docWojciech Kowalski
download 
Reklamacja Transkrypt
Wojciech Kowalski
Kwalifikacja wartości zabytku ZARZĄDZANIA ANALIZA ZAGROŻEŃ W PLANACH w świetle KULTUROWYMI prawa Stanów Zjednoczonych DOBRAMI Ameryki Północnej ŚWIATOWEGO DZIEDZICTWA Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski valuation criteria,ochrony different forzabytków each category, can support Summary: Thisoddziałujące article examines value-WH 1. Zagrożenia na dobro w systemie the decision on listing a monument or site. The author based selection criteria applied in classification of i ich znaczenie w kontekście zarządzania miejscami światowego dziedzictwa historic monuments and sites in American legislation. of this article analyses these criteria and concludes that Zagadnienie zagrożeń częścią i systemu dziedzictwem. they ochrony could provide a basiszarządzania for developing interpretation Furthermore, the author of this jest article arrivesskładową at conclu-systemu Problem zagrożeń dla in zabytków dziedzictwa orazforzapobiegania tym zagrożeniom jako guidelines applying provisions of the Polish –Act on sions which could be applied the Polishi szerzej provisions Protection andsięGuardianship Monuments and Sites. of law. In theważne USA, there are two ochrony registers of– historic zagadnienie w systemie wielokrotnie pojawia w polskim ofustawodawstwie, jest These instructions would help historic preservation officmonuments andelementem sites, i.e. National Register of Historic też istotnym metodyki ochrony dóbr światowego dziedzictwa zalecanym przez Komitet ers assess values of properties and sites. Their decisions Places and National Historic Landmark Register which Światowego Dziedzictwa. Charakterystyka zagrożeń jest nieodłącznym składnikiem procesów monitotherefore less intuitive and subjective but based consists of1 oraz buildings, districts, objects, sites, or structures dlawould planów zarządzania sporządzanych miejscbeWH. rowania that are officially recognized by the United States govern- on specific criteria. This would result in value assessments Każde dobro niezależnie od jego typu narażone jest na szereg różnorodnych czynników ment for their outstanding historical significance. In both being standardised in the entire country. zagrażających jego stanowi (czynniki antropogeniczne i naturalne). By skutecznie chronić jakieś cases, the requirements which the properties, objects, dobro i efektywnie nim zarządzać konieczne jest ustalenie któreofmogą mumonuments zagrażać Keyczynników, words: values historic and sites to be entered into the register must meet are (czynników obecnie występujących i potencjalnych), monitorowanie tych zagrożeń oraz określenie defined very precisely. Moreover, detailed monument and sites. działań i środków zapobiegających wszystkim zidentyfikowanym zagrożeniom. Dlatego też niezbędnym elementem każdego planu zarządzania dla miejsca Światowego Dziedzictwa powinna być identyfikacja, monitorowanie oraz wskazanie jak eliminować bądź przynajmniej minimalizować W opublikowanym w ubiegłym roku artykule na temat wartości jako kryterium kwalifikacyjnego zagrożenia. zabytku w prawie wewnętrznym i międzynarodowym przedstawiłem całe spektrum możliwych tutaj i Poznanie i mechanizmów, które wpływają niszczenie zabytkowej substancji, na de-te 1 w różny sposób przyczyn stosowanych rozwiązań legislacyjnych . Jakna podkreśliłem w podsumowaniu, kryteria gradację wartości przestrzennych, zanikanie wartości niematerialnych, jak również na nieprawidłowe formułowane są na ogół bardzo ogólnie pozostawiając wiele swobody stosującym je organom. Zauważyłem funkcjonowanie systemu ochrony lepiejsięi skuteczniej chronić dziedzictwo. jednocześnie, iż korzystnie na tym pozwala tle wyróżnia prawo obowiązujące w USA, gdzie ustawowe kryteria Charakterystyka zagrożeń i ich monitorowanie ma duże znaczenie w ochronie i zarządzaniu, syntetyczne uzupełnione są szczegółowymi wytycznymi, wskazującymi właściwy sposób ich interpretacji. gdyż działania te nastawione są przede wszystkim na ochronę prewencyjną, zapobiegawczą. kaSystem ten jest w moim przekonaniu bardzo interesujący i warto poświęcić mu więcej uwagi wIdentyfi odrębnym cja potencjalnych zagrożeń i odpowiedzialne reagowanie nie pozwala uniknąć rzeczywistego ryzyka studium, a także zasugerować wynikające z takiej analizy na wnioski dla praktyki polskiej. i zapobiegać niszczeniu. Nie wchodząc w szczegóły historycznego rozwoju prawa ochrony dziedzictwa kulturowego w USA wystarczy przypomnieć, że pierwsze decyzje w tym zakresie w postaci ustanowienia dóbr narodowych światowego dziedzictwa a polskie prawodawstwo przez Zagrożenia Kongres parków podjęto dopiero w końcu XIX wieku (Yellowstone 1872), W ramach istniejącego systemu ochrony zabytków w Polsce problemy związane z pojawiającymi się zagrożeniami obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych rozwiązywane są przede wszystkim poprzez egzekwowanie zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wraz z wykonawczymi W. Kowalski: Wartość jako kryterium kwalifikacyjne zabytku w prawie wewnętrznym i międzynarodowym. B. Szmyginzagrożeń (red): Systemy dziedzictwa. Stan badań i problemy. Politechnika Lubelska, OW:monitoringu m.in. Z.wartościowania Mirek, Monitoring miejsc światowego dziedzictwa, /w:/ Wyjątkowa Uniwersalna PKN ICOMOS, Lublin – Warszawa str. 111–136. Wartość, a monitoring dóbr światowego2015, dziedzictwa, red. B. Szmygin, Warszawa 2011, s. 49 1 1 80 54 Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski 2 arozporządzeniami pierwsza ustawa federalna poświęcona została dopiero w 1906 roku2. Wzagrożeń zakresie do tejże ustawy . Obokdziedzictwa niej pewneprzyjęta znaczenie dla zagadnień dotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu metodyki kwalifikacji obiektów jako zabytków narodowych wyraźnie opierała się ona na ówczesnych przestrzennym oraz w Ustawie 7 lipca 1994 roku o prawierozumiano budowlanym. wzorcach europejskich, skoroz jako national monument „historyczny zabytek, historyczna 3 Ustawy te,struktura, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytków dają też lub teoretycznie narzędzia nie tylko do i prehistoryczna i inne obiekty o znaczeniu historycznym naukowym” . Podejście to utrzyreagowania już wystąpiło (aktualne),czasem lecz również do zapobiegania niekorzystnym mane zostałonawzagrożenie, następnych które federalnych aktach prawnych, z pewnymi modyfikacjami. Na przykład, zjawiskom wobec obiektów, zespołów obszarów objętych ochroną w ustawie zczy 1935działaniom roku czytamy w preambule, że politykączy państwa jest zabytkowych „zachowywanie dla publicznego prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym użytku historycznych miejsc, budowli i obiektów o znaczeniu narodowym (…)”, a jak dalej wyjaśniono stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejchodzi tu o obiekty posiadające „wyjątkową wartość w zakresie upamiętniania lub ilustrowania historii szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chroStanów Zjednoczonych” (Sec. 2 (b)4. Akt ten wprowadził także dodatkowe kryterium „znaczenia archenionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań ologicznego” oraz (archaeological significance, 2 wymagają (g)), definiowanego „wartość archeologiczna” zabronionych wyszczególnienie działań,Sec. które pozwoleniajako Wojewódzkiego Konserwatora 5 (archaeological interest) z elementem granicznym minimalnej dawności 100 lat . Zabytków. Dalej rozbudowany kryteriów ustawiesześciu z 1966podstawowych roku, która określa warunki W Ustawie o ochroniesystem zabytków i opiecewprowadzono nad zabytkamiw wśród działań okrewpisu zabytków do Narodowego Rejestru Miejsc (The National Register ślających na czym(designation) polega ochrona zabytków sprawowana przez Historycznych organy administracji publicznej wymie-of Historic Prowadzi go Minister Spraw spowodować Wewnętrznych (Secretary Interior), który wpisuje do nione jestPlaces). zapobieganie zagrożeniom mogącym uszczerbek dlaofwartości zabytków oraz udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystaniai zobiekty zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre niego „dystrykty, miejsca, budowle, struktury, posiadające znaczenie dla amerykańskiej histo3 6 zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela . Także ustawowe techniki określeniei kultury” opieki nad z zagrożeń) . Wprawdzie wskazane tu kryteria nadal mają charakrii, architektury, archeologii, 7 lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych bowiem polega m.in. na ter syntetyczny, ale dzięki badaniom i szerokiej dyskusji w zagrożeń fachowej (opieka literaturze amerykańskiej oprazapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie cowano szczegółowe wytyczne dla dokonywania oceny konkretnych zabytków w ich świetle, których oraz korzystania z zabytku sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu wynik jest podstawą wpisuw do rejestru lub jego odmowy. zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia są zabytku elementem 5 WKZ oWytyczne zagrożeniutedla . procedury wpisu zabytków do rejestru i jako takie stosowane są w ramach tej procedury przez Służbę Parków Narodowych, działającą w strukturze Ministerstwa Spraw Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania (U.S. Department of Interior, Service).swym Opublikowane zostały Biuletynie iWewnętrznych prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, coNational ma m.in.Park w zamiarze być narzędziem