FINAL RAPORT_ConsumerProtectioninEuropeanUnion_PL

B. Zawarcie umowy w prawie umów konsumenckich
(Elwira Macierzyńska-Franaszczyk, z wył. Dyrektywy o kredycie konsumenckim)
1. Generalne warunki zawierania umów konsumenckich
Czynnikiem warunkującym rozwój transgranicznej wymiany handlowej jest
konsekwentny rozwój podstawowych gospodarczych swobód wspólnotowych, to jest
swobody przepływu osób, towarów, usług i kapitału. Zasadnicze znaczenie dla ich rozwoju
w aspekcie prawa umów konsumenckich ma zapewnienie konsumentom prawnych
instrumentów dla kształtowania i zawierania umów w zakresie oferowanych produktów
i usług. Gwarancją realizacji swobód gospodarczych Wspólnoty na gruncie konsumenckiego
acquis communautaire stanowi uznanie za podstawę kształtowania umów konsumenckich,
generalnie obecnej w europejskim prawie umów, zasady swobody kontraktowania,
obejmującej kompleksowo swoim zakresem swobodę podjęcia decyzji o zawarciu umowy,
wolność wyboru kontrahenta i nadania umowie treści zgodnej z potrzebą zawiązanego
stosunku obligacyjnego, w zakresie zgodnym z obowiązującymi normami prawnymi.
Typowy sposób powstania węzła obligacyjnego, wynikający zarówno z tradycyjnego
ujęcia prawa umów, jak i występujący w dyrektywach konsumenckich, konstytuuje akt
zawarcia umowy. Terminem „zawarcia umowy” bezsprzecznie posługuje się większość
dyrektyw konsumenckiego prawa umów, w tym dyrektywa o sprzedaŜy poza lokalem
przedsiębiorstwa, wskazująca na „moment zawarcia umowy”, ale takŜe na fakt zawierania
umów lub jednostronnych zobowiązań między przedsiębiorcą i konsumentem, jako
powszechną praktykę handlową275, następnie dyrektywa o sprzedaŜy na odległość, z której
wynika, iŜ konsument i dostawca „zawierają umowę w ramach systemu sprzedaŜy na
odległość”276, podobnie na fakt zawarcia umowy zwraca uwagę dyrektywa o sprzedaŜy usług
finansowych na odległość277, dyrektywa o timesharingu278, dyrektywa o kredycie
konsumenckim nadmieniając, iŜ „umowy kredytu są zawierane na piśmie”279 oraz dyrektywa
275
Nota 2 preambuła oraz art. 4 Dyrektywy 85/577/EWG.
276
Art 2 (1) Dyrektywy 97/7/WE.
277
Por. art. 2 (a) Dyrektywy 2002/65/WE.
278
Por. art. 3 i art. 4 Dyrektywy 90/314 EWG.
279
Art. 4 Dyrektywy 87/102/EWG.
o niedozwolonych klauzulach umownych odnosząca się do „wszelkich umów zawieranych
między sprzedawcami lub dostawcami a konsumentami”.280
Zasada wolności kontraktowania, będąca podstawą kształtowania zawieranych umów,
zakłada ponadto, iŜ do zawarcia umowy między stronami prowadzi autonomiczna decyzja
stron o związaniu umową. TakŜe na gruncie konsumenckiego prawa umów jako warunek
związania węzłem obligacyjnym przyjmuje się, iŜ wyraŜenie zgody przez obie kontraktujące
strony, stanowi konstytutywny element związania umową. Jakkolwiek dyrektywy prawa
konsumenckiego nie wskazują konsekwentnie, ani jednolicie na wymóg wyraŜenia zgody dla
zawarcia, naleŜy przyjąć, iŜ wiąŜąca natura postanowień umownych wynika właśnie ze
spełnienia tego warunku. Tym samym, umowa zostaje zawarta, gdy obie strony kontraktu
wyraŜają wolę związania umową i intencja ta jest wyraŜona w dostatecznie wyraźny
i zrozumiały sposób.281
Dyrektywy konsumenckie nie odnoszą się do samego sposobu wyraŜenia intencji
związania umową, jakkolwiek moŜe z nich wynikać, iŜ do zawarcia umowy będzie prowadzić
zgoda konsumenta wyraŜona wprost w odpowiedzi na propozycję zawarcia umowy ze strony
przedsiębiorcy, jak i poprzez wiąŜącą ofertę zawarcia umowy przedstawioną przez
konsumenta.282
Z dyrektyw konsumenckich wynika natomiast wyraźnie, iŜ nie moŜe zostać uznany za
prowadzący do zawarcia umowy zupełny brak odpowiedzi ze strony konsumenta. Dyrektywy
konsumenckie wprost wskazują, iŜ brak odpowiedzi na propozycję zawarcia umowy, za którą
moŜna poczytać dostawę niezamówionych towarów lub świadczenie usług, nie moŜe zostać
uznany za zgodę.283 Skoro bez wyraŜenia zgody przez konsumenta nie moŜe dojść związania
go umową, zgodę konsumenta naleŜy rozumieć jako element niezbędny dla zawarcia umowy.
