Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępo

Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
Rafał Adamus, Marek J. Lubelski
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu naprawczym
Streszczenie
Przedmiotem opracowania jest analiza przepisów karnych dających
ochronę wierzycielom uczestniczącym w postępowaniu naprawczym. Autorzy analizują przepisy karne umieszczone w Prawie upadłościowym i naprawczym, jak i w Kodeksie karnym. W opracowaniu unika się powielania
ogólnych uwag dostępnych w opublikowanych komentarzach do Kodeksu
karnego. Poszczególne typy przestępstw zostały omówione z uwzględnieniem specyfiki procedury naprawczej. W artykule uwzględniono nie tylko
aktualny stan prawny. Autorzy odnoszą się takŜe do zamierzonej nowelizacji
prawa naprawczego.
1. Uwagi wstępne
Procedura naprawcza dla przedsiębiorców została wprowadzona do polskiego systemu prawnego na mocy przepisów ustawy z dnia 28 lutego
2003 r. − Prawo upadłościowe i naprawcze. Postępowanie naprawcze, wzorowane na modelach anglosaskich, jest prowadzone poza sądem i ma na
celu kompleksową restrukturyzację przedsiębiorcy1. Restrukturyzacja obejmuje nie tylko zobowiązania poddane układowi naprawczemu, ale takŜe
dotyczy stosunków majątkowych i zatrudnienia. Daleko idące zmiany w konstrukcji postępowania naprawczego ma wprowadzić nowelizacja ustawy
Prawa upadłościowe i naprawcze2, będąca juŜ w ubiegłej kadencji Sejmu
przedmiotem prac legislacyjnych. Przede wszystkim ma zostać zwiększona
1
Na temat postępowania naprawczego zob. np. R. A d a m u s, Postępowanie naprawcze,
dodatek do nr 41/2003 Doradcy Podatnika; t e n Ŝ e, Zdolność naprawcza i przesłanki dla
wszczęcia postępowania naprawczego, Monitor Prawniczy 2003, nr 22, s. 1024 i n.; t e n Ŝ e,
Postępowanie naprawcze w świetle ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze. Aspekty prawne, układ, wzory pism i dokumentów, Bydgoszcz–Katowice 2005; t e n Ŝ e, Postępowanie naprawcze – zagadnienia wybrane, Gazeta Sądowa 2005, nr 12, s. 18 i n.; t e n Ŝ e, (w:)
H. B u k, D. C h r a p o ń s k i, P. D r a g o n, L. G u z a, W. K l y t a, S. O c i e s s a, A. P o k o r a,
A. Wi t o s z, L. Z i e l i ń s k i, Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, pod red. A. W i t o s z a, Warszawa 2007, wyd. 1, s. 568 i n.
2
Druk nr 654 Sejmu VI Kadencji.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
35
R. Adamus, M. J. Lubelski
dostępność stosowania tej instytucji poprzez poszerzenie katalogu przesłanek dla wszczęcia postępowania naprawczego. Oprócz dotychczasowej
przesłanki zagroŜenia niewypłacalnością, postępowanie naprawcze będzie
mogło zostać wszczęte w przypadku zaistnienia tzw. niewypłacalności
w mniejszym rozmiarze, a więc sytuacji, w której obecnie koniecznym jest
złoŜenie wniosku wyłącznie o ogłoszenie upadłości.
Według litery przepisów ustawy przedsiębiorca jest zagroŜony niewypłacalnością, jeŜeli pomimo wykonywania swoich zobowiązań, według rozsądnej oceny jego sytuacji ekonomicznej jest oczywistym, Ŝe w niedługim czasie
stanie się niewypłacalny (art. 492 p.u.n.)3. W wyniku nowelizacji postępowanie naprawcze moŜe prowadzić takŜe dłuŜnik, w stosunku do którego sąd –
na podstawie projektowanego art. 12 p.u.n. − oddali wniosek o ogłoszenie
upadłości z jednoczesnym wyraŜeniem zgody na prowadzenie postępowania naprawczego (projektowany ust. 4 art. 492). Z projektowanym ust. 4
art. 492 p.u.n. projektu koresponduje treść projektowanego ust. 3 art. 12
ustawy, wedle którego sąd, oddalając wniosek dłuŜnika, moŜe zezwolić na
wszczęcie przez dłuŜnika postępowania naprawczego, jeŜeli nie ma przeszkód określonych w art. 492 ust. 3 p.u.n.