dowreagowania Narodowego Zabytków (National Register Bulletin) jako Kryteria Oceny Rejestru Narodowego 6 . na zagrożeniaRejestru zabytków Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, analizPark i studiów zakresu zagospodarowania przestrzennego 2 Federal Historic Preservation Laws. National Service.zU.S. Department of Interior, Washington D.C. powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego 1989–1990, Introduction. gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach 3 The Antiquities Act of June 8, 1906, 16 U.S.C. str. 431–432, Public Law 59–209 (June 8, 1906)., Sec. 2: That zabudowy (…) ofI co istotne w kontekście zagrożeńto– declare we wszystkich ww koncepcjach, the President the bardzo United States is hereby authorized,analizy in his discretion, by public proclamation historic strategiach, i studiach należy m.in.objects w szczególności landmarks,analizach, historic andplanach prehistoric structures, and other of historic or określić scientificrozwiązania interest (…). niezbędne 4do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy The Historic Sites Act of August 21, 1935, 716 U.S.C., str. 461 et seq., Public Law 74–292 (August 21, 1935): . wracania zabytków do jak(…). najlepszego stanudeclared Declaration of Policy: That is hereby that it is a national policy to preserve for public use historic sites, buildings and objects of national significance for the inspiration and benefit of the people of the United States. Najważniejsze w atejsurvey kwestii są zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia for 9 czerwca 2004ofr.determining w sprawie Sec. 2 (b): Make of historic and archaeological sites, buildings, and objects the purpose prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych which possess exceptional value as commemorating or illustrating the history of the United States. a także innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań 5 Archeological Resources Protection Act of October 31, 1979, 16 U.S.C., str. 470aa–470mm, Public Law 96–96 ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra (October 31, 1979), Sec. 3 (1): The term “archaeological resource” means any material remains of past human life Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego or activities which are of archaeological interest (…). No item shall be treated as an archaeological resource (…) i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). unless such item is at least 100 years of age. 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), 6 The National Historic Preservation Act of October 15, 1966, 16 U.S.C., str. 470 et seq. Public La 89–665 Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). (October 15 1966), Sec. 101. (a) (1) (A): The Secretary of the Interior is authorized to expand and maintain 4 Ustawa o ochronie, a National RegisterArt. of 5.Historic Places composed of districts, sites, buildings, structures, and objects significant 5 Ustawa o ochronie, Art.architecture, 28. in American history, archaeology, engineering and culture. 67 Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. Por., między innymi, Values and Heritage Conservation. Research Report. The Getty Conservation Institute, 7 Los Angeles 2000.Art. 18 ust. 2 pkt 2. Ustawa o ochronie, 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa Kwalifikacja wartości zabytku w świetle prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 81 55 8 (National Register Criteria for Evaluation) . Nie są dla to przepisy prawne w ścisłymwinny rozumieniu tego określePonadto dobra o największym znaczeniu dziedzictwa kulturowego być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym nia, ale ich stosowanie jest obowiązkowe i powszechnie akceptowane. Przy całej odmienności systemu i gminnym planie ochrony zabytków na wypadekżekonfl iktu sytuacji kryzysowych w celu prawa amerykańskiego można ogólnie powiedzieć, mają onezbrojnego charakteri quasi normatywny. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeJak wynika z cytowanej wyżej definicji zabytku kwalifikującego się do wpisu głównym kryterium widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; jest „znaczenie/doniosłość” (significance) jakie musi mieć dany obiekt dla „amerykańskiej historii, archipowodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, tektury, archeologii, techniki i kultury”. Samo pojęcie „znaczenia” nie jest dalej definiowane, ale, jak chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konpodkreśla się8w literaturze9, spełnia się przez wystąpienie dwóch czynników, ważności historycznej lub flikt zbrojny . kulturalnej (historical and cultural importance) oraz przez wartość architektoniczną (architectural value). Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasoIch wystąpienie w kontekście konkretnego obiektu ocenia się w świetle szczegółowych wytycznych we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa zawartych National Register– Criteria for Evaluation. Zgodnie z tymi wytycznymi kryterium „znaczew Polsce sąwniewystarczające jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warnia” spełniają “dystrykty, miejsca, budowle, struktury i obiekty, które cechuje integralność szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodniemiejsca, z zapiprojektu, otoczenia,za materiałów, wykonania, wrażenia i związku, a ponadto: sami ustawowymi) ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku 10 A. Są związane z wydarzeniami, istotny wpływ naszej historii . dla miejsc do obiektów zabytkowych (w tym dóbrktóre WH),miały ale nie identyfi kują ina niebieg monitorują zagrożeń 11 UNESCO sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich wmonitorowanie w obecnym systemie prawnym B. Sąwzwiązane z życiem znaczących osobistości naszej przeszłości . w Polsce także w stosunku do dóbrsię o najwyższej wartości działaniami okazjonalnymi, C. –Ucieleśniają odróżniające cechy typu, okresu,są sposobu konstruowania lubwyrywkowysą pracami mi, niesystemowymi. mistrzów, albo posiadają wysoką wartość artystyczną, albo są znaczące i wyróżniające się, Zapewnieniu jak najwyższych polskich miejsc Listy UNESCO12.służyć mają których elementy mogą być standardów pozbawioneochrony cech wyróżniających sięzindywidualnie działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizoD. Zawierają w sobie lub prawdopodobnie zawierają ważną informację historyczną lub wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 13 prehistoryczną . szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Wyjaśniając ten obszerny i złożony zacząć ztrzeba od fundamentalnego dladokumentów doniosłości w zakresie powierzonym przez Ministra zadańprzepis wynikających porozumień, konwencji i innych 10 definiowanego obiektu jegoz integralności. ona w omawianym stopień podpisanych przez Polskępojęcia związanych ochroną i opiekąOznacza nad dziedzictwem materialnymprzypadku i niematerialnym , kompletności jego zachowania w odniesieniu zarówno doPolski architektury jak iŚwiatowego aspektu historycznego. a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia do Konwencji Dziedzictwa Badanie rozumianej integralności odpowiedzieć w jakim stopniu, jak dobrze, UNESCOtakz 1972 r. Zadania dotyczące winno monitorowania wiążąna siępytanie, w bezpośredni sposób z zagadnieniem zagrożeń,obiekt gdyż jednym z celów monitoringu zapobieganie zagrożeniom. praktyce oceniany reprezentuje dany okres lub jest zagadnienie, któreewentualnym ma ilustrować. Zgodnie z W omawianą, jednak dotychczas nie wypracowano i niezachowania wdrożono dointegralności realizacji zestandaryzowanego, systemowo proszczegółową instrukcją, w ocenie stanu poddaje się analizie następujące, wadzonego monitoringu tych miejsc. wskazane wyżej, aspekty ocenianego obiektu: – Położenie, (location). Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa – Projekt, (design). Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie– Otoczenie, (setting). dzictwa UNESCO jest Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural(materials). do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do nego11– , a Materiały, przepisy wykonawcze – Wykonanie, (workmanship). realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń pojawia –sięWrażenie, wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. (feeling). 8 8 9 9 10 10 11 11 12 12 – Związek, (association). Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych Por., National Register Criteria for Evaluation. Washington, D. C., U.S. Department of the Interior. Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa www.nps.gov/nr/publictions/bulletins/nrb15/nrb15_2.htm Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. N. Tyler, T. J. Ligibel, I. R. Tyler: Historic Preservation. New York, London 2009, str. 135. j.w. A. That are associated with events that have made a significant contribution to the broad patterns of our history. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, B. That poz. 190)are associated with the lives of a significant persons in our past. . C. That embody the distinctive characteristics ofofathe type, period, or method of construction, thatjest represent the Operational Guidelines for the implementation World Heritage Convention. Dokumentor ten okresowo work of a masterTłumaczenie or that possessnahigh artistic or that represent a significant and distinguishable entity whose aktualizowany. język polskivalues, wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do components may lackŚwiatowego individual distinction. realizacji Konwencji Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie Polskiego Komitetu ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne D. That have yieldedNarodowego or may be likely to yield, information important in history or prehistory. 