W dyrektywach konsumenckich pojawia się wskazanie na konieczność zgody
konsumenta nie tylko w zakresie samego powstania węzła obligacyjnego, ale takŜe
w odniesieniu do ukształtowania treści umowy, którą konsument ma zostać związany. Na
konieczność uzgodnienia z konsumentem treści zawieranej umowy znamienny wpływ mają
280
Por. nota 9 preambuły oraz art. 1 (1) Dyrektywy 93/13/EWG.
281
Por. R. Schulze [w:] Acquis Group, Contract I. Pre-contractual Obligations, Conclusion of Contract, Unfair
Terms, s.129 i s. 137.
282
Por. art. 3 i art. 4 Dyrektywy 85/577/EWG; por. takŜe R. Schulze [w:] Acquis Group, Contract I. Precontractual Obligations, Conclusion of Contract, Unfair Terms, s.132.
283
Por. art. 9 zd. drugie Dyrektywy 97/7/WE i art. 9 Dyrektywy 2002/65/WE.
postanowienia dyrektywy o niedozwolonych klauzulach w umowach konsumenckich,
wprowadzającej
nieuczciwymi
szeroką
ochronę
klauzulami
konsumentów
umownymi,
przed
szczególnie
jednostronnie
klauzulami
narzuconymi
nieuzgodnionymi
indywidualnie z konsumentem.284 Przy czym na stwierdzenie abuzywności klauzul
umownych moŜe wpłynąć sam fakt ograniczenia swobody konsumenta przy wyraŜeniu zgody
na zawarcie umowy o proponowanej treści, poprzez zachęcanie go do wyraŜenia zgody na
warunki umowy.285
Wymóg wyraŜenia zgody na związanie umową znajduje swoje potwierdzenie takŜe
w świetle orzecznictwa sądów wspólnotowych. W orzeczeniu w sprawie Gabriel286 Trybunał
podkreśla, iŜ do zawarcia umowy prowadzi wyraźna intencja związania umową ze strony
konsumenta. W sprawie Benincasa/Dentalkit287 ETS podkreślił wymóg konsensusu obu stron,
jako warunek związania umową o określonej treści.
2. Sposoby zawarcia umowy
Obowiązujące
dyrektywy
konsumenckie
nie
kształtują
jednolitych
reguł
prowadzących do zawarcia umowy, charakterystycznych dla transakcji zawieranych
z udziałem konsumentów. Prawo konsumenckie nie wyraŜa zasady, iŜ do dojście do zawarcia
umowy następuje poprzez akceptację oferty. Zasadniczo prawo konsumenckie w ogóle nie
podejmuje konsekwentnej próby zdefiniowania sposobu zawarcia umowy, która mogłaby
słuŜyć jako generalny wzorzec dla umów konsumenckich.
ZałoŜenie, iŜ umowa zostaje zawarta w tradycyjnej dla prawa umów formie w drodze
akceptacji przedstawionej oferty, nie zawsze teŜ stanowi konieczny warunek prowadzący do
zawarcia umowy. Ustawodawstwo konsumenckie nie wyklucza dopuszczalności zawierania
umów za pomocą innych środków. W świetle dyrektyw nową formułę prowadzącą do
ofertowego związania przedsiębiorcy mogą stać się wiąŜące ogłoszenia publiczne skierowane
nie do jednego, ale do ogółu konsumentów. Istotnego znaczenia dla formowania wiąŜącego
kontraktu nabiera na tle dyrektyw konsumenckich proces przedkontraktowego formowania
284
Por. nota 8 i 11 preambuła Dyrektywy 93/13/EWG.
285
Por. nota 15 preambuła Dyrektywy 93/13/EWG.
286
Uzasadnienie wyroku z dnia 12.10.2002 w sprawie C-96/00, pkt. 48 i 49.
287
Uzasadnienie wyroku z dnia 03.07.1997 w sprawie C-269/95, pkt. 29.
przyszłej umowy w drodze jednostronnie wiąŜących informacji przedkontraktowych, nawet
jeśli nie podlegają one inkorporacji do zawartej umowy.