Przewidywalny – w związku z zmianami ustawodawczymi – znaczący
wzrost stosowania instytucji postępowania naprawczego niewątpliwie motywuje do zainteresowania się takŜe sferą karnoprawnej ochrony wierzycieli
w takim szczególnym przecieŜ typie postępowania, gdzie z ochrony prawnej
korzysta osoba, która nie spłaca swoich zobowiązań.
Karnoprawnej ochrony wierzycieli w postępowaniu naprawczym naleŜy
poszukiwać przede wszystkim w przepisach Prawa upadłościowego i naprawczego. Karalność podawania nieprawdziwych danych w oświadczeniu
o wszczęciu postępowania naprawczego przewiduje art. 522 ust. 1 p.u.n.
Z kolei art. 522 ust. 2 p.u.n. statuuje odpowiedzialność karną dla osoby będącej dłuŜnikiem lub uprawnionym jego reprezentantem, gdy w postępowaniu naprawczym podaje sądowi nieprawdziwe informacje co do stanu majątku dłuŜnika. Warto tu zaznaczyć, Ŝe ustawa zawiera przepisy karne takŜe
w art. 523 ust. 1 i ust. 2, dotyczą one jednak wyłącznie postępowania upadłościowego (niewydanie syndykowi całego majątku wchodzącego do masy
upadłości, ksiąg rachunkowych lub innych dokumentów dotyczących tego
majątku: nieudzielanie syndykowi lub sędziemu komisarzowi informacji dotyczących majątku upadłego – zresztą przepisy art. 522 ustawy nie są adresowane wyłącznie do postępowania naprawczego, lecz obejmują swymi
dyspozycjami równieŜ postępowanie upadłościowe).
3
W orzecznictwie sądowym, trafnie, unika się rozszerzającej wykładni przesłanek dla wszczęcia postępowania naprawczego. Co do przykładów orzeczeń zob. np. R. A d a m u s, Prawo
upadłościowe i naprawcze w wybranych, niepublikowanych orzeczeniach sądów powszechnych, Gazeta Sądowa 2007, nr 12, s. 38 i n.
36
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
W przedmiocie ochrony wierzycieli w postępowaniu naprawczym znaleźć
mogą takŜe zastosowanie przynajmniej niektóre przepisy rozdziału XXXVI
Kodeksu karnego – „Przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu”.
Chodzić tu moŜe o takie przestępstwa, jak udaremnienie zaspokojenia wierzycieli (art. 300 k.k.), doprowadzenie do niewypłacalności (art. 301 k.k.),
faworyzowanie wierzycieli (art. 302 k.k.), działanie na szkodę innych wierzycieli (art. 302 k.k.). Pominięte w opracowaniu zostanie omówienie typów
przestępstw, których popełnienie wprawdzie moŜe się wiązać z postępowaniem naprawczym w jego nowym, przewidywanym kształcie i popełnienie
których, logicznie sprawę ujmując, poprzedzać będzie złoŜenie oświadczenia o wszczęciu takiego postępowania, jak działanie na szkodę spółki handlowej (art. 585 k.s.h.), niezgłoszenie w terminie upadłości spółki (art. 586
k.s.h.), przedstawianie nieprawdziwych danych o funkcjonowaniu spółki
prawa handlowego (art. 587 k.s.h.), naduŜycie zaufania w obrocie gospodarczym, zwane teŜ karalną niegospodarnością (art. 296 k.k.). Problematyka
przestępstw gospodarczych ma bogatą literaturę karnistyczną i trudno byłoby ją tu szerzej prezentować. Uwaga opracowania zostanie więc skoncentrowana na specyfice kwestii mogących się pojawić na styku prawa karnego
i postępowania naprawczego4.
2. Podanie nieprawdziwych danych we wniosku o ogłoszenie
upadłości albo w oświadczeniu o wszczęciu postępowania
naprawczego. Podanie nieprawdziwych informacji co do stanu
majątku dłuŜnika
Zgodnie z art. 522 ust. 1 p.u.n., kto będąc dłuŜnikiem albo osobą uprawnioną do reprezentowania dłuŜnika, który jest osobą prawną lub spółką handlową niemającą osobowości prawnej, podaje we wniosku o ogłoszeniu
upadłości albo w oświadczeniu o wszczęciu postępowania naprawczego
nieprawdziwe dane, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do
lat 5. W myśl art. 522 ust. 2 p.u.n., kto będąc dłuŜnikiem lub osobą uprawnioną do reprezentowania dłuŜnika, który jest osobą prawną lub spółką handlową niemającą osobowości prawnej, w postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia upadłości albo w postępowaniu naprawczym podaje sądowi nieprawdziwe informacje co do stanu majątku dłuŜnika, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 55.