13 82 54 Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski Położenie obiektu (location) dosłownie, to znaczy chodzi odotyczących usytuowaniezagrożeń konkretrozporządzeniami do tejże ustawy2rozumiane . Obok niejjest pewne znaczenie dla zagadnień mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu nego obiektu lub miejsca historycznego wydarzenia w przestrzeni rozumianej szeroko. Jako projekt przestrzennym w Ustawie lipca 1994tworzących roku o prawie budowlanym. (design) należyoraz rozumieć układz 7elementów formę, plan, przestrzeń, strukturę i styl obiektu. Ustawy te, a to zwłaszcza o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędziawnie tylko do Otoczenie (setting) fizyczne,Ustawa bezpośrednie otoczenie obiektu, otaczająca go przestrzeń rozumieniu reagowaniaa na zagrożenie, które już lecz również do wzapobiegania węższym, materiały (materials) to wystąpiło budulec, z(aktualne), którego wykonano obiekt danej epoce.niekorzystnym Z kolei wykozjawiskom czy działaniom wobec zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną nanie (workmanship) oceniane jestobiektów, pod kątem dokumentowania umiejętności rzemieślniczych danej prawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym kultury w danym okresie, zaś wrażenie (feeling) dotyczy estetycznego lub historycznego oddziaływania stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejwywoływanego przez obiekt jako pochodzący z danej epoki. Element związku (association) wskazuje szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chroistnienie bezpośredniego związku obiektu z wydarzeniem historycznym lub postacią14. nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań Na podstawie dokumentacji działań, zebranejktóre w toku badania wszystkich wyżej wymienionych cech zabronionych oraz wyszczególnienie wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora obiektu można ocenić, czy spełnia on jedno lub więcej z wymienionych wyżej czterech podstawowych Zabytków. kryteriów, przy czym oczywiście spełnienie niż jednego z nich zwiększa szanse zakwalifikowania W Ustawie o ochronie zabytków i opiecewięcej nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okreobiektu A mianowicie: ślającychdonaochrony. czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymienione Ad. jest zapobieganie zagrożeniom mogącym uszczerbek dla wartości które zabytków udaA. Dla spełnienia warunku związkuspowodować danego obiektu ze zdarzeniami, dałyoraz znaczący 15 remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre wkład do historii Ameryki wystarczy, że zabytek związany jest z pojedynczym, bardzo ważnym wyda3 . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, należy do kompetencji właściciela zrzeniem zagrożeń) historycznym, a dobrym przykładem takiego obiektuktóre jest Sala Forda w Waszyngtonie, gdzie lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na został zastrzelony pierwszy Prezydent USA Abraham Lincoln. zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie Ad. B. Kryterium związku z życiem znaczącej osobistości w przeszłości Ameryki określa się skróoraz korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu towo jako Waszyngton spał tutaj”. Przykładami noszącymi do cechy takiego związku są, między zagrożeń)4. „Jerzy Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany niezwłocznego powiadomienia innymi, pole bitwy Fort Necessity, na którym tenże Waszyngton stoczył swoją pierwszą bitwę, czy 5 WKZ o zagrożeniu dla zabytku . posiadłość Graceland, gdzie mieszkał i tworzył Elvis Presley. Do tego rodzaju obiektów i miejsc nie Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania się zwykle miejsc urodzenia lub pochówku znanych osób, swym gdyż nie one związane z ich dziaizalicza prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze byćsąnarzędziem do reagowania łalnością w historii kraju6.16. na zagrożenia zabytków Ad. C. Trzecie kryterium przez analizowany obiektzabytków odróżniających sięnad cechzabyttypu, Dodatkowo zgodnie z art.to18ucieleśnianie Ustawy o ochronie zabytków ochronę i opiekę okresu, sposobu konstruowania lub byciei aktualizacji pracą mistrza, albo posiadanie wysokiej wartości kami uwzględnia się przy sporządzaniu strategii rozwoju województw, planów artystyczzagospodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego nej, albo bycie obiektem znaczącym i wyróżniającym się, przy czym jego czci składowe mogą być pozbapowiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego wione cech wyróżniających się indywidualnie. To kryterium pozwala zaliczyć do zabytków o narodogmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach wym znaczeniu każdy dobry przykład architektury, reprezentujący konkretny styl lub sposób budowazabudowy I coJako bardzo istotne takiego w kontekście analizy – weTWA, wszystkich ww koncepcjach, nia w danej(…) epoce. egzemplarz zabytku podajezagrożeń się terminal zbudowany w 1962 roku strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne na podstawie projektu Eero Saarinena na lotnisku J. F. Kennediego w Nowym Jorku. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przyAd.zabytków D. Aby spełnić wracania do jak kryterium najlepszegoostatnie stanu7. obiekt i miejsce jego położenia musi przynosić lub prawdopodobnie przynosić ważną informację historyczną lub prehistoryczną. Innymi słowy chodzi tu o speł2 nienie warunkuwdowodu dawnych kulturRozporządzenie lub zdarzeń, aMinistra przykładem takiego stary Najważniejsze tej kwestii są zwłaszcza Kultury z dnia zabytku 9 czerwcajest 2004 r. wcmentarz sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych afrykański (African Burial Ground), odkryty w Nowym Jorku podczas budowy nowego gmachu rządoa także innychroku. działań przy zabytku wpisanym do rejestru orazświęte badań iarcheologicznych poszukiwań wego w 1991 Obecnie cmentarz ten uznany jestzabytków za miejsce zarejestrowanyi został jako ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra zabytek o narodowym znaczeniu. Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego Przedstawione kwestii oceny zabytku według federalnego prawa ameryi sytuacji kryzysowychwyżej (DzUkryteria z 2004 r.,nie nrwyczerpują 212, poz. 2153). kańskiego. Istotne są jeszcze dalsze kryteria, zawarte w nad wytycznych innych dokumentach opracowanych 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece zabytkamii (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), przez Park Service dla potrzeb procedury wpisu do rejestru zabytków o narodowym znaczeniu. Art.National 4 (dalej: Ustawa o ochronie). 4 14 5 Ustawa o ochronie, Art. 5. Ustawa Supra, str. 138. Art. 28. o ochronie, Ustawa Wszystkie przykłady ilustrujące spełnienie czterech omawianych kryteriów za, supra, str. 136–137. o ochronie, Rozdz. 4. 15 6 16 7 Ustawa Supra, str.136. o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa Kwalifikacja wartości zabytku w świetle prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 83 55 W szczególności jeszcze podkreślić kryteria kontekstu tematyczno-historycznego (themaPonadto dobra otrzeba największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym tic/historic context) oraz badania w ramach, tak zwanych themes and concepts. i gminnym planie ochrony zabytków najestwypadek konfl iktu doniosłości zbrojnego i historycznej sytuacji kryzysowych w celu Kontekst tematyczno-historyczny istotny dla oceny danego obiektu. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeW szczególności chodzi o ustalenie jego znaczenia w świetle historii zaspokajania określonych potrzeb widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; przez tego rodzaju obiekty. Podawanym przykładem jest osadzenie zachowanego, jednoklasowego powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, budynku szkolnego w kontekście rozwoju edukacji w danym stanie i ilości zachowanych podobnych chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i kon17 . budynków szkolnych 8 flikt zbrojny . Proces themessięand concepts służy ocenie odnoszących doniosłości się kulturowej danego obiektu Pomimobadawczy tak zdawałoby rozbudowanych przepisów do zagrożeń dotychczasowweszerokiej perspektywie, uwzględniającej zarówno czynniki miejscowe, jak i ogólnonarodowe. Bada się rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa zatem szereg szczegółowych aspektów, takich jak, między innymi, życie i rolę zwykłych ludzi w historii w Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związane z inwestycjami w Warlokalnej, stanowej i narodowej, a jednocześnie migracji ludności, zmiany krajobrazu polityczszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem kontekst służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapisami rozwój ustawowymi) za ochronę sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne się w stosunku nego, gospodarki, nauki zabytków i technologii, przekształcenia środowiska, czy zmieniającą rola USA 18 zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc doświecie obiektów . W ramach tych badań wydzielono osiem kategorii tematycznych. na UNESCO w sposób systemowy. Ocena i ichsięmonitorowanie w obecnym systemie prawnym 1. Peopling Places: W ramach tegozagrożeń tematu bada zmiany demograficzne społeczeństwa ameryw Polsce –kańskiego, także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowystrukturę rodziny, styl życia, zdrowie, zasady żywienia, migracje i kwestie pochomi, niesystemowymi. dzenia etnicznego. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają 2. Creating Social Institutions and Movements: Przedmiotem zainteresowania jest tutaj zrzeszanie działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizosię społeczeństwa w różnego rodzaju stowarzyszeniach i organizacjach, które odgrywają dużą wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w 9 rolę społeczną i kształtują społeczeństwo jako całość. Temat ten obejmuje wszelkiego rodzaju szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…) . Instytutowi przypisana jest także realizacja organizacyjne, w tym zadań także kościoły i organizacje religijne. w zakresieformy powierzonym przez Ministra wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów 10 podpisanych przez Polskę związanych ochroną ituopieką nadzwiązane dziedzictwem materialnym i niematerialnym , 3. Expressing Cultural Values: zWchodzą obiekty z wszystkimi rodzajami sztuk pięka więc m.in. realizacja zadańintelektualnych. wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa nych i osiągnięć Przykładem jest farma w Północnej Karolinie, w której UNESCOmieszkał z 1972 r.uznany Zadaniapoeta dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem amerykański Robert Frost. zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce 4. Shaping the Political Landscape: Ten temat obejmuje instytucje na wszystkich poziomach, od jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proplemiennych do federalnych, które miały wpływ na politykę. W grę wchodzą zarówno miejwadzonego monitoringu tych miejsc. sca związane z wpływowymi postaciami, ruchami społecznymi, czy wydarzeniami wojennymi czy dóbr politycznymi. BudynekKomitetu poddaniaŚwiatowego się armii gen. Roberta Lee wojskom gen. Ulissesa Zagrożenia WH a wytyczne Dziedzictwa Granta, co doprowadziło do zakończenia wojny domowej jest przykładem obiektu uwzględPodstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzienionego wjest tej kategorii. dzictwa UNESCO Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural115. Developing the American Economy: Miejsca i obiekty związane z produkcją, dystrybucją, nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 12 robotników, itd. Henry Ford’s (dalej: HighanWytyczne Park Plant, gdzie zbudował w 1909 roku linię realizacji życiem Konwencji Światowego Dziedzictwa Operacyjne) . Kwestia zagrożeń posamochodów. jawia sięmontażową wielokrotniedlawprodukcji Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. 6. Expanding Science and Technology: Laboratorium Edisona w West Orange, New Jersey. 8 Rozporządzenie MinistratheKultury z dnia 25 Obejmuje, sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji sposobu ochrony zabytków na 7. Transforming Environment: między innymi, miejscai widocznej ingerencji człowypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych wieka w środowisko, itp., a także miejsca pierwotne, jak Yosemite National Park in Kalifornia 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa od 1890 roku. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. 10 j.w.8. Changing Role of United States in the World Community: Dokumentacja dyplomacji, handlu, wymiany kulturalnej, bezpieczeństwa i obrony oraz imperializmu. 11 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, poz. 190) Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 17 Supra, str.Konwencji 144. realizacji Światowego Dziedzictwa autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina dostępne jest na stronie 18 Polskiego Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Supra, str.Komitetu 144 et seq. 12 84 54 Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski Dla oceny obiektu kontekście możliwościdlawpisania do Nationalzagrożeń Register rozporządzeniami do tejże zabytkowego ustawy2. Obokw niej pewne znaczenie zagadnieńgodotyczących mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu istotne znaczenia ma w końcu zbadanie go w świetle, tak zwanych, „kryteriów wykluczających” 19 przestrzennym oraz w Ustawie lipca 1994na roku prawieinnych budowlanym. (criteria for exclusion) . Są onez 7wyjątkowe tle oprawa państw, gdyż zwykle podaje się jedynie Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa o ochronie zabytkówjako dająchronione też teoretycznie nie ztylko do kryteria pozytywne, kwalifikujące obiekty do rejestracji zabytki.narzędzia Jak wynika wytycz20 reagowania zagrożenie, wystąpiło lecz równieżmiejsc do zapobiegania niekorzystnym nych , jest na ogólną zasadą,które że niejuż rejestruje się(aktualne), zwykłych cmentarzy, urodzenia, grobów postaci zjawiskom czy budowli działaniom wobec obiektów, zespołów czyreligijnych obszarów lub zabytkowych ochroną historycznych, stanowiących własność instytucji używanychobjętych do celów religijprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym nych, obiektów przeniesionych z ich pierwotnej lokalizacji, rekonstrukcji budynków historycznych, stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejobiektów o cechach głównie komemoratywnych, a nadto obiektów, które swoje znaczenie osiągnęły w szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrociągu ostatnich 50 lat21. nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań Od tej zasady istnieją jednak wyjątki, mianowicie, kwalifikować się jednak do wpisu do zabronionych oraz wyszczególnienie działań, aktóre wymagająbędzie pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora National Register obiekt należący do wspomnianych wyżej kategorii zabytków, jeżeli spełni następujące Zabytków. warunki. W Ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działań okrea. na Obiekt jeżeli jego głównesprawowana znaczenie wynika z cechującej go doniosłości architektoślających czymreligijny, polega ochrona zabytków przez organy administracji publicznej wymie22 nione jestnicznej, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udaartystycznej lub historycznej; remnianie niszczenia i niewłaściwego zabytków ale (co którego jest po prostu na niektóre b. Obiekt przeniesiony z jego korzystania pierwotnej zlokalizacji, głównereagowaniem znaczenie wynika z jego 3 . Także ustawowe określenie opieki nad zabytkiem, które należy do kompetencji właściciela z zagrożeń) doniosłości architektonicznej, artystycznej lub historycznej, względnie jego zachowana struklub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka 23bowiem polega m.in. na tura jest głównie związana z postacią historyczną lub wydarzeniem; zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie c. Miejscez zabytku urodzenia lub grób postaci historycznej o wyjątkowym znaczeniu w przypadku oraz korzystania w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu 4niezachowania się odpowiedniego miejsca lub budowli związanej z aktywnym życiem takiej zagrożeń) . Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia postaci;24 dla zabytku5. WKZ o zagrożeniu d. Cmentarz, główne znaczenie z znajdujących nim grobów Ponadto służbyktórego konserwatorskie posiadająwynika cały szereg prerogatywsiędonakontroli stanu osobistości zachowaniao wybitnym znaczeniu, z jego wieku, wyróżniających się cechach lubreagowania związku z i prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym byćprojektowych narzędziem do 6 25 . na zagrożenia zabytków wydarzeniami historycznymi; Dodatkowo zgodnie z budowla, art. 18 Ustawy ochroniewłaściwie zabytkówwykonana ochronę zabytków i opiekę otoczeniu nad zabyt- i e. Zrekonstruowana jeżeli ozostała w odpowiednim kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo-26 prezentuje w istotny sposób część planu rewaloryzacji, a nie zachował się jej odpowiednik; darowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz mpzp albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne 19 Supra, str. 148. do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy20 National Register Bulletin. II National Register Criteria for Evaluation. Critera Considerations, str. 1. wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. Ordinarily cemeteries, birthplaces, graves of historical figures, properties owned by religious institutions or used for religious purposes, have been Rozporządzenie moved from theirMinistra original locations, historic propNajważniejsze w tejstructures kwestii that są zwłaszcza Kultury z reconstructed dnia 9 czerwca 2004buildings, r. w sprawie erties primarily in nature, and properties have achieved significance within the past 50 years (…). prowadzenia praccommemorative konserwatorskich, restauratorskich, robót that budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 21 2 innychproperty działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych poszukiwań aa.także Religious deriving primary significance from architectural or artistic distinction i or historical ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra importance; 23 Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego b. A building or structure removed from its original location but which is primarily significant for architectural i value, sytuacjiorkryzysowych z 2004structure r., nr 212, poz.importantly 2153). which is the(DzU surviving most associated with a historic person or event; 3 24 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jednolity Dz. U. 2014 