2.1. Oferta i akceptacja
Jakkolwiek dyrektywy konsumenckie nie koncentrują swojej uwagi na konkretnym
zdefiniowaniu sposobów zawierania umowy, zasadniczym mechanizmem prowadzącym do
związania umową w prawie konsumenckim jest akceptacja oferty przedstawionej
konsumentowi. Taki sposób zawarcia umowy wskazuje jednoznacznie dyrektywa o sprzedaŜy
poza lokalem przedsiębiorstwa, mówiąc o związaniu złoŜoną ofertą i jej przyjęciu przez
przedsiębiorcę288, dyrektywa o sprzedaŜy na odległość włączająca informację na temat
związania ofertą przedstawioną konsumentowi.289 ŚcieŜkę kontraktową prowadzącą do
zawarcia umowy przez ofertę i jej akceptację wskazuje takŜe dyrektywa o świadczeniu usług
finansowych na odległość.290
Wyraz przyjęcia konstrukcji zawarcia umowy poprzez ofertę i jej akceptację znajduje
swoje potwierdzenie takŜe w orzecznictwie ETS, który w powoływanej juŜ wcześniej sprawie
Gabriel uznał, iŜ związanie umową powstaje w momencie wyraŜenia akceptacji
przedstawionej oferty (demonstrating his acceptance of the offer).291 Swoisty sposób
akceptacji oferty skierowanej do ogółu odbiorców, prowadzącej do zawarcia umowy,
wskazuje opinia w sprawie Österreichischer Rundfunk292, w myśl której akceptację oferty
prowadzącą do związania umową, stanowi nawiązanie kontaktu z operatorem obsługującym
system zawierania umów na odległość, za pomocą wskazanego w ogłoszeniu stanowiącym
ofertę środka komunikacji na odległość, w odpowiedzi na prezentowaną publicznie ofertę.
NaleŜy zauwaŜyć, iŜ na tle ustawodawstwa konsumenckiego nie została sformułowana
definicja oferty. Pomimo, iŜ w wielu sytuacjach dyrektywy posługują się pojęciem oferty, nie
określają jednak, kiedy informacja przekazana konsumentowi jest na tyle szczegółowa, aby
mogła stanowić w rozumieniu prawa ofertę, której akceptacja prowadzić będzie do zawarcia
wiąŜącej strony umowy. Kwestię oceny czy udostępnione informacje stanowią ofertę
288
Art. 1 (3) i art. 1 (4) oraz nota 5 preambuła Dyrektywy 85/577/EWG.
289
Art. 4 (1) (h) Dyrektywy 97/7/WE.
290
Nota 15 i 21 preambuła Dyrektywy 2002/65/WE.
291
Sprawa C-96/00, pkt. 48 wyroku.
292
Opinia rzecznika generalnego Ruiz-Jarabo Colomer z dnia 24.05.2007 w sprawie C-195/06, pkt. 69, 73 i 74.
komplikuje nie tylko zróŜnicowany charakter umów konsumenckich, ale i moŜliwość
kontraktowania za pomocą środków elektronicznych.
Charakter
informacji
handlowej
udostępnianej
konsumentom
za
pomocą
elektronicznych środków komunikacji moŜe być sam w sobie na tyle zróŜnicowany, Ŝe
pomimo zewnętrznych podobieństw w zakresie informacji, w poszczególnych przypadkach
moŜe ona stanowić wiąŜącą dla przedsiębiorcy ofertę lub nie wywoływać takiego skutku.
W większości krajowych porządków prawnych rozróŜnia się ofertę od form stanowiących
zaproszenie do składania ofert, którymi są z reguły propozycje składane publicznie w postaci
ogłoszeń, broszur, reklam. Stąd pomimo przyjęcia generalnie wiąŜącego prawnie charakteru
przedkontraktowych
oświadczeń
składanych
konsumentom
w
postaci
publicznych
oświadczeń reklam, broszur, katalogów nie oznacza jeszcze przyznania im generalnego
statusu oferty.293 Powstaje w kaŜdym indywidualnym przypadku kwestia kwalifikacji ich
charakteru prawnego jako oferty, bądź tylko jako zaproszenia do składania ofert.
Zasadniczo naleŜałoby przyjąć, iŜ oferta składana konsumentowi powinna definiować,
co najmniej istotne postanowienia przyszłej umowy. Dyrektywa o sprzedaŜy poza lokalem
przedsiębiorstwa przyjmuje przykładowo, iŜ na podstawie oferty konsument powinien mieć
moŜliwość oceny i porównania jakości i ceny oferowanego towaru.294 Z opinii w sprawie
Österreichischer Rundfunk wynika, iŜ „oferta” prezentowana publicznie, dotycząca
produktów zamawianych za pomocą środków komunikacji na odległość (a więc poddana
reŜimowi Dyrektywy 97/7/WE), powinna określać szczegóły produktu lub usługi, jakość
i korzyści płynące z zakupu, cenę, formę płatności, jak równieŜ inne informacji pomocne
w złoŜeniu zamówienia.295 Na kształt przyszłej umowy wpływają stawiane przedsiębiorcom
przedkontraktowe wymogi informacyjne, traktowane następnie częściowo lub w całości jako
element treści zawieranej umowy.296
W świetle ustawodawstwa konsumenckiego zawarcie umowy poprzez akceptację
przedstawionej oferty nie stanowi jedynej moŜliwej formy zawarcia umowy. Podkreślić
naleŜy jednak, iŜ dyrektywy ani nie wskazują wyraźnie na wyłączność zawarcia umowy
w oparciu o konstrukcję „oferta-akceptacja”, ani nie definiują wprost innych form zawierania
293
Por. R. Schulze, Precontractual Duties and Conlusion of Contrach in European Law, European Review of
Private Law 2005, No.6, p. 851.
294
Por. nota 5 preambuły dyrektywy 85/577/EWG.