4
5
W piśmiennictwie poświęconym zagadnieniom prawa naprawczego szczególnego wskazania
wymaga tu praca K. B a b i a r z - M i k u l s k i e j, Status prawny wierzyciela w postępowaniu
naprawczym, Kraków 2006, s. 223 i n.
Analizę znamion wskazanych typów przestępstw zawierają m.in. prace: A. P o k o r a, (w:)
Prawo…, wyd. 1, s. 662–663; A. Ś w i d e r e k, (w:) Prawo upadłościowe i naprawcze. Komen-
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
37
R. Adamus, M. J. Lubelski
Rzeczą niewątpliwą jest, iŜ przedmiotem ochrony wskazanych powyŜej
występków jest prawidłowość przebiegu postępowania naprawczego6. MoŜna uzupełnić tę tezę o stwierdzenie, Ŝe przedmiotem rodzajowym ochrony
jest tu po prostu obrót gospodarczy, jako Ŝe postępowanie naprawcze prowadzone w oparciu o nieprawdziwe przesłanki godzi w reguły obrotu. Tym
samym przestępstwa wskazane w Prawie upadłościowym i naprawczym
naleŜą do kategorii przestępstw gospodarczych7.
Przestępstwa określone w art. 522 p.u.n. naleŜą do kategorii przestępstw
indywidualnych. Sprawcą moŜe być tylko przedsiębiorca składający oświadczenie w przedmiocie wszczęcia postępowania naprawczego albo osoba
uprawniona do jego reprezentacji. Chodzić więc moŜe zarówno o osoby
uprawnione do reprezentowania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
jak i spółki akcyjnej, którymi są członkowie zarządu (odpowiednio art. 204
i art. 372 k.s.h.), jak teŜ o wspólnika w spółce jawnej (art. 29 k.s.h.), komplementariusza w spółce komandytowej i komandytowo-akcyjnej (odpowiednio art. 117 i 140 k.s.h.), partnera uprawnionego do reprezentowania spółki
w spółce partnerskiej, chyba Ŝe umowa spółki przewiduje powołanie zarządu
i powierzenie mu reprezentowania spółki (art. 96 i 97 k.s.h.). Oczywiście
sprawcą moŜe być takŜe tzw. przedsiębiorca indywidualny, czyli osoba prowadząca działalność gospodarczą w oparciu o przepisy ustawy o swobodzie
działalności gospodarczej. Nie moŜe być nim natomiast osoba fizyczna niemająca zdolności naprawczej ani reprezentant osoby prawnej takiej zdolności pozbawionej.
W piśmiennictwie podnosi się, iŜ w zakresie osób zdatnych do popełnienia przestępstwa nie mieści się radca prawny ani adwokat występujący
w charakterze pełnomocnika8. Nie będzie teŜ nim prokurent będący szczególną odmianą pełnomocnika. Ustawa stanowi bowiem o dłuŜniku, którym
w prawie naprawczym jest przedsiębiorca. W przypadku przedsiębiorców
będących osobami prawnymi lub spółkami prawa handlowego niebędącymi
osobami prawnymi ustawa precyzuje, Ŝe sprawcą moŜe być osoba uprawniona do reprezentowania dłuŜnika, co w kontekście całego sformułowania
części początkowej art. 522 ust. 1 p.u.n. uprawnia jedynie do zaliczenia
w krąg sprawców osoby, na których ustawa Kodeks spółek handlowych nałoŜyła prawa i obowiązki reprezentacji. Inna wykładnia prowadziłaby do nieuprawnionego rozszerzenia pola karalności. Tym niemniej w konkretnych
tarz, pod red. D. Z i e n k i e w i c z, wyd. 2, Warszawa 2006, s. 1018 i n.; K. B a b i a r z M i k u l s k a, Status prawny…, s. 224 i n.
6
A. P o k o r a, (w:) Prawo…, wyd. 1, s. 662.
7
W tej materii por. np.: J. S k o r u p k a, Prawo karne gospodarcze. Zarys wykładu, Warszawa
2005, s. 15–63 oraz s. 122–136; O. G ó r n i o k (red.), Prawo karne gospodarcze, Warszawa
2003. s. 1–67 oraz s. 104–116.