poz. 1446), c. A birthplace or gave of a historical figure of outstanding importance if there is no appropriate site or building Art. 4 (dalej:with Ustawa o ochronie). associated his or her productive life; 4 25 Ustawa o ochronie, Art. 5. d. A cemetery that derives its primary importance from graves of persons of transcendent importance, from 5 Ustawa o ochronie, Art.design 28. features, or form association with historic events; age, from distinctive 626 Ustawa o ochronie, Rozdz. e. A reconstructed building4.when accurately in suitable environment and presented in a dignified manner as part 7 of a restoration master plan, when Ustawa o ochronie, Art. 18 ust.and 2 pkt 2. no other building or structure with the same association has survived; 22 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa Kwalifikacja wartości zabytku w świetle prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 85 55 f.Ponadto Obiektdobra głównie komemoratywny w swym przeznaczeniu, jeżeli jegowinny projekt, tradycja o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego być wiek, uwzględniane 27 w planie lub ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym wartość symboliczna nadaje mu jako takiemu wyjątkowe znaczenie; i gminnym planiektóre ochrony wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych w celu g. Obiekt, swojezabytków znaczenienaosiągnął w ciągu ostatnich 50 lat, jeżeli jednak ma wyjątkowe ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przeznaczenie. 28 widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; Definicje wyjątków od kryterium wpiskatastrofy do rejestrubudowlane, nie wymagają dalszego wyjapowodzie, ulewy lub zalania z innych wykluczającego przyczyn; wichury; awarie techniczne, chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny śnienia. Należy jedynie dodać, że podany na rabunki końcu minimalny okres dawności, tak zwane, thei konfifty 8 fl ikt zbrojny . years rule, jest powszechne akceptowany, aczkolwiek zwraca się uwagę na jego rosnącą nieadekwatność Pomimoobiektów tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się domimo zagrożeń dotychczasow przypadku zbyt młodych dla dokonania wpisu do rejestru, które to uważane są za we rozwiązania w zakresie zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa zasługujące na ochronę, tymprzeciwdziałania bardziej gdyby miały zostać zburzone lub całkowicie zmienione. Jak przyw Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatniewproblemy związane z inwestycjami Warkłady takich budowli podaje się w literaturze Sony Building Nowym Jorku z 1984 roku oraz ThewGetty szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi29 Center and Museum w Los Angeles, ukończone w 1997 roku . sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku Obok podstawowej kategorii zabytków wpisywanych do National Register of Historic Places prawo do obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc amerykańskie wyróżnia jeszcze osobną, węższą kategorię zabytków, które rejestrowane są prawnym jako, tak UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ich monitorowanie w obecnym systemie zwane, National Historic Landmarks. Należą tutaj obiekty o szczególnym znaczeniu historycznym, „które w Polsce – także w stosunku do dóbr o najwyższej wartości są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowy30 . Proces ich kwalifikacji przebiega tak wyrażają wspólne więzi pomiędzy wszystkimi Amerykanami” mi, niesystemowymi. samo jak ocena zabytków wpisywanych do National Register i generalnie w oparciu o te same zasady. Zapewnieniu jak najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają Istniejące „podnoszące” tych którego zabytkówjednym dla historii Stanów działania różnice Narodowego Instytutuznaczenie Dziedzictwa, z zadań jest Zjednoczonych monitorowanie iodczytać analizomożna w uwidaczniających to rozszerzonych kryteriach Otóż zgodnie z NationalwHistoric wanie zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod ewaluacji. przeciwdziałania tym zagrożeniom, tym w 31 9 Landmark Criteria , kryterium „znaczeniaDziedzictwa narodowego” (national significance) spełnią miej. Instytutowi przypisana jest“dystrykty, także realizacja szczególności obiektów z Listy Światowego (…) w zakresie powierzonym Ministra wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów sca, budowle, struktury przez i obiekty, którezadań posiadają wyjątkową wartość lub jakość dla zobrazowania lub 10 podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym , interpretacji dziedzictwa Stanów Zjednoczonych w historii, architekturze, archeologii, technice i kultua więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa rze oraz cechują się wysokim stopniem integralność miejsca, projektu, otoczenia, materiałów, wykonaUNESCO z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem nia, wrażenia i związku, a ponadto: zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. W praktyce 1. Są związane z wydarzeniami które miały istotny wpływ na bieg historii Stanów Zjednoczonych jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo proi zamonitoringu takie są uznawane lub w sposób szczególny je reprezentują, a nadto, z których może być wadzonego tych miejsc. czerpane jego rozumienie i uznanie;32 Zagrożenia dóbr WH związane a wytyczne Komitetu 2. Są w sposób ważny z życiem osóbŚwiatowego o znaczeniuDziedzictwa ogólnonarodowym w historii Stanów 33 Zjednoczonych; Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie34 3. UNESCO Reprezentują wielkąwideę lub ideał obywateli amerykańskich; dzictwa jestpewną Konwencja sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i natural11 nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do realizacji Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne)12. Kwestia zagrożeń po27jawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych kontekstach. f. A property primarily commemorative in intend if design, age, tradition, or symbolic value has invested it with 8 28 29 9 30 31 10 11 32 12 33 34 its own exceptional significance; Rozporządzenie Ministra significance Kultury z dnia 25 sierpnia r. w ifsprawie ochrony zabytków na g. A property achieving within the pat2004 50 years it is of organizacji exceptionali sposobu importance. wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych N. Tyler, str. 140. Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa NHL’s are recognized as places that emphasize a common bond between all Americans. Supra, str. 151. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. Por., j.w. IX. Summary of the National Historic Landmarks Criteria for Evaluation. National Historic Landmarks Criteria. U.S. Department of the Interior. www.nps.gov/nr/publictions/bulletins/nrb15/nrb15_9.htm Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 1. That poz. 190)are associated with events that have made a significant contribution to, and are identified with, or that outstandingly represent, the broad national patterns of United States history and from which an understanding and Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo appreciation of those patterns may be gained; aktualizowany. Tłumaczenie na język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do 2. That are associatedŚwiatowego importantlyDziedzictwa with the lives of a persons nationally significant in thedostępne history ofjest United States; realizacji Konwencji autorstwa K. Piotrowskiej i B. Szmygina na stronie Polskiego Komitetu Narodowego 3. That represent some great idea ICOMOS or ideal ofhttp://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne the American people; 86 54 Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski 4. Zawierajądocechy przykład typu architektury badań rozporządzeniami tejżeodróżniające ustawy2. Obok niej pewne znaczenie dlawyjątkowo zagadnień wartościowy dotyczących dla zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu okresu, stylu lub sposobu konstruowania, albo stanowią znaczący, odróżniający się i wyjątkowy przestrzennym orazktórego w Ustawie z 7 lipca 1994 o prawie budowlanym. obiekt, elementy mogą byćroku pozbawione cech wyróżniających się indywidualnie;35 Ustawy te, asię zwłaszcza Ustawaczęści o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do 5. Składają z integralnych otoczenia nie mających wystarczającego znaczenia w sensie reagowaniazwiązku na zagrożenie, które już wystąpiło (aktualne), lecz również do zapobiegania niekorzystnym historycznego lub wartości artystycznej, wystarczającej dla indywidualnego uznania, zjawiskomaleczy działaniom wobec zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną łącznie stanowią całośćobiektów, o wyjątkowym znaczeniu historycznym lub artystycznym, względprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym nie w sposób wyjątkowy upamiętniają lub obrazują sposób życia lub kulturę;36 stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniej6. Zawierają w sobie lub prawdopodobnie zawierają ważną informację o dużym znaczeniu szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chroujawniającą nowe kultury lub ilustrującą okresy osiedlenia większych obszarów Stanów nionych obiektów i obszarów zabytkowych zdefiniowane są ustawowo m.in. poprzez określenie działań Zjednoczonych. Chodzi o działań, miejsca zawierające lub w wysokimWojewódzkiego stopniu prawdopodobieństwa zabronionych oraz wyszczególnienie które wymagają pozwolenia Konserwatora Zabytków.zawierające dane w istotnym stopniu wzruszające