295
Opinia w sprawie C-195/06, pkt. 69.
296
Pro. dalsze omówienie poszczególnych dyrektyw.
umów konsumenckich, pozostawiając ich ukształtowanie praktyce handlowej, dając tym
samym wyraz zasadzie swobody umów.
3. Forma umowy
Dyrektywy dopuszczają szeroką gama środków prezentacji oferty oraz zawarcia
umowy. Dobór oraz dopuszczalność wspomnianych środków wynika ze specyfiki
konkretnych okoliczności zawierania transakcji konsumenckich oraz związanych z nimi
standardami ochrony konsumentów. Coraz powszechniejsza w obrocie konsumenckim
komunikacja
za
kontraktowania,
pomocą
ale
niesie
środków
ryzyko
elektronicznych
pozbawienia
znacznie
konsumenta
przyspiesza
istotnych
proces
informacji
kontraktowych.
Dyrektywa o kredycie konsumenckim jednoznacznie wprowadza wymóg sporządzenia
umowy kredytu konsumenckiego w formie pisemnej.297 Podobnie dyrektywa o usługach
turystycznych wprowadzająca wymóg zawarcia wszystkich postanowień umowy na piśmie
lub w innej zrozumiałej dla konsumenta formie, o ile został poinformowany o jej
zastosowaniu przed zawarciem umowy.298 W przypadku usługi timesharingu wszelkie
informacje dostarczane konsumentowi przed zawarciem umowy a stanowiące część umowy
takŜe muszą być sporządzone w formie pisemnej.299 Otwarty katalog środków stosowanych
przy zawieraniu umów na odległość, dopuszczonych przez Dyrektywę 97/7, zezwala na ich
stosowanie w ramach zorganizowanych systemów sprzedaŜy pod warunkiem potwierdzenia
wskazanych przez dyrektywę informacji umownych w formie pisemnej lub na innym trwałym
nośniku, dostępnym dla konsumenta. Analogiczne zastrzeŜenia odnoszą się do umów o
świadczenie usług finansowych na odległość, w ramach których konsumentowi przysługuje
ponadto prawo zaŜądania w kaŜdej chwili po zawarciu umowy przedstawienia warunków
umownych w formie pisemnej.300
297
Art. 4 Dyrektywy 87/102/EWG.
298
Art. 4 (2) (b) Dyrektywy 90/314/EWG.
299
Por. nota 7 preambuły Dyrektywy 94/47/WE.
300
Nota 9 preambuły i art. 5 (1) Dyrektywy 97/7/WE. Por. takŜe nota 15 oraz art. 5 Dyrektywy 2002/65/WE.
4.
Warunki zawarcia umowy w wybranych dyrektywach konsumenckich.
4.1.
Dyrektywa 85/577/EWG
Przedmiot regulacji dyrektywy nie jest skoncentrowany na zdefiniowaniu sposobu
zawarcia umowy, wskazując w tym zakresie jedynie okoliczności pozwalające kwalifikować
umowę zawartą między konsumentem i przedsiębiorcą jako umowę zawartą poza lokalem
przedsiębiorstwa. Regulacji dyrektywy nie podlegają umowy o wartości określonej kwotowo,
nieprzekraczającej 60 euro.
Poza wskazanym wyłączeniem dyrektywa wyodrębnia normatywnie cztery schematy
umów
rozumianych
w myśl
dyrektywy
jako
umowy
zawierane
poza
lokalem
przedsiębiorstwa i poddane jej reŜimowi:
(1) umowy zawarte w trakcie zorganizowanego przez przedsiębiorcę wyjazdu poza lokal
przedsiębiorstwa lub w trakcie odwiedzin w domu lub miejscu pracy konsumenta, przy czym
odwiedziny te nie mogą odbywać się na wyraźne Ŝyczenie konsumenta301,
(2) umowy zawarte w wyniku odwiedzin przedsiębiorcy odbywających się na Ŝyczenie
konsumenta, ale dotyczące towarów lub usług innych niŜ te w związku, z którymi konsument
zamówił odwiedziny, gdy konsument zarazem nie wiedział i z przyczyn uzasadnionych nie
mógł wiedzieć, iŜ dostawa tych innych towarów lub usług wchodzi w zakres działalności
przedsiębiorcy302,
(3) umowy zawarte w wyniku niewiąŜącej oferty złoŜonej przez konsumenta w warunkach
akwizycji opisanych w powyŜszych dwóch przypadkach303,
(4) oraz umowy zawarte poza lokalem przedsiębiorstwa w wyniku złoŜenia przez konsumenta
wiąŜącej go oferty zawarcia umowy, w okolicznościach opisanych w przypadku (1) lub (2).304
Mechanizm ochronny dyrektywy został oparty na przysługującym konsumentowi,
będącemu stroną umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa, prawie odstąpienia od
umowy. Znamienne dla reŜimu ochronnego dyrektywy jest sprzęŜenie rozpoczęcia biegu
terminu odstąpienia od umowy („colling-off period”) z dostarczeniem przez przedsiębiorcę
301
Art. 1 (1) Dyrektywy.