8
A. Ś w i d e r e k, (w:) Prawo…, wyd. 2, s. 1019; K. B a b i a r z - M i k u l s k a, Status prawny…,
s. 225.
38
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
okolicznościach prokurent, radca prawny albo adwokat, wykonujący w imieniu przedsiębiorcy czynności przed sądem w postępowaniu naprawczym
jako jego pełnomocnik, moŜe ponieść karną odpowiedzialność z tytułu pomocnictwa albo podŜegania, a więc w razie realizacji czynu zabronionego
w ramach form zjawiskowych popełnienia przestępstwa. Współsprawstwo
wydaje się tu figurą wielce osobliwą, nie moŜna jednak wykluczyć i takiej
szczególnej konstelacji sytuacyjnej. Znaleźć się mogą w niej zresztą takŜe
inne, niewymienione jeszcze osoby pozostające w stosunkach zawodowych
z zgłaszającym oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego
przedsiębiorcą lub podającym sądowi informacje o stanie majątkowym dłuŜnika, jak chociaŜby główny księgowy przedsiębiorcy przygotowujący tzw.
księgi rachunkowe lub biegły rewident oceniający stan zobowiązań i naleŜności.
Zaznaczyć tu warto, iŜ oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego stanowi jeden z najbardziej rozbudowanych pod względem formalnym wniosków znanych polskiej procedurze cywilnej (art. 494 p.u.n.)9.
„Nieprawdziwe dane” w rozumieniu art. 522 ust. 1 p.u.n. mogą dotyczyć okoliczności uzasadniających wszczęcie postępowania naprawczego czy oznaczenia miejsca, gdzie znajduje się majątek dłuŜnika. Przez podanie nieprawdziwych danych rozumieć naleŜy takŜe zatajenie istotnych informacji
z punktu widzenia wymogów skompletowania składników oświadczenia
o wszczęciu postępowania naprawczego.
Elementami oświadczenia o wszczęciu postępowania naprawczego będą
dane odzwierciedlające stan rzeczy na dzień złoŜenia wniosku. Trzeba postawić pytanie, czy przez dane w rozumieniu art. 522 ust. 1 p.u.n. rozumieć
takŜe naleŜy prognozy, które równieŜ są składnikiem oświadczenia
o wszczęciu postępowania naprawczego, np. przewidywane wpływy i wydatki w czasie wykonywania układu (element planu naprawczego). Wydaje się,
iŜ naleŜy tu udzielić odpowiedzi przeczącej. Przedsiębiorca składający
oświadczenie powinien formułować prognozy w oparciu o prawdziwe załoŜenia, jednak nie moŜe ponosić odpowiedzialności karnej za błędną ocenę
przyszłości, gdyŜ odpowiada się za czyny, a nie za myśli.
Podanie sądowi danych co do stanu majątku (art. 522 ust. 2 p.u.n.) moŜe
nastąpić zarówno z inicjatywy przedsiębiorcy, jak równieŜ na Ŝądanie sądu.
Do znamion przestępstwa naleŜy podanie danych nieprawdziwych. Informacje te muszą być skierowane „do sądu”. Pojawia się wątpliwość, czy w świetle redakcji art. 522 ust. 2 p.u.n. podanie nieprawdziwych informacji nadzorcy
sądowemu, jako organowi postępowania naprawczego, będzie takŜe czynem przestępnym. Skoro nadzorca sądowy realizuje zdania sądu i działa
pod jego nadzorem, świadome wprowadzanie go w błąd mieści się w okre9
P. Z i m m e r m a n, Prawo upadłościowe i naprawcze, Warszawa 2008, s. 678 i n.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
39
R. Adamus, M. J. Lubelski
śleniu „przekazywanie danych do sądu”. Inną z pojawiających się wątpliwości w zakresie wykładni jest kwestia, czy przestępstwem w rozumieniu art.
522 ust. 2 p.u.n. jest podanie nieprawdziwych informacji biegłemu powołanemu na podstawie art. 497 ust. 1 i art. 31 p.u.n. Trzeba uznać, Ŝe rozstrzygającym jest stwierdzenie, Ŝe biegły sporządza opinię na potrzeby sądu.
NaleŜy zatem sformułować tezę, iŜ podanie nieprawdziwych danych biegłemu jest równoznaczne z podaniem nieprawdziwych informacji „do sądu”.
