości białka.
Znaczna grupa badanych osób zawyżała ilość
białka w wielu produktach niskobiałkowych, w tym
w mące zarówno ziemniaczanej jak i kukurydzianej.
Może to prowadzić do niepotrzebnego ograniczania
ich spożycia i nie wprowadzania ich w miejsce tradycyjnych produktów zbożowych do diety. Ciekawą
obserwacją jest to, że zawartość białka w pieczywie
niskobiałkowym była prawidłowo oceniana wyraźnie
częściej, niż zawartość białka w wyrobach cukierniczych tego typu. Wynikać to może z tego, o czym
wspomniano już wcześniej w przypadku tradycyjnych
produktów – z postrzegania ciast i ciasteczek niskobiałkowych jako „mniej zdrowe”, a tym samym zawierające więcej białka, niż pieczywo niskobiałkowe.
Węglowodany powinny dostarczać około 60%
wartości energetycznej diety niskobiałkowej [23],
która w przewlekłej niewydolności nerek w okresie
przeddializacyjnym nie powinna być bezzasadnie
ograniczana [12], jako że może się to przyczyniać do
progresji choroby [24]. Jednym z najważniejszych
źródeł węglowodanów w diecie są produkty zbożowe
[25]. Produkty zbożowe niskobiałkowe, są bardzo
przydatne w zapewnieniu odpowiedniej do potrzeb
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388
chorych wartości energetycznej diety, bez jednoczesnego zwiększania w niej w sposób znaczący ilości
białka roślinnego [15], a ich asortyment zarówno na
świecie, jak i w Polsce jest dość duży [26].
Zbyt mała wartość energetyczna diety, spowodowana zbyt małym spożyciem węglowodanów,
przyczynia się do wykorzystania białka jako składnika energetycznego, co zachodzi przez utlenianie
aminokwasów dostarczonych z pożywieniem oraz
uwolnionych podczas rozpadu białek własnych organizmu [27]. Wraz z postępem niewydolności nerek,
pacjenci mają tendencję do równoczesnego obniżania
spożycia białka i wartości energetycznej diety [28].
Nadmierne ograniczenie ilości spożywanej żywności
może doprowadzić do obniżenia wartości energetycznej diety poniżej potrzeb energetycznych organizmu.
Skutkiem tego może być wystąpienie niedożywienia
białkowo-energetycznego, nawet jeśli spożycie białka
jest prawidłowe. Równocześnie, prowadzić to może do
zwiększenia wytwarzania w organizmie produktów
przemiany białkowej, w porównaniu do stanu przed
ograniczeniem ilości spożywanego pożywania. W rezultacie może to wpływać na przyspieszenie postępu
niewydolności nerek [24]. Ograniczaniu ilości białka
pochodzenia roślinnego z produktów zbożowych
powinno towarzyszyć wprowadzenie do diety produktów niskobiałkowych. Tym samym, zapewniona
jest odpowiednia ilość węglowodanów i utrzymanie
odpowiedniej wartości energetycznej diety.
Jako, że nie stwierdzono różnic częstości prawidłowego określania i niedoszacowywania zawartości białka w badanych produktach spożywczych w podgrupach zależnych od płci, BMI i występowania cukrzycy,
stwierdzić można, że ewentualne nadmierne spożycie
produktów bogatych w białko roślinne prawdopodobnie ma w tych podgrupach podobną częstość. Jednakże
to, że mężczyźni istotnie częściej niż kobiety przeszacowywali zawartość białka, wskazywać może, że w ich
przypadku częstsze może być również nieuzasadnione
ograniczenie spożycia nie tylko produktów bogatych
w białko roślinne, ale również tych w których jego
zawartość jest mniejsza. Z drugiej strony, świadczyć
to może o większej wiedzy żywieniowej kobiet, która
jednakże w odniesieniu do ogólnych zasad stosowania
diety w przewlekłej niewydolności nerek nie została we
wcześniejszym badaniu stwierdzona [16]. Niemniej
jednak, osobą, która udzieliła największej liczby prawidłowych odpowiedzi, była kobieta, która poprawnie
określiła zawartość białka w 80% produktów.
Podsumowując, stwierdzić należy konieczność
prowadzenia w grupie osób z przewlekłą niewydolnością nerek szkoleń dietetycznych. Również wytyczne NKF K/DOQI [12] wskazują, iż poradnictwo
żywieniowe powinno być w tej grupie prowadzone
i podkreślają, że dzięki nastawieniu na utrzymanie
Głąbska D i wsp. Analiza wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach bogatoskrobiowych ...
dobrego stanu odżywienia i jego poprawę, może ono
przyczynić się do poprawy przeżywalności w tej grupie
chorych. Wyniki badań własnych wskazują konieczność włączenia do tematów poruszanych w edukacji,
zagadnień związanych z zawartością białka w produktach roślinnych. Ponadto, wyniki opublikowane
wcześniej wskazują na skuteczność edukacji żywieniowej w utrzymaniu na odpowiednim poziomie spożycia białka [29]. Również badania innych autorów
wskazują na skuteczność programów szkoleniowych,
mających na celu poszerzenie wiedzy żywieniowej
chorych na przewlekłą chorobę nerek – stwierdzano
to w odniesieniu do fosforu w grupie chorych hemodializowanych [30].
Wnioski
1. W grupie osób z przewlekłą chorobą nerek
w okresie przeddializacyjnym stwierdzono niewystarczający poziom wiedzy żywieniowej dotyczącej zawartości białka w produktach roślinnych
– produktach zbożowych i ziemniakach.
387
2. Wśród produktów, w których zawartość białka
była prawidłowo określana znalazła się większość
produktów niskobiałkowych, jednakże równocześnie zawartość białka w niektórych z nich była
przeszacowywana, podczas gdy niedoszacowywano zawartość białka w niektórych produktach
powszechnie uznawanych za „zdrowe” (o dużej
gęstości odżywczej).
3. Mężczyźni istotnie częściej niż kobiety przeszacowywali zawartość białka, co wskazywać może, że
w ich przypadku częstsze może być również nieuzasadnione ograniczenie spożycia nie tylko produktów bogatych w białko roślinne, ale również
tych w których jego zawartość jest mniejsza.
4. Stwierdzono konieczność prowadzenia szkoleń
pacjentów z przewlekłą chorobą nerek w okresie
przeddializacyjnym z zakresu praktycznego zastosowania diety niskobiałkowej, w tym – zawartości
białka w konkretnych produktach spożywczych.
Piśmiennictwo / References
1. Rutkowski B. Aktualne problemy diagnostyki chorób nerek.
Forum Nefrol 2009, 2: 45-49.
2. Garg A, Kiberd B, et al. Albuminuria and renal insufficiency
guides population screening: Results from NHANES III.
Kidney Int 2002, 61: 2165-2175.
3. Coresh J, Astor BC, et al. Prevalence of chronic kidney disease
and decreased kidney function in the adult US population:
Third National Health and Nutrition Examination survey.
Am J Kidney Dis 2003, 41: 1-12.
4. Fored CM, Ejerblad E, et al. Socio-economic status and
chronic renal failure: a population-based case-control study
in Sweden. Am J Kidney Dis 2003, 18: 82-88.
5. Rutkowski B, Czekalski S i wsp. Epidemiologia chorób nerek
w Polsce – program pilotażowy (PolNef). Prz Lek 2004, 61:
22-24.
6. Konta T, Hao Z, et al. Prevalence and risk factor of microalbuminuria in Japanese general population. The Takahata
study. Kidney Int 2006, 70: 751-756.
7. Król E, Rutkowski B, et al. Early diagnosis of renal diseases
– preliminary results from the pilot study PolNef. Prz Lek
2005, 62: 690-693.
8. Król E, Rutkowski B i wsp. Early diagnosis of chronic kidney
disease – results of the PolNef study. Am J Nephrol 2009, 29:
264-273.
9. Rutkowski B, Małgorzewicz S i wsp. Stanowisko dotyczące
rozpoznawania oraz postępowania w przypadku
niedożywienia dorosłych chorych z przewlekłą chorobą
nerek. Forum Nefrol 2010, 3: 138-142.
10. NKF K/DOQI. Clinical practice guidelines for chronic
kidney disease: evaluation, classification and stratification.
Am J Kidney Dis 2002, 39(suppl 1).
11. Czekalski S, Rutkowski B i wsp. Zalecenia Zespołu Krajowego
Konsultanta Medycznego w Dziedzinie Nefrologii dotyczące
postępowania zachowawczego u chorych na przewlekłą
niewydolność nerek. Zespół Krajowego Konsultanta
Medycznego w Dziedzinie Nefrologii, Warszawa 2004.
12. NKF K/DOQI. Nutrition in chronic renal failure. Am J
Kidney Dis 2000, 35 (suppl 2).
13. Kunachowicz H, Nadolna I i wsp. Produkty bezglutenowe
– skład i wartość odżywcza. IŻŻ, Warszawa 1995.
14. Kunachowicz H, Nadolna J i wsp. Tabele składu i wartości
odżywczej żywności. PZWL, Warszawa 2005.
15. Sánchez C, Aranda P, et al. Influence of low-protein dietetic
foods consumption on quality of life and levels of B vitamins
and homocysteine in patients with chronic renal failure. Nutr
Hosp 2010, 25: 238-244.
16. Włodarek D, Głąbska D, Rojek-Trębicka J. Ocena wiedzy
żywieniowej, związanej z praktycznym zastosowaniem
diety niskobiałkowej, pacjentów z przewlekłą chorobą nerek
w okresie przeddializacyjnym. Nefrol Dial Pol 2012, 16:
11‑14.
17. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B [red]. Normy żywienia
człowieka. Podstawy prewencji otyłości i chorób niezakaźnych.
PZWL, Warszawa 2008.
18. Kopple JD, Greene T, et al. Relationship between nutritional
status and the glomerular filtration rate: Results from the
MDRD Study. Kidney Int 2000, 57: 1688-1703.
19. Duenhas MR, Draibe SA, et al. Influence of renal function
on spontaneous dietary intake and on nutritional status of
chronic renal insufficiency patients. Eur J Clin Nutr 2003,
57: 1473-1478.
20. Cupisti A, Ferretti V, et al. Nutritional knowledge in
hemodialysis patients and nurses: focus on phosphorus. J Ren
Nutr 2012, in press.
388
21. NKF K/DOQI. Clinical practice guidelines for bone
metabolism and disease in chronic kidney disease. Am J
Kidney Dis 2003, 42 (suppl 3).
22. Geyskens K, Pandelaere M, et al. The backdoor to
overconsumption: the effect of associating ‘low-fat’ food with
health references. J Pub Pol Mark 2007, 26: 118-125.
23. The CARI Guidelines – Caring for Australians with Renal
Impairment – Nutrition and growth in kidney disease.
Carbohydrates in predialysis patients. CARI 2005.
24. Ikizler TA, Greene JH, et al. Spontaneous dietary protein
intake during progression of chronic renal failure. J Am Soc
Nephrol 1995, 6: 1386-1391.
25. Nowicka G, Panczenko-Kresowska B. Węglowodany. [w:]
Normy żywienia człowieka. Podstawy prewencji otyłości
i chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B
(red). PZWL, Warszawa 2008: 137-158.
Probl Hig Epidemiol 2014, 95(2): 382-388
26. Karalis M. Low protein products. J Ren Nutr 2003, 13: 1.
27. Włodarek D. Zapotrzebowanie na białko – czy sportowiec
potrzebuje więcej? Med Sport 2010, 26: 295-303.
28. Kopple JD, Greene T, Chumlea WC, et al. Relationship
between nutritional status and the glomerular filtration
rate: results from the MDRD study. Kidney Int 2000, 57:
1688-1703.
29. Włodarek D, Głąbska D, Rojek-Trębicka J. Możliwość
prowadzenia w okresie przeddializacyjnym skutecznej
edukacji dietetycznej i dietoterapii u pacjenta z przewlekłą
niewydolnością nerek – opis przypadku. Nefrol Dial Pol
2010, 14: 39-42.
30. Ford JC, Pope JF, et al. The effect of diet education on the
laboratory values and knowledge of hemodialysis patients
with hyperphosphatemia. J Ren Nutr 2004, 14: 36-44.