302
Art. 1 (2) Dyrektywy.
303
Art. 1 (3) Dyrektywy.
304
Art. 1 (4) Dyrektywy.
pisemnego zawiadomienia o przysługującym konsumentowi uprawnieniu. Art. 4 Dyrektywy
wskazuje, iŜ konsument powinien zostać poinformowany o prawie odstąpienia najpóźniej
w momencie zawarcia umowy.305 Chwila dostarczenia informacji wskazuje moment
rozpoczęcia biegu terminu odstąpienia od umowy.306
Dyrektywa ponadto jednoznacznie stanowi w art. 6, iŜ konsument nie moŜe zrzec się
uprawnień przyznanych mu na mocy dyrektywy. Postanowienie to wyklucza wprowadzenie
do warunków umowy z konsumentem klauzuli wyłączającej przysługujące mu prawo
odstąpienia od umowy307 albo powodujących jego mniej korzystne uregulowanie względem
konsumenta, niŜ wynikające z minimalnych postanowień dyrektywy.
4.2.
Dyrektywa 87/102/EWG
(Barbara Łyszczarz)
Artykuł 4 Dyrektywy formułuje co do zasady dwa wymogi w odniesieniu do umowy o
kredyt, które mieszczą się w zakresie zastosowania (porównaj Sekcja: II Zakres
zastosowania).
Wymogi te dotyczą:
a) treści umowy o kredyt oraz
b) formy umowy o kredyt.
Formalna (tj. pisemna) forma zawarcia umowy308 wymieniająca pewne warunki
przekraczające minimalną wolę stron, stanowi instrument ochronny, który jest przewidziany
jako źródło informacji dla konsumenta w momencie zawarcia umowy oraz w czasie jej
wykonania, skłonić go do właściwego rozwaŜenia sytuacji przed zawarciem umowy oraz
305
Por. art. 1 i art. 4 Dyrektywy. Ustawodawca podał trzy warianty udzielenia konsumentowi informacji,
zaleŜnie od okoliczności prowadzących do zawarcia umowy: w momencie zawarcia umowy, nie później niŜ
w momencie zawarcia umowy, w momencie złoŜenia oferty przez konsumenta.
306
Por. uwagi dotyczące odstąpienia od umowy zamieszczone w rozdziale III, pkt. 6.1. niniejszego Raportu.
307
Por. E. Nowińska, P. Cybula, Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Kraków 2005, s. 114.
308
E. Łętowska, Europejskie prawo… s. 320; S. Koroluk w: Europejskie prawo konsumenckie…, s. 384.
dostarczyć mu odpowiedni dowód istnienia umowy oraz jej postanowień.309 Informacyjna i
dowodowa rola wymogu pisemnej formy została ponadto wzmocniona przez obowiązek
dostarczenia kopii umowy konsumentowi. Dyrektywa z 1986 r. częściowo rezygnuje z
przedkontraktowych obowiązków informacyjnych instytucji kredytowych i finansowych. Z
funkcjonalnego punktu widzenia, jako takie mogą zostać uznane ograniczone wymogi
dotyczące reklam oraz obowiązki kredytodawcy w odniesieniu do poŜyczki na rachunku
bieŜącym, które co do zasady zostały wyłączone z zakresu zastosowania Dyrektywy.
4.2.1. Treść umowy o kredyt
Zgodnie z Artykułem 4a Dyrektywy pisemna umowa o kredyt powinna zawierać następujące
informacje310:
a) roczną realną stopę oprocentowania oraz warunki jej zmiany, jak równieŜ całkowity
koszt przyznanego kredytu,
b) kwotę, liczbę oraz częstotliwość oraz obowiązujące konsumenta daty spłaty kredytu,
jak równieŜ wskazanie oprocentowania i innych dodatkowych opłat,
c) z wyjątkiem opłat naleŜnych w przypadku niewykonania umowy o kredyt – opłaty nie
uwzględnione przy kalkulacji realnej stopy oprocentowania zgodnie z Artykułem 1a
(2), razem z warunkami ich płatności i całościową wartością, jeŜeli jej wskazanie jest
moŜliwe. W przeciwnym wypadku metoda ich obliczenia lub najbardziej
prawdopodobne oszacowanie ich wysokości powinny być podane do wiadomości
konsumenta,
d) inne istotne postanowienia umowy o kredyt.
4.2.1.1. Roczna realna stopa oprocentowania (APR), całkowity koszt kredytu oraz inne
finansowe wskaźniki.
Dyrektywa o kredycie dla konsumentów z 1986 r. wymaga wskazania realnej rocznej
stopy oprocentowania (APR) oraz innych finansowych wskaźników odnoszących się do
309
Dwa ostatnio wspomniane cele są powszechnie łączone w kontynentalnej doktrynie prawa cywilnego z
wymaganiami pisemnego zawarcia umowy. Dalsze zastosowanie formalnych wymagań w sferze kontraktowej,
takie jak bezpieczeństwo prawnych relacji, dotyczy raczej polityki publicznej niŜ indywidualnego interesu
konsumenta.
310
n..
E. Łętowska, Europejskie prawo… s. 318, 319; S. Koroluk w: Europejskie prawo konsumenckie…, s. 384 i
spłaty kredytu oraz opłat naleŜących się kredytodawcy. PoniŜsze dwa paragrafy odnoszą się
właśnie do tych dwóch elementów Sekcje a), b) i c).
Obowiązek podania w treści umowy o kredyt dla konsumenta realnej rocznej stopy
oprocentowania (APR) powinien umoŜliwić konsumentowi porównanie róŜnych oferowanych
na rynku kredytów oraz wpłynąć na świadomy wybór konsumenta. APR ujawnia całkowity
koszt kredytu w odniesieniu do sumy przyznanego kredytu, wyraŜonej jako jej procent
obliczony w skali rocznej dla czasu trwania umowy o kredyt dla konsumenta.
Zarówno APR jak i całkowity koszt kredytu zostały zdefiniowane w Artykule 1 (2) sekcja d)
i e) dodanych do tekstu podstawowego Dyrektywy przez pierwszą nowelizację dokonaną
w 1990 r.
PowyŜsze czynniki są ze sobą powiązane. APR wyraŜa całkowity koszt kredytu jako
wartość procentową. W konsekwencji właściwa wartość APR dla kaŜdej umowy o kredyt
zaleŜy od opłat, które są włączone w całkowity koszt szacunkowy i metody kalkulacji stopy
oprocentowania. Przed pierwszą nowelizacją Dyrektywy metoda ta, czy teŜ raczej metody,
nie zostały uwzględnione, a opłaty i inne wskaźniki, które były objęte przez całkowity koszt
kredytu były wskazane przez nieprecyzyjne kryterium „bezpośredniego związku” z umową o
kredyt dla konsumenta, ustanowione w zgodzie z praktyką istniejącą w poszczególnych
Państwach Członkowskich.311 Ponadto, za pomocą derogacji, którą przewiduje Artykuł 5
Dyrektywy, Państwa Członkowskie, które nie wymagają wskazania APR lub które nie miały
ustalonej metody kalkulacji APR, mogły nałoŜyć na instytucje finansowe obowiązek podania
do wiadomości konsumenta całkowitego kosztu kredytu zamiast APR.
Przez wprowadzenie nowego Artykułu 1 (2) sekcje (d) i (e), pierwsza nowelizacja
zdefiniowała od nowa APR oraz całkowity koszt kredytu. Co istotne, zamiast zastosowania
wspomnianego powyŜej istotnego kryterium „bezpośredniego związku” z umową,
wprowadziła wyliczenie kosztów i opłat dodatkowych, które nie mogą zostać uwzględnione
przy obliczaniu całkowitego kosztu kredytu. Z tego właśnie względu, obliczenie APR
powinno zawierać wszystkie koszty, które konsument „musi zapłacić za kredyt” (Artykuł 1
(2) sek. (d)), z wyjątkiem:
a) opłat, które konsument musi zapłacić w przypadku niewykonania jakiegokolwiek
zobowiązania wynikającego z umowy o kredyt,
311
Podstawowa wersja Artykułu 1 (2) (d) definiowała całkowity koszt kredytu jako wszystkie koszty kredytu
włączając w nie oprocentowanie i innego rodzaju opłaty bezpośrednio związane z umową o kredyt, obliczone w
zgodzie z przepisami lub praktykami istniejącymi, lub które Państwa Członkowskie mają dopiero ustalić.
b) opłat innych niŜ cena zakupu w przypadku nabycia towarów lub usług, które konsument
musi zapłacić równieŜ w przypadku zaliczki,
c) składek na ubezpieczenie lub opłat za innego rodzaju gwarancje, z wyłączeniem tych
nałoŜonych przez kredytodawcę jako warunek przyznania kredytu, jeŜeli są one przewidziane
dla zagwarantowania spłaty kredytu w takich przypadkach jak: śmierć, niewaŜność, choroba
lub strata pracy przez konsumenta,
d) zarejestrowanie członkowstwa w stowarzyszeniach lub grupach na mocy umów odrębnych
od umowy o kredyt, nawet jeŜeli tego rodzaju rejestracja wpływa na warunki, na których
udzielono kredytu
e) opłaty za przelew środków oraz opłaty za utrzymanie rachunku dla spłaty kredytu i inne
opłaty. Tego rodzaju opłaty muszą zostać jednak mimo to uwzględnione, jeŜeli konsument nie
ma rozsądnie swobodnego wyboru i gdzie tego rodzaju opłaty są nienormalnie wysokie, w
kaŜdym jednak wypadku wyłączone z zakresu obliczania APR są opłaty za pobranie
spłacanych rat kredytowych. Opłaty te muszą być jednakŜe podane w pisemnej umowie o
kredyt dla konsumenta, a ich całkowita wysokość powinna być równieŜ w tej umowie
wymieniona, jeŜeli jest to tylko moŜliwe (por. poniŜej: Dalsze finansowe określenia w
umowie o kredyt dla konsumenta).
Z powyŜszych rozwaŜań wynika, Ŝe te dwa warunki określają opłaty włączone w
całkowity koszt kredytu, stąd równieŜ w obliczenie APR:
1) koszty, które konsument “musi zapłacić za kredyt” (Artykuł 1 (2) (d)),
2) nie wyłączone z definicji całkowitego kosztu kredytu (za pomocą Artykułu 1 (2) (e)).
Pierwszy spośród wymienionych wskaźników powinien być interpretowany jako
obejmujący swoim zakresem nie tylko te koszty i opłaty wymagane jako stopa
oprocentowania i inne opłaty za wykorzystanie kredytu, ale równieŜ te, które sprawiają, Ŝe
kredyt staje się faktycznie dostępny dla konsumenta. Istnieje praktyka pewnych instytucji
finansowych polegająca na przyznawaniu konsumentowi kredytu w formie, która wymaga
wypłaty gotówki lub uŜycia elektronicznej karty przy zakupie towarów i usług. Tego rodzaju
opłaty za dostępność kredytu powinny być rozumiane jako objęte definicją całkowitego
kosztu kredytu i powinny zostać wzięte pod uwagę przy obliczaniu APR. Stąd teŜ formuła
ujęta w Artykule 1 (2) (d) Dyrektywy powinna być interpretowana jako obejmująca wszystkie
koszty, które konsument musi ponieść, aby faktycznie mógł skorzystać z dostępnego dla
niego kredytu. Wydaje się jednak, Ŝe Dyrektywa nie wymaga obliczenia i ujawnienia
konsumentowi dwóch róŜnych APR w nierzadkich przypadkach kredytu dostępnego dla
konsumenta tylko przez uŜycie elektronicznej karty płatniczej, gdy za wypłacenie gotówki
jest obciąŜany innymi opłatami niŜ za zakup towarów i usług.
Drugi istotny dla obliczenia APR czynnik stanowi wyliczenie opłat, które nie mogą
być brane pod uwagę przy kalkulacji APR.
Wyłączenie opłat wymienionych wyŜej w Sekcjach 1) i b) dla celów obliczania APR
nie wzbudza Ŝadnych wątpliwości. Opłaty za niewykonanie zobowiązań wynikających z
umowy o kredyt dla konsumenta nie powinny być postrzegane jako koszt kredytu, chociaŜ ich
kwota i warunki powinny wpływać na decyzję konsumenta dotyczącą zawarcia umowy o
kredyt. Dyrektywa rozsądnie stanowi, Ŝe powinny być one zawarte w treści (pisemnej)
umowy o kredyt dla konsumenta. Podobnie równieŜ opłaty, które konsument zobowiązany
jest uiścić równieŜ w przypadku zaliczki na zakup towarów i usług nie stanowią kosztów
kredytu. Mimo to jednak, tego rodzaju opłaty zostaną wzięte pod uwagę przy kalkulacji APR
jako kwota udzielonego kredytu, jeŜeli mają być finansowane przez kredytodawcę.
Dyrektywa przyjmuje jednak bardziej zróŜnicowane stanowisko wobec składek
ubezpieczenia i opłat za innego typu gwarancje zwrotu kredytu. Muszą zostać one wliczone w
APR tylko jeŜeli są obowiązkowe. Pod tym względem Dyrektywa przyjmuje zbyt wąską
perspektywę. Oprocentowanie pobierane przez instytucje finansowe i kredytowe odnosi się
do ryzyka podejmowanego przez te instytucje przy udzielaniu kredytu i ilości niespłaconych
kredytów. W wielu przypadkach dobrowolne ubezpieczenie spłaty kredytu moŜe być wzięte
pod uwagę przy kalkulacji stopy oprocentowania oraz innych opłat i moŜe skutkować
przyjęciem niŜszego oprocentowania czy prowizji. Raty, które konsument musi zapłacić jako
spłatę kredytu przy „wejściu” mogą znacząco róŜnić się od rat branych pod uwagę przy
wycofaniu się. Jest to kluczowy argument przemawiający za włączeniem składek
ubezpieczenia itp. do szacowania APR. Funkcja APR polega na umoŜliwieniu konsumentowi
porównania istniejących ofert kredytowych dostępnych na rynku finansowym. Z tego teŜ
względu APR powinien obejmować równieŜ wszelkiego rodzaju zobowiązania, z których
konsument musi wywiązać się za pomocą dostępnych dla niego środków finansowych.
Wyłączone mogą zostać jedynie zwyczajowo nieistotne opłaty, których typ oraz wysokość
konsument moŜe rozsądnie oczekiwać, jak równieŜ opłaty choć nie zwyczajowo przyjęte (w
odniesieniu do ich typu oraz wysokości), jeŜeli tylko stanowią przedmiot odrębnej umowy.