3. Udaremnienie zaspokojenia wierzycieli
Do spraw mogących powstać w związku z postępowaniem naprawczym
znajdą takŜe zastosowanie niektóre przepisy części szczególnej k.k., a konkretnie z grupy przestępstw przeciwko obrotowi gospodarczemu (rozdział
XXXVI k.k.). Art. 300 § 1 k.k. stanowi, iŜ kto, w razie groŜącej mu niewypłacalności lub upadłości, udaremnia lub uszczupla zaspokojenie swojego wierzyciela przez to, Ŝe usuwa, ukrywa, zbywa, darowuje, niszczy, rzeczywiście
lub pozornie obciąŜa albo uszkadza składniki swojego majątku, podlega
karze pozbawienia wolności do lat 3. W przypadku gdy wymieniony powyŜej
czyn wyrządził szkodę wielu wierzycielom, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8 (art. 300 § 3 k.k.). JeŜeli pokrzywdzonym nie jest Skarb Państwa, ściganie przestępstwa określonego w art. 300
§ 1 następuje na wniosek pokrzywdzonego (art. 300 § 4 k.k.).
W piśmiennictwie wyraŜono pogląd, iŜ przepisy prawa cywilnego i upadłościowego nie dają podstaw do wyznaczenia jakiś ram czasowych „stanu
groŜącej niewypłacalności”10. UwaŜa się, iŜ zagroŜenie niewypłacalnością
moŜe być stanem o bardzo szerokiej rozpiętości czasowej11. Z pewnością
cechować go musi realne zagroŜenie niemoŜnością zaspokojenia wszystkich
zobowiązań powstałych w wyniku prowadzonej działalności gospodarczej.
ZagroŜenie takie musi mieć charakter obiektywny, a więc znajdujący obraz
w dysproporcji stanu czynnego majątku i ciąŜących długów. Jako Ŝe czyn
ma charakter umyślny, musi być takŜe objęte świadomością sprawcy. Przestępstwem nie jest samo sprowadzenie zagroŜenia niewypłacalnością lub
upadłością, lecz udaremnianie lub uszczuplanie przyszłego zaspokojenia
wierzycieli poprzez zachowania określone w ustawowym opisie czynu.
Omawiane przestępstwo ma charakter skutkowy. Skutkiem wchodzącym
w skład znamion czynu zabronionego jest udaremnienie lub uszczuplenie
10
W. K r a h e l, Cywilnoprawne implikacje odpowiedzialności za przestępstwa na szkodę wierzycieli, Palestra 1998, nr 11–12, s. 35 i n.
11
T. O c z k o w s k i, Przestępstwa na szkodę wierzycieli, Monitor Prawniczy 1999, nr 11, s. 21
i n.; P. C i c h u l s k i, Przepisy karne materialne pomocne w postępowaniu windykacyjnym,
Monitor Prawniczy 2000, nr 5, s. 278.
40
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
zaspokojenia wierzytelności przysługującej osobie trzeciej (w terminologii
procesu karnego uŜyjemy tu określenia „pokrzywdzonemu”)12.
„ZagroŜenie niewypłacalnością” w rozumieniu art. 300 § 1 k.k. ma szerszy zakres znaczeniowy i obejmuje przypadki nie objęte dyspozycją art. 492
ust. 1 i 2 p.u.n. Zakresy tych pojęć nie pokrywają się więc w całości13. RóŜni
je przede wszystkim wymiar czasowy. Prawo naprawcze mówi o „niedługim
czasie”, w jakim ma nastąpić niewypłacalność, czego, jak wspomniano, nie
wymaga istota przestępstwa z art. 300 k.k. RóŜni jednak teŜ oba stany
prawne „oczywistość niewypłacalności”, o której mowa w art. 492 ust. 2
p.u.n. Kodeks karny nie zawęŜa w ten sposób odniesień sytuacyjnych typu
czynu zabronionego. Dotyczy nadto takŜe stanów po zaistnieniu niewypłacalności, czego tu akurat analizować nie ma potrzeby.