teorie, koncepcje i idee.37 W Ustawie zabytków nad zabytkami wśród sześciu podstawowych działańRegister okreNa zasadzieo ochronie identycznej jak wi opiece przypadku zabytków kwalifikowanych do National ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymieof Historic Places także i w przypadku National Historic Landmarks przyjęto kryteria wykluczające nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków oraz udai wyjątki od tych kryteriów. Są one w obu przypadkach podobne38. remnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre 3 Opisane wyżej kryteriaokreślenie dla National Historic Landmarksktóre pozwoliły tej kate. Także ustawowe opieki nad zabytkiem, należy zakwalifikować do kompetencji do właściciela z zagrożeń) gorii około 3000 stanowisięokoło 3% ogólnej liczby ponad 90 000 obiektów lub posiadacza teżobiektów, pośrednio co odwołuje do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polegawpisanych m.in. na ozapewnieniu National Register. najbardziej typowe podaje się woraz literaturze obiektyw jak takie jak rezydencja warunkówJako do zabezpieczenia i utrzymania zabytku jego otoczenia najlepszym stanie oraz korzystania z zabytku w sposóbElvisa zapewniający zachowanie jego Harbor, wartości,Apollo czyli naMissionControl eliminowaniu Graceland Mansion piosenkarza Presleya,trwałe Mount Vernon, Perl 4 zagrożeń)the . Właściciel lub King posiadacz zabytku oraz jest też zobowiązany do Alcatraz niezwłocznego powiadomienia Centem, Martin Luter Jr. Birthplace więzienie na wyspie koło San Francisco39. 5 WKZ oDla zagrożeniu dla zabytku . pełni obrazu amerykańskiego systemu kwalifikacji prawnej zabytków trzeba dodać, że obok Ponadto służby konserwatorskie cały szereg prerogatyw do kontroli zachowania scharakteryzowanych wyżej kryteriówposiadają stosowanych na poziomie federalnym, dlastanu oceny zabytków ioprowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. w zamiarze swym być narzędziem do reagowania znaczeniu ogólnonarodowym w praktyce ochrony dziedzictwa w USA ogromną rolę odgrywa prawo na zagrożenia zabytków6. stanowe oraz lokalne. To na władzach stanowych i miejskich oraz osobach prywatnych i organizacjach Dodatkowo zgodnie z art. 18 Ustawy o ochronie zabytków ochronę zabytków i opiekę nad społecznych spoczywa ciężar ochrony i opieki nad ogromnym dziedzictwem nie mieszczącym się zabytw relakami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospotywnie wąskiej kategorii zabytków objętych rejestrami federalnymi. Do kompetencji legislatur stanodarowania przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego wych należy przyjmowanie ustaw o ochronie dziedzictwa na terenie danego stanu, a władze miejskie powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego przyjmują regulacje law) wprowadzające strefy celu ochronne w miastach, takozwane, histogmin oraz lokalne mpzp albo decyzji(zonning o ustaleniu lokalizacji inwestycji publicznego, decyzji warunkach ric districs. W obu tych przypadkach przyjmowane akty prawne nie zawierają jednak innych, względnie zabudowy (…) I co bardzo istotne w kontekście analizy zagrożeń – we wszystkich ww koncepcjach, strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy35 wracania do jak najlepszegocharacteristics stanu7. 4. Thatzabytków embody the distinguishing of an architectural type specimen exceptionally valuable for a study of a period, style or method of construction, or that represent a significant, distinctive and exceptional entity whose components lack są individual distinction; Najważniejsze w tejmay kwestii zwłaszcza Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie 36 prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich i architektonicznych 5. That are composed of integral parts of the environment not sufficiently significant by reason of historical associaation także zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badańanarcheologicznych i poszukiwań or innych artistic działań merit to przy warrant individual recognition but collectively compose entity of exceptional historical ukrytych porzuconych zabytków ruchomych (DzUorzillustrate 2004 r.,anr 150, poz.or 1579), or artisticlub significance, or outstanding commemorate way of life culture;Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego 37 6. That have yielded or may be likely to yield, information of major scientific importance by revealing new cultures, i sytuacji kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212, poz. 2153). or by shedding light upon periods f occupation over large areas of the United States. Such sites are those which 3 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 o ochroniebe zabytków naddata zabytkami jednolity Dz. U. have yielded, or which may r.reasonably expectedi opiece to yield, affecting(tekst theories, concepts and2014 ideaspoz. to a1446), major Art. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). degree. 4 38 Ustawa o ochronie, Art. 5. Por., IX. Summary of the National Historic Landmarks Criteria for Evaluation. National Historic Landmarks 5 Ustawa o ochronie, 28. Exclusions and exceptions to the exclusions, str. 4. U.S. Department of the Interior. Exclusions, str. 2. Art. Tamże: 6 www.nps.gov/nr/publictions/bulletins/nrb15/nrb15_9.htm Ustawa o ochronie, Rozdz. 4. 39 7 Ustawa N. Tyler, str. 150–151. o ochronie, Art. 18 ust. 2 pkt 2. 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa Kwalifikacja wartości zabytku w świetle prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 87 55 nowychPonadto kryteriów i opierają się na standardach przyjętych w omówionym prawie federalnym40. dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego już winny być uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, Inaczej jednak jak w tym prawie na poziomie stanowym i miejskim główny punktempowiatowym odniesienia i gminnymkwalifikacyjnych planie ochrony jest zabytków wypadek konfl iktu zbrojnego i sytuacjidanego kryzysowych w Przy celu kryteriów lokalnanahistoria bądź ogólnie lokalne znaczenie obiektu. ich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przewyznaczaniu dystryktów historycznych dochodzą jeszcze wartości estetyczne. Warto podkreślić, że taki widywanych i realnych), które należywuwzględnić tych planach w szczególności: instrument prawny ochrony zabytków USA ma jużw swoją historię, zaliczono który generalnie wyprzedzapożar; kraje powodzie, ulewy lub zalania z innych przyczyn; wichury; katastrofy budowlane, awarie techniczne, europejskie o dłuższej tradycji ochrony dziedzictwa. Pierwszy dystrykt historyczny ustanowiony został chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konbowiem w 1931 roku w mieście Charleston w Karolinie Północnej a w ostatecznej formie obejmuje on flikt zbrojny8. dzisiaj 572 budynki historyczne. Drugim została w 1936 roku stara francuska dzielnica Vieux Carré Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasow Nowym Orleanie, która swe początki wywodzi z czasów założenia miasta przez francuskich osadwe rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa ników w są 1721 roku. Wyznaczanie dystryktów historycznych jest w Stanach bardzo w Polsce niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie problemy związaneZjednoczonych z inwestycjami w Warpopularne, szczególnie po konferencji burmistrzów miast w 1966 roku, a temat ten ma ogromną liteszawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapi41 raturę . Nie sposób zatem w tym krótkim artykule omówić bliżej tego zagadnienia i musi wystarczyć sami ustawowymi) za ochronę zabytków sprawują nadzór i wykonują działania kontrolne w stosunku wyjaśnienie, ustanowienie dystryktu polega na danej dzielnicy czy do obiektów iżzabytkowych (w omawianego tym dóbr WH), ale nie identyfi kująpoddaniu i nie monitorują zagrożeńmiasta, dla miejsc zespołu zabudowy prawnemu, służy do kontroli aktywności budowlanej UNESCO w sposóbspecjalnemu systemowy.reżimowi Ocena zagrożeń i ichktóry monitorowanie w obecnym systemie prawnym w Polsce – takżeJak w stosunku o najwyższej są działaniami okazjonalnymi, wyrywkowyna tym terenie. wyjaśnia do siędóbr w literaturze, jest wartości pięć powodów uzasadniających wprowadzanie tego mi, niesystemowymi. typu regulacji: 1. Ochrona znajdujących się tam zabytków. 2. Kontrola nowych inwestycji. 3. Zachęta Zapewnieniu najwyższych standardów ochrony polskich miejsc z Listy UNESCO służyć mają do rewaloryzacji. 4. jak Stabilizacja lub wzrost wartości nieruchomości. 5. Rozwijanie relacji społecznych 42Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie i analizodziałania i promocji . Kończąc uwagi na temat zonning law trzeba jeszcze zwrócić uwagę na ogromną rolę orzeczwanie zagrożeń dziedzictwa wypracowywanie metod tym zagrożeniom, w tym w nictwa sądowego,dla które pozwala irozstrzygać konflikty, jakieprzeciwdziałania mogą powstawać przy daleko idącym ogra9 . Instytutowi przypisana jest także realizacja szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…) niczeniu prawa własności zabytków, wynikającym z tego prawa. We wskazanym już na wstępie artykule w zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów omówiłem krótko podstawowe orzeczenia w tym zakresie43, można ograniczyć się przeto w tym miejscu podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, do przypomnienia, że były to wyroki w sprawach Berman v. Parker44 z 1954 roku oraz Maher v. City a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Polski do Konwencji Światowego Dziedzictwa 45 ofUNESCO New Orleans roku.dotyczące Ich ogromne znaczenie dla rozwoju law polega dopuszczeniu z 1972 zr.1974 Zadania monitorowania wiążą się wzonning bezpośredni sposóbnaz zagadnieniem po raz pierwszy w amerykańskim orzecznictwie sądowym ograniczeń prawa własności w ochrony zagrożeń, gdyż jednym z celów monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom.celu W praktyce wartości estetycznych lub historycznych. Wcześniej sądy zgadzały się na takie ograniczenia wyłącznie jednak dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do realizacji zestandaryzowanego, systemowo pro46 wwadzonego wypadku monitoringu konieczności tych zapewniania miejsc. bezpieczeństwa publicznego lub ochrony zdrowia . W sprawie Berman v. Parker sędzia rozszerzył te powody o kryterium estetyczne stwierdzając: „Problem dobra Zagrożenia dóbr WH a wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa Podstawą wszelkich działań związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego Dzie R. E. Site, A. J. Lee: American Mosaic. Preserving Heritage. US/ICOMOS, Washington 1987, dzictwa UNESCO jestTheKonwencja w sprawie ochronya Nation’s światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalstr. 1136 et seq. nego , a przepisy wykonawcze do realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do 41 12 The Preservation Press, Por., A. Konwencji J. Lee (Ed):Światowego Past meets Dziedzictwa future: Saving(dalej: America’s historicOperacyjne) environment. realizacji Wytyczne . Kwestia zagrożeń poWashington 1992, str. 52–53, w literaturze polskiej por., W. Kowalski: Historic District Law –kontekstach. Prawo komjawia się wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana jest w bardzo różnych 40 8 9 42 10 11 43 44 12 45 46 pleksowej rewaloryzacji i ochrony zabytkowych zespołów staromiejskich w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Ochrona Zabytków 1984, nr 1 oraz tenże: Strefa ochrony konserwatorskiej jako forma ochrony Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na prawnej historycznych centrów miejskich. W: Miasto historyczne. Potencjał dziedzictwa. Kraków 1997, wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych str. 88 et seq. Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa There are five reasons to establish historic district: (1) as protection of historic properties, (2) to control new Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. development, (3) as a redevelopment incentive, (4) to stabilize or increase property vales, and 5) to foster public j.w. relations and promotion. N. Tyler, str. 156. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, W. Kowalski: Wartość jako kryterium .., str. 120–121. poz. 190) Berman v. Parker, 348 U.S. 26, 33 (1954). Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Maher v. City ofTłumaczenie New Orleans, F. Supp. 663 (E. D. wersji La. 1974). aktualizowany. na371 język polski653, wg angielskiej językowej z 2012 r. Wytyczne Operacyjne do realizacji Światowego autorstwa K. Piotrowskiej B. Szmygina jest naEd.stronie Zasada taKonwencji ustanowiona została Dziedzictwa w 1909 roku w orzeczeniu Welch v. iSwasey, 214 U.dostępne S. 91, 53,L. 923, Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne 29 S. Ct. 567. 88 54 Anna Fortuna-Marek Wojciech Kowalski publicznego jest pojęciem dotyczy zagadnień. wartości zarówno duchowe, rozporządzeniami do tejże szerokim ustawy2. iObok niejwielu pewne znaczenieObejmuje dla zagadnień dotyczących zagrożeń mają też regulacje prawne zawarte w Ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu jak i materiale, estetyczne i ekonomiczne. Władze mają niewątpliwie prawo decydować o tym, że zarząprzestrzennym w Ustawie z 7być lipcapiękne 1994 iroku o prawie dzane przez nieoraz miasto powinno czyste, dobrzebudowlanym. zaplanowane i bezpieczne, mają też obowią47 Ustawy te, a zwłaszcza Ustawa zek dbać o zdrowie mieszkańców” . o ochronie zabytków dają też teoretycznie narzędzia nie tylko do reagowania na zagrożenie, które jużniniejszego wystąpiło artykułu, (aktualne),poddane lecz również doanalizie zapobiegania Jak wyjaśniłem na wstępie w nim prawoniekorzystnym amerykańskie zjawiskom czy działaniom wobec obiektów, zespołów czy obszarów zabytkowych objętych ochroną może być interesujące dla praktyki polskiej, gdyż syntetyczne kryteria kwalifikacyjne zabytku wskaprawną czyli do zapobiegania zagrożeniom potencjalnym. Co istotne przepisy te dotyczą w równym zane w ustawie uzupełnione są szczegółowymi wyjaśnieniami i instrukcjami, wskazującymi właściwy stopniu wszystkich obiektów objętych ochroną prawną bez specjalnego wyodrębnienia dóbr najcenniejsposób ich interpretacji. Takież kryteria zawarte w prawie państw europejskich, a w tym i polskim są szych jakimi są miejsca światowego dziedzictwa. Kwestie przeciwdziałania zagrożeniom wobec chrowprawdzie równieżi obszarów bardzo ogólne, ale nie towarzyszą imsą jużustawowo jednak dalsze nionych obiektów zabytkowych zdefiniowane m.in.przepisy poprzez uszczegóławiające, określenie działań co pozostawia zbyt dużo swobody stosującym je organom. Prowadzić to może w praktyce do braku zabronionych oraz wyszczególnienie działań, które wymagają pozwolenia Wojewódzkiego Konserwatora jednolitości w stosowaniu prawa, wynikającego z różnorodnej interpretacji zbyt ogólnych przepisów Zabytków. ustawowych. W konsekwencji istniejei opiece duże prawdopodobieństwo wystąpienia znacznejdziałań różnorodnoW Ustawie o ochronie zabytków nad zabytkami wśród sześciu podstawowych okreści ocen przy kwalifikacji obiektów do wpisu do rejestru zabytków, a nadto bardzo utrudnione jest ślających na czym polega ochrona zabytków sprawowana przez organy administracji publicznej wymieprawidłowe uzasadnianie decyzji podejmowanych w tym zakresie przez konserwatorów nione jest zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dlawojewódzkich wartości zabytków oraz udaremnianie i niewłaściwego korzystania z zabytków (co jest po prostu reagowaniem na niektóre zabytków.niszczenia W praktyce stosowania prawa w innych dziedzinach braki te łagodzi orzecznictwo sądowe, 3 . Także ustawowe wykładnię określenie opieki nad zabytkiem, należy do kompetencji właściciela zktóre zagrożeń) dostarcza odpowiednią mniej jasnych lub zbyt które ogólnych przepisów ustawy. Jak na razie lub posiadacza też pośrednio odwołuje się do potencjalnych zagrożeń (opieka bowiem polega m.in. na nasze orzecznictwo sądowe dotyczące ochrony dziedzictwa jest zbyt skąpe, aby mogło pełnić podobną zapewnieniu warunków do zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie rolę. Jak zatem wygląda w omawianym kontekście prawo polskie i jakie wnioski należałoby wyciągnąć korzystaniagoz zzabytku w sposób zapewniającysystemem trwałe zachowanie jego wartości, czyli na eliminowaniu zoraz porównania omówionym amerykańskim prawnym? zagrożeń)4. Właściciel lub posiadacz zabytku jest też zobowiązany do niezwłocznego powiadomienia 48 WKZ oKlasyfikacja zagrożeniu zabytków dla zabytkuw5.Polsce opiera się o syntetyczną i jednolitą definicję zabytku . Składa się ona z dwóch części. Ogólnego wskazanie rodzajów rzeczy, które mogą być zabytkami oraz kryteriów Ponadto służby konserwatorskie posiadają cały szereg prerogatyw do kontroli stanu zachowania wpisanie ich do rejestru jako zabytków. porównaniu rozwiązaniem amerykańskim iwarunkujących prowadzenia nadzoru konserwatorskiego, co ma m.in. wW zamiarze swym zbyć narzędziem do reagowania część pierwszazabytków jest bardziej 6 . syntetyczna „nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły”, na zagrożenia ale w Dodatkowo dalszych przepisach zawarteozostały ruchomych i nieruchomych zgodnie z ustawy art. 18 Ustawy ochronieprzykłady zabytków zabytków ochronę zabytków i opiekę nad zabytpodane nawet bardziej drobiazgowo niż to ma miejsce w cytowanym wyżej sec. 101. (a) (1) (A) ustawy kami uwzględnia się przy sporządzaniu i aktualizacji strategii rozwoju województw, planów zagospo49 zdarowania 1966 roku . Dla niniejszych rozważań ważniejsza jest jednak część druga definicji. Zawiera ona przestrzennego województw, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego bowiem podstawowe w omawianym kontekście zabytków kryteria kwalifikacyjne, warunkujące wpis powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin mpzp do albo decyzjiAby o ustaleniu lokalizacji celu publicznego, warunkach danegooraz obiektu rejestru. zatem można byłoinwestycji dokonać tego wpisu obiekt:decyzji – musio być dziełem zabudowy (…)musi I co być bardzo istotnez wjego kontekście analizy– zagrożeń we wszystkich ww koncepcjach, człowieka lub związany działalnością, musi być –świadectwem minionej epoki bądź strategiach, analizach, planach i studiach należy m.in. w szczególności określić rozwiązania niezbędne do zapobiegania zagrożeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przy47 Por., W. Kowalski: Strefa ochrony.., str. 96–97. wracania zabytków do jak najlepszego stanu7. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku. DU 2003, nr 162, poz. 1568, z późn, zm., cyt., dalej jako: są „ustawa”. Zgodnie z art. 3 pktMinistra 1 tej ustawy za zabytek się „nieruchomość lub Najważniejsze w tej kwestii zwłaszcza Rozporządzenie Kultury z dnia 9uważa czerwca 2004 r. w sprawie rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem lub badań związane z jego działalnością i stanowiące prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich, robót człowieka budowlanych, konserwatorskich i architektonicznych bądź zdarzenia, zachowanie interesie społecznym zei poszukiwań względu na aświadectwo także innychminionej działań epoki przy zabytku wpisanymktórych do rejestru zabytkówleży orazwbadań archeologicznych posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową”. ukrytych lub porzuconych zabytków ruchomych (DzU z 2004 r., nr 150, poz. 1579), Rozporządzenie Ministra 49 2004 r.zabytki w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek iktu zbrojnego Kultury Zgodniez dnia z art.256 sierpnia ust. 2 ustawy ruchome będące, w szczególności: a) dziełami sztukkonfl plastycznych, rzei miosła sytuacjiartystycznego kryzysowych (DzU z 2004 r., nr 212,b) poz. 2153). stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i sztuki użytkowej, kolekcjami 3 i uporządkowanych którei opiece tworzyły te kolekcje,(tekst c) numizmatami pamiątkami hiUstawa z dnia 23 lipcawedług 2003 r. koncepcji o ochronie osób, zabytków nad zabytkami jednolity Dz. oraz U. 2014 poz. 1446), storycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytwoArt. 4 (dalej: Ustawa o ochronie). rami techniki, a zwłaszcza 4 Ustawa o ochronie, Art. 5. urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentującymi 5 Ustawa o ochronie, Art. 28. poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z 6 Ustawa ochronie,1997 Rozdz. dnia 27o czerwca r. o4.bibliotekach (Dz. U. Nr 85, poz. 539, z 1998 r. Nr 106, poz. 668, z 2001 r. Nr 129, 7 poz. 1440 oraz z 2002 r. Nr poz. Ustawa o ochronie, Art. 18 ust.113, 2 pkt 2. 984), 48 2 Analiza zagrożeń w planach zarządzania dobrami kulturowymi światowego dziedzictwa Kwalifikacja wartości zabytku w świetle prawa Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej 89 55 zdarzenia, – musi posiadać wartość historyczną, artystyczną lub kulturowego naukową, – ze względu posiadanie Ponadto dobra o największym znaczeniu dla dziedzictwa winny być na uwzględniane w planie ochrony zabytków jednostki organizacyjnej oraz w krajowym, wojewódzkim, powiatowym jednej lub więcej tych cech jego zachowanie leży w interesie społecznym. Podobnie jak w powołanej i gminnym planie ochrony zabytków na wypadek konflmają iktu charakter zbrojnego syntetyczny, i sytuacji kryzysowych w celu ustawie amerykańskiej z 1966 roku również te kryteria ale w przeciwieńich zabezpieczenia przed skutkami zagrożeń wynikających z sytuacji kryzysowych. Do zagrożeń (przestwie do obszernie cytowanych wyżej wytycznych, zawierających oficjalne ich wyjaśnienie, w prawie widywanych i realnych), które należy uwzględnić w tych planach zaliczono w szczególności: pożar; polskim brak jest jakichkolwiek dalszych wskazówek interpretacyjnych, które pozwoliłyby na jednolite powodzie, ulewy lub zalania z innych wichury;Jak katastrofy budowlane, techniczne, 50 stosowanie tych kryteriów przez organyprzyczyn; konserwatorskie. już podnosiłem to wawarie kilku miejscach , chemiczne; demonstracje i rozruchy uliczne, rabunki lub akty wandalizmu; atak terrorystyczny i konproblemy budzi przede wszystkim pojęcia „miniona epoka bądź zdarzenie” „wartość historyczna, artyflikt zbrojny8. styczna lub naukowa” oraz „interes społeczny” jako przesłanka konieczności zachowania zabytku. Nie Pomimo tak zdawałoby się rozbudowanych przepisów odnoszących się do zagrożeń dotychczasoma potrzeby powtarzania zawartych tam argumentów, można jedynie ograniczyć się do stwierdzenia, we rozwiązania w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom dotyczącym miejsc Światowego Dziedzictwa żew w świetle potrzeby ochrony coraz to nowszych obiektów,problemy które mogą ulec zzniszczeniu na wskutek Polsce są niewystarczające – jak pokazują choćby ostatnie związane inwestycjami Warogromnej skali realizowanych w naszym kraju inwestycji, wpisuje się do rejestru obiekty, na przykład, szawie czy we Wrocławiu. W praktyce bowiem służby konserwatorskie odpowiedzialne (zgodnie z zapinie należące jeszcze za do ochronę „minionej epoki”. Formalista mógłbyi wykonują w tej sytuacji mówićkontrolne o naruszeniu prawa, sami ustawowymi) zabytków sprawują nadzór działania w stosunku ado w konsekwencji nawet o wadliwości takich decyzji, ale kto jest w stanie i na podstawie jakich kryteriów obiektów zabytkowych (w tym dóbr WH), ale nie identyfikują i nie monitorują zagrożeń dla miejsc jednoznacznie stwierdzić, że, na przykład, malowidła Nowosielskiego z lat 70-tych kościele UNESCO w sposób systemowy. Ocena zagrożeń i ichJerzego monitorowanie w obecnym systemiewprawnym Polsce – należą także wlub stosunku do dóbr o najwyższej wartości 51są Udzielenie działaniamiodpowiedzi okazjonalnymi, wwWesołej nie należą do epoki już „minionej”? na towyrywkowypytanie ma mi, niesystemowymi. istotne znaczenie, gdyż od niej zależy uznanie ważności wpisania tych malowideł do rejestru, gdyby Zapewnieniu najwyższych standardów ochrony polskich miejscocena z Listy UNESCOprzypadków służyć mają oczywiście ktoś takąjak wątpliwość podniósł. W obecnym stanie prawnym podobnych działania Narodowego Instytutu Dziedzictwa, którego jednym z zadań jest monitorowanie zależy w całości od wiedzy i uznania wojewódzkiego konserwatora zabytków, podejmującegoi analizodecyzję zagrożeń dla dziedzictwa i wypracowywanie metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, w tym w wwanie konkretnej sprawie. szczególności obiektów z Listy Światowego Dziedzictwa (…)9. Instytutowi przypisana jest także realizacja Już tylko na podstawie tego przykładu, ale także odwołując się do dalszych, zawartych w podaw zakresie powierzonym przez Ministra zadań wynikających z porozumień, konwencji i innych dokumentów nej literaturze, można stwierdzić, że istnieje pilna potrzeba opracowania wytycznych interpretacyjnych podpisanych przez Polskę związanych z ochroną i opieką nad dziedzictwem materialnym i niematerialnym10, do stosowania naszej ustawy o ochronie zabytków i opiecePolski nad do zabytkami. Mogłyby być one zawarte a więc m.in. realizacja zadań wynikających z przystąpienia Konwencji Światowego Dziedzictwa wUNESCO aktach wykonawczych do ustawy obowiązującej, bądź winny znaleźć się w ewentualnie nowych z 1972 r. Zadania dotyczące monitorowania wiążą się w bezpośredni sposób z zagadnieniem aktach prawnych. Nie chodzi tym o jakiekolwiek niewolnicze kopiowanie wzorca W amerykańzagrożeń, gdyż jednym z celówprzy monitoringu jest zapobieganie ewentualnym zagrożeniom. praktyce skiego, skorzystanie z niego jako spełniającego swoją przykładu przepisów szczegółowych, jednakale dotychczas nie wypracowano i nie wdrożono do rolę realizacji zestandaryzowanego, systemowoktóre propowinny byćmonitoringu wykorzystane stosownie wadzonego tych miejsc. do charakteru i potrzeb ochrony naszego dziedzictwa kulturowego. W przekonaniu autora niniejszego artykułu nie ulega bowiem wątpliwości, że możliwe szczegóZagrożenia dóbr WH a kryteriów, wytyczne Komitetu Światowego Dziedzictwa łowe wytyczne do stosowania na przykład, „minionej” epoki, „wartości historycznej, artywszelkich związanych z dobrami wpisanymi na Listę Światowego DziestycznejPodstawą lub naukowej”, czy działań wspomnianego „interesu społecznego” pozwoliłyby osiągnąć co najmniej dzictwa jest wojewódzkim Konwencja w sprawie ochrony będzie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturaltrzy cele. UNESCO Po pierwsze, konserwatorom łatwiej dokonywać oceny konkretnego nego11, agdyż przepisy wykonawcze do ankietę realizacji Konwencji zawiera dokument Wytyczne Operacyjne do obiektu, wypełniając swoistą kryteriów kwalifikacyjnych będzie musiał opierać się na 12 realizacjii danych Konwencji Światowego Dziedzictwa (dalej: Wytyczne Operacyjne) . Kwestia pofaktach zebranych o obiekcie, a nie tylko na własnej intuicji jak to często zdarzazagrożeń się obecnie. jawia się decyzja wielokrotnie w Wytycznych operacyjnych i omawiana w bardzocoróżnych kontekstach. Po drugie, o wpisie do rejestru będzie pełniejsza i oparta najest konkretach, jest ważne w świetle występującej coraz częściej kontroli wpisów przez sądy, które dokonywałyby wówczas oceny decyzji 8 Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na również w świetle tych samych wytycznych. Po trzecie wreszcie, stosowanie wytycznych przez służbę wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych konserwatorską zapewniłoby jednolitość ocen w kwalifikacji obiektów do wpisu do rejestru zabytków 9 Statut Narodowego Instytutu Dziedzictwa §4 – Załącznik do Zarządzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa w skali całego kraju. Narodowego z dnia 23 stycznia 2014 r. j.w. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, Paryż 1972 (DzU 1976 Nr 32, 50 Nie poz. oznacza 190) to oczywiście braku problemów z jej interpretacją i stosowaniem w praktyce, por., szersze omó12 wienie tego zagadnienia, W. Kowalski: Prawna problematyka konserwacji zabytków. W: B. Szmygin (Red): Operational Guidelines for the implementation of the World Heritage Convention. Dokument ten jest okresowo Współczesne problemy teorii na konserwacji w Polsce. Warszawa-Lublin 2008, str. 51 etr.seq. aktualizowany. Tłumaczenie język polski wg angielskiej wersji językowej z 2012 Wytyczne Operacyjne do 10 11 Dziedzictwa autorstwa Piotrowskiej kulturowego. i B. SzmyginaW: dostępne stronie realizacji Por., W. Konwencji Kowalski: Światowego Prawno-autorskie aspekty ochronyK. dziedzictwa Kulturajestw na praktyce. Polskiego Komitetu Narodowego ICOMOS http://www.icomos-poland.org/index.php/pl/dokumenty-doktrynalne Zagadnienia prawne. Tom 2, Poznań, PTPN 2013, str. 181–183. 51