Artykuł
1a
(2)
(v)
równieŜ
niewłaściwie
przewiduje
uwzględnienie
składek
ubezpieczeniowych tylko do sytuacji, w których ubezpieczenie lub poręczenie ustanowione
zostało dla zapewnienia spłaty kredytu w okolicznościach wskazanych w tym przepisie.
W świetle wskazanej funkcji APR właściwe wydaje się stanowisko Dyrektywy wobec
składek członkowskich nawet jeśli wpływają one na warunki oferowanego konsumentowi
kredytu.
Rozwiązanie proponowane przez Dyrektywę w odniesieniu do przelewów oraz opłat
wymaga zmiany, która postawiłaby konsumenta w sytuacji porównywalnej do tej, w której
znajduje się on w przypadku odrębnej umowy obejmującej wszelkiego rodzaju dodatkowe
koszty. MoŜliwość wycofania się i wyboru innego typu rachunku jest bowiem
niewystarczająca, jeŜeli konsument nie jest świadomy, Ŝe zaprezentowany mu APR nie
obejmuje dodatkowych nieoczekiwanych opłat, takich jak np. opłat za prowadzenie rachunku,
czy za dokonanie przelewu. Drugi Projekt Dyrektywy o kredycie dla konsumenta
przewidywał środek ochronny w postaci nałoŜonego na kredytodawcę obowiązku ujawnienia
konsumentowi wad oferowanego kredytu.312 JednakŜe po konsultacjach z zainteresowanymi
uczestnikami rynku poprzedni Artykuł 6 został znowelizowany i wymóg dostarczenia
informacji odnośnie zalet i wad oferowanego kredytu został usunięty, chociaŜ obowiązek
poinformowania na piśmie lub przy pomocy innego trwałego środka, inter alia, o opłatach za
prowadzenie rachunku oraz opłatach za przelew został dodany do treści Artykułu 6 (2) (f).313
Nowelizacja Dyrektywy dokonana w 1990 r. wprowadziła matematyczny wzór
obliczania APR, chociaŜ jego poszczególne składniki takie jak miesiąc, rok, itp. zostały
zdefiniowane dopiero podczas drugiej nowelizacji Dyrektywy, która miała miejsce w 1998
r.314 Rok został zdefiniowany jako mający 365 lub 365,25 dni i 12 miesięcy, z tego teŜ
względu miesiąc jest wyraŜony przez liczbę 365,25 podzielone przez 12, co daje liczbę
30,41666 dni.
Formuła obliczania wysokości APR nie moŜe być skutecznie stosowana, jeśli stopa
oprocentowania, opłaty włączone do jej obliczania oraz czas trwania umowy o kredyt lub czas
spłaty kredytu są zmienne. Poprzednio w takich wypadkach Dyrektywa rezygnowała z
określenia APR w umowie o kredyt dla konsumenta wymagając jedynie informacji zgodnie z
Artykułem 6 dla kredytów na rachunku bieŜącym, tj. podania stopy oprocentowania i innych
312
313
314
Artykuł 6 (2) Projektu; por. przypis 32.
Artykuł 5 (2) (f) Drugiego Zmienionego Projektu.
Directive 98/7/EC of the European Parliament and of the Council of 16 February 1998 amending Directive
87/102/EEC for the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States
concerning consumer credit, OJ L 101/17 of 1. 4. 1998.
znajdujących zastosowanie opłat razem z warunkami ich zmiany. Odniesienie do Artykułu 6
mogło to wywoływać pytanie, czy równieŜ Artykuł 6 (2) przewidujący obowiązek
kredytodawcy poinformowania konsumenta o kaŜdej zmianie stopy oprocentowania, miał
zastosowanie. Zmiana Dyrektywy dokonana w 1990 rozwiązała problemy związane z
obliczaniem APR dla umów o kredyt ze zmiennymi danymi (w większości przypadków ze
zmienną stopą oprocentowania lub, w odniesieniu do tzw. „kredytów odnawialnych”,
niezdefiniowanego czasu umowy oraz wielkości finansowania) przy pomocy wprowadzenia
domniemań.315 Zgodnie z tym rozwiązaniem, APR powinien być obliczany stosownie do stóp
oprocentowania oraz opłat znajdujących zastosowanie w momencie zawarcia umowy na okres
uzgodniony przez strony. Artykuł 4 (2) (b) wymaga Ŝeby warunki zmiany APR zostały
wskazane w umowie o kredyt dla konsumenta. Instytucja kredytowa nie posiada mimo to
obowiązku poinformowania konsumenta o przyszłych, nawet istotnych zmianach APR lub
stopy oprocentowania i innych istotnych opłatach istotnych dla jej obliczenia.
315
Zgodnie z Artykułem 1a (6) APR powinien być ustalony na tym samym poziomie jak w dniu zawarcia
umowy, czas trwania umowy powinie zostać przyjęty jeden rok i kwota przyznanego kredytu powinny zostać
określona przez Państwa Członkowskie na poziomie nie przekraczającym 2000 ECU (po 1 stycznia 1999- 2000
Euro).