NaleŜący do znamion przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. stan „groŜącej niewypłacalności albo upadłości” zachodzi oczywiście w kaŜdym przypadku
dłuŜnika, w stosunku do którego powstały przesłanki do wszczęciem postępowania naprawczego w razie zagroŜenia niewypłacalnością, o którym to
postępowaniu mowa w części czwartej Prawa upadłościowego i naprawczego (art. 492 i nast.). Po nowelizacji prawa upadłościowego i naprawczego
postępowanie naprawcze będzie mogło być wszczęte zostać nie tylko
w stosunku do dłuŜnika zagroŜonego niewypłacalnością albo nawet w stosunku do dłuŜnika niewypłacalnego, przy czym niewypłacalnego w niewielkim rozmiarze. Przepis art. 300 § 1 dotyczy zatem m.in. sytuacji mogących
powstać na przedpolu postępowania naprawczego. Ciekawą jest kwestia,
czy popełnienie przestępstwa z art. 300 k.k. stanowi negatywną przesłankę
dla wszczęcia postępowania naprawczego. Prawo naprawcze nie formułuje
tu wyraźnego zakazu. W praktyce moŜe się więc okazać, iŜ dłuŜnik, występujący z oświadczeniem o wszczęciu postępowania naprawczego, dopuścił
się przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. Konsekwencją będzie zawiadomienie
przez sąd organów ścigania, przedsiębiorca jest bowiem zobowiązany do
przedstawienia w swoim oświadczeniu prawdy. Mówi o tym art. 494 p.u.n.
Art. 23 ust. 1 p.u.n., znajdujący zastosowanie w postępowaniu naprawczym,
na mocy art. 494 ust. 2 p.u.n. domaga się między innymi „aktualnego wykazu majątku” wraz z szacunkową wyceną jego składników. Nieujawnienie
faktu ukrycia majątku, jak teŜ jego usunięcia czy ukrycia jest w sposób
oczywisty naruszeniem obowiązków ciąŜących na przedsiębiorcy składają12
Por. J. S k o r u p k a, Prawo karne..., s. 125; J. M a j e w s k i, (w:) Kodeks karny. Komentarz,
pod red. A. Z o l l a, Kraków 1999, s. 392 i n.
13
Odmiennie K. B a b i a r z - M i k u l s k a, Status prawny…. s. 231; J. M a j e w s k i uwaŜa, Ŝe
konieczne jest co najmniej „wysokie prawdopodobieństwo” owej niewypłacalności lub upadłości, które nie muszą grozić „rychłym nadejściem”, opowiada się więc za stanowiskiem
głoszonym w tym opracowaniu; podobnie rozumuje J. S k o r u p k a – por. J. M a j e w s k i,
Kodeks…, s. 398; J. S k o r u p k a, Prawo…, s. 124.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
41
R. Adamus, M. J. Lubelski
cym oświadczenie o wszczęciu postępowania naprawczego. Rodzi to zastosowanie przez sąd upadłościowy moŜliwości przewidzianej w art. 494 ust. 3
p.u.n. w postaci zakazu wszczęcia postępowania naprawczego. Jest to zakaz nieusuwalny (art. 494 ust. 4 p.u.n.). MoŜna mieć wątpliwości, czy inne
formy zachowań dłuŜnika − relewantne z punktu widzenia postanowień art.
300 § 1 k.k. (zbycie, uszkodzenie, zniszczenie, obciąŜenie, darowanie
składników majątku) − będą takŜe stanowiły negatywną przesłankę wszczęcia postępowania naprawczego. Art. 501 p.u.n. statuuje zakaz zbywania
albo obciąŜania majątku dopiero od dnia wszczęcia postępowania naprawczego.
Zgodnie z uchwałą Sądu NajwyŜszego z dnia 20 listopada 2000 r., sygn.
I KZP 31/00, zagroŜonym niewypłacalnością w rozumieniu art. 300 § 1 k.k.
moŜe być kaŜdy dłuŜnik podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą14.
Krąg sprawców nie jest więc zawęŜony do przedsiębiorców czy, inaczej mówiąc, podmiotów mających zdolność upadłościową (określenie „naprawczą”
nie wydaje się tu najszczęśliwsze, choć zapewne i ono mogłoby być uŜyte).
Z kolei w postanowieniu Sądu NajwyŜszego z dnia 3 czerwca 2002 r., sygn.
II KKN 220/00 (niepubl.), pomieszczono stwierdzenia, Ŝe „zagroŜonym niewypłacalnością w rozumieniu art. 300 § 1 k.k. moŜe być kaŜdy dłuŜnik podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą. Co najmniej jedna ze stron
zobowiązania rodzącego wierzytelność, której zaspokojenie udaremniają lub
uszczuplają sprawcy przestępstw na szkodę wierzycieli, musi prowadzić
działalność gospodarczą. Chodzi o to, Ŝe omawