Systemy filozoficzne Chin dawnych Chiny są mozaiką filozoficzno

Systemy filozoficzne Chin dawnych
Chiny są mozaiką filozoficzno-religijną W odróżnieniu od cywilizacji zachodniej cechą
charakterystyczną jest synkretyzm czyli łączenie różnych nurtów filozoficznych i
religijnych w jeden często niezdefiniowany obiekt wierzeń. W głównym nurcie
rozważań filozoficznych w dawnych Chinach
obecne były trzy główne szkoły:
konfucjanizm, taoizm i legizm.
Konfucjanizm
Konfucjanizm (rujia) to szkoła uczonych jest szkołą filozoficzną ogólnie zakorzenioną w
Chinach i innych krajach Azji Wschodniej, która oznacza dosłownie „tradycję lub
doktrynę uczonych”. Jej zwyczajowa nazwa w językach europejskich – Konfucjanizm,
pochodzi od zlatynizowanej formy imienia człowieka określanego po chińsku jako
Mistrz Kong (Kong Fuzi) – Konfucjusza (551-479 p.n.e), który w fundamentalny sposób
rozwinął zasady tej doktryny. Myśl Konfucjusza jest głównie znana dzięki Lunyu
(Dialogom Konfucjańskim), stanowiącym zbiór wypowiedzi i poglądów Nauczyciela,
spisanych przez jego uczniów.
Według Konfucjusza podstawą dobrych rządów w państwie, a szerzej całego porządku
społecznego jest postępowanie zgodne z przydanymi każdemu człowiekowi zakresowi
obowiązków i odpowiedzialności: ,,Trzeba tylko był władca postępował jak się godzi
władcy, minister – jak przystoi ministrowi-, ojciec jak ojcu należy, a syn po synowsku”
(Dialogi, XII, 11). Konfucjusz podkreślał znaczenie prawości i humanitarności. Każdy
człowiek ma w społeczeństwie do spełnienia określone powinności, które powinny być
spełnione dla nich samych, a nie dla korzyści. Ogromną rolę u Konfucjanistów pełniła
rodzina, w której stosunki hierarchiczne i wynikające z nich zależności, były projekcją
stosunków w całym państwie. Kluczową rolę w tym względzie pełni „nabożność
synowska” (xiao), zgodnie z którą, ten kto z szacunkiem odnosi się do rodziców, a
przyjaźnią wobec rodzeństwa, będzie w stanie rozciągnąć te cnoty na rządzenie
państwem.
Zakład Azji Wschodniej WSMiP UŁ
www.zaw.uni.lodz.pl
Kontakt: 042 6354262
Email: [email protected]
Władca powinien rządzić za pomocą dobrego przykładu i związanego ze swoją cnotą
autorytetu wpływać na społeczeństwo – „lud jest jak trawa, władca jak wiatr’’. W
odniesieniu do zarządzania społeczeństwem Konfucjusz zakładał, iż etyka i moralność
miały spełniać podstawową rolę. Jednak nie wszyscy ludzie w konfucjanizmie mieli być
szlachetni (junzi), czyli tacy, którzy „lękają się woli nieba”, bo mali ludzie (xiaoren)
rządzeni podlegali rządom szlachetnych. Ludzie szlachetni mieli posiadać wrodzone
cechy takie jak: honor, samodoskonalenie, szlachetność czy poczucie sprawiedliwości.
Nierówności w społeczeństwie są rozumiane jako stan naturalny a rządzący ma za
zadanie naprawiać to co nie jest zgodne z normami etyczno-moralnymi. Rozróżnienie
na rządzącego (jun) oraz ministrów (chen) oparte było na podziale pracy i obowiązków.
Rządzący miał przede wszystkim dbać o dobrobyt
społeczeństwa i o morale
społeczeństwa, co było możliwe tylko przez rządzących o wysokich kwalifikacjach i
nieskazitelnej moralności. Ci zaś mieli się samodoskonalić, szanować wartości,
traktować poddanych jak własne dzieci. Miało to wypływać z ren – pojęcia
wieloznacznego, tłumaczonego m.in. jako humanitarność. Przyjmuje się, iż początkiem
ren jest lojalność (zhong) oraz wzajemność (shu).
Istotnym zagadnieniem było, iż
posiadający ren powinien doskonalić innych oraz „nie czynić innym czego by nie chciał
by jemu czyniono”. Zadaniem rządzących jest naprawianie w celu osiągnięcia
humanitarności i sprawiedliwości dla wszystkich. Idealistyczna wizja rządzących miała
się opierać na przykładzie władcy: „Kiedy władca czyni dobrze, wszyscy będą go
naśladować. Co czyni władca będą czynić podwładni”. W momencie, kiedy władca
przekracza swoje uprawnienia, nie dba o dobro poddanych traci wówczas mandat
niebios
(tianming)
i
władzę.
Klasyczny
władca
konfucjański
nie
bierze
odpowiedzialności za rządzenie i nie jest aktywnie włączony w politykę, tylko stawi
wzorzec moralny, który pomaga ogółowi w samodoskonaleniu dając moralny przykład.
Ważnym elementem rozumowania Konfucjusza było ujęcie jednostki jako elementu
wielkiej struktury społecznej, która była zrodzona do wypełniania obowiązków. W celu
dobrego rządzenia istniała konieczność uregulowania stosunków w rodzinie a schemat
Zakład Azji Wschodniej WSMiP UŁ
www.zaw.uni.lodz.pl
Kontakt: 042 6354262
Email: [email protected]
rodziny miał zostać przełożony na relacje w większej grupie społecznej. Idealna wizja
harmonijnej rodziny miała promieniować na resztę a także być szkołą dla przyszłych
władców: „ten kto nie potrafi pouczać swoich dzieci nie będzie potrafił rządzić innymi”.
Takie podejście określane jako shu miało stanowić uniwersalną formułę prowadzącą do
wielkiego zjednoczenia (datong). Społeczne nawyki takie jak posłuszeństwo, braterstwo
miały być kształtowane w rodzinie.
W filozofii konfucjańskiej wyróżniano cztery kategorie ludzi: mędrców znający dao –
moralne zasady świata, ludzi zdobywających wiedzę przez naukę, ludzie uczący się
mimo wszelkich przeciwności, ludzi żyjących w trudzie i nie mających potrzeb
intelektualnych. Konfucjańskie myślenia polityczne było linearne – hierarchiczne, tzn.
każdy w społeczeństwie akceptował pozycję władcy. Konfucjanizm zakładał również
osiągnięcie jedności świata, wypływającej z koncepcji bipolarnej świata – spokoju i
zakłopotania (he ping i luan) m.in. poprzez przedstawianie walczących królestw i
wielkiej jedności (da tong). Dodatkowo w konfucjanizmie funkcjonowała idea „działania
bez nagrody” – człowiek wykonywał swoje obowiązki, jako moralnie słuszne, nie
oczekując w zamian wynagrodzenia. W konfucjanizmie wyróżniane są cztery podstawy
etyczne natury ludzkiej ren – miłość do innych jako ogólne prawo, yi – poczucie
obowiązku, sprawiedliwości, li – poczucie wypełniania odpowiednich form i reguł oraz
zhi– poznanie, które sprowadza się do wiedzy i znajomości cnót etycznych. Z punktu
widzenia władzy istotna była koncepcja „drogi królewskiej” (wang dao) czyli zasada
władcy doskonałego, który przede wszystkim miał zapewnić dobrobyt i harmonię nie
zaś wolność jednostek.
Taoizm (daojiao) oznacza „drogę lub podstawowe zasady”. Twórca taoizmu - Laozi
uważał, że zasadą świata jest dążenie do przeciwieństw, a gdy rzecz osiągnie skrajność,
przechodzi w swe przeciwieństwo, tak jak „gdy słońce osiągnie zenit, zachodzi, gdy
księżyc osiągnie pełnię zaczyna się cofać”. Taoizm podkreśla potrzebę pogodzenia się ze
zmiennością losu, co w życiu społecznym Chińczyków przekłada się na przezorność w
czasach pomyślności i nadzieję na poprawę w trudnych okolicznościach. Taoiści
Zakład Azji Wschodniej WSMiP UŁ
www.zaw.uni.lodz.pl
Kontakt: 042 6354262
Email: [email protected]
podobnie jak konfucjaniści podkreślają zasadę „złotego środka”, w myśl której pożądane
jest unikanie w życiu skrajności. W odróżnieniu od konfucjanizmu w taoizmie nie tyle
etyka miała istotne znaczenie dla formowania człowieka szlachetnego, ile naturalna
droga (dao) miała formować mędrca (shengren) lub postać prawdziwą, autentyczną
(zhenren). Osiągnięcie harmonii miało nastąpić w wyniku zjednoczenia z naturą a to
miało z kolei prowadzić do społeczeństwa idealnego. Dao – rozumiane w różny sposób –
miało być początkiem działań człowieka i metodą jego poczynań. W konfucjanizmie
władca miał być moralny i służyć dobru ogółu, w taoizmie natomiast miał żyć w
harmonii z naturą czyli wyznawać zasadę niedziałania (wu-wei). Władca miał pozwalać
na to, by podwładni rozwiązywali sami problemy a nie ingerując w ich poczynania miał
zapewnić zjednoczenie z dao. W dziełach taoistycznych, z kolei, zwracano uwagę przede
wszystkim na sprzeczności (mao dun). Odnajdywano je przede wszystkim w koncepcji
yin i yang, wzajemnie się zwalczających sił ciemności i światła, zła i dobra, kobiety i
mężczyzny, które jednocześnie wzajemnie się uzupełniają. W filozofii taoistycznej
wyrażało się to w słowach: „Im więcej na świecie będzie zakazów, w tym głębszej nędzy
ludzie żyć będą”. Jednak droga – dao, mimo że nie działała to jednak była sprawcą
wszystkiego, co otaczało ludzi. Według taoistów władca powinien kształtować się na
wzór dao – nie czynić nic i pozwolić podwładnym, by czynili to, co mogą sami robić.
Wszelka wiedza i projekcja rzeczywistości miała prowadzić do rywalizacji, konfliktów i
wojen, które nie prowadziły do harmonii z dao.
Legizm
Konfucjanizm był tradycyjnie ideologią urzędniczą lub systemem etycznym, a taoizm
filozofią ludową. Natomiast filozofią władzy był legizm, której twórcą był Han Fei (280 –
233 p.n.e). Legiści kładli nacisk na zagadnienia praktycznej i realnej polityki, odnosząc
się z rezerwą wobec opartych na dążeniu do samodoskonalenia postulatach
konfucjanistów. Legiści przywiązując uwagę do zasad organizacji władzy i przywództwa
zakładali, że najlepszym środkiem ich sprawowania jest prawo i egzekwowanie kar, a
nie utopijna cnota.
Zakład Azji Wschodniej WSMiP UŁ
www.zaw.uni.lodz.pl
Kontakt: 042 6354262
Email: [email protected]
Do najbardziej znanych przedstawicieli legizmu zalicza się Shang Yanga (390-338 p.n.e)
Shan Puhai (385-337 p.n.e) i Han Fei (280-233 p.n.e.). Wszyscy domagali się reform
państwa w duchu centralizacji i likwidacji autonomii wspólnot wiejskich i rządów
arystokracji rodowej. W odróżnieniu od zwolenników konfucjanizmu uznawali iż celem
nadrzędnym jest zbudowanie silnego wiecznie trwającego państwa nie zaś dobro
społeczeństwa. Do skutecznego rządzenia potrzebne było prawo fa jako podstawa
rządzenia i miało być połączeniem systemu kar i nagród (wu – wen). Władca zaś
posiadający autorytet shi może karać nie przestrzegających prawa. Metodą zaś rządzenia
miał być podstęp dążący do wykrycia prawdziwych intencji poddanych i stworzenie
systemu frakcji, które wzajemnie będą się zwalczały a władca będzie panował.
Filozofia legizmu zakładała z góry, iż ludzie z natury są źli a zdobywanie wiedzy to
symbol przewrotności. Odrzucano zatem konieczność edukacji a optowano za karami.
Mądry władca, zdaniem Han Feizi nie oczekuje od ludzi, iż sami z siebie będą czynić
dobro, lecz nie dopuszcza by nie mogli czynić zła. W traktacie Shangjunshu (Ksiega
księcia Shanga) Shan Yang, za dwie podstawy siły państwa uznawał rolnictwo i armię,
odrzucając natomiast handel oraz konfucjańskie nauczanie literatury. W założeniach
legistów proponowano umacnianie państwa, panującej dynastii oraz armii. Wobec
stanowionego prawa wszyscy mieli być równi a władca zachowywał dla siebie
nagradzanie bądź karanie podwładnych. Zjednoczenie państwa miało następować, nie
jak w konfucjanizmie na drodze moralnego przykładu władzy, lecz na drodze siłowej z
użyciem armii, tworząc państwo despotyczne.
(opr. B. Kowalski)
Zakład Azji Wschodniej WSMiP UŁ
www.zaw.uni.lodz.pl
Kontakt: 042 6354262
Email: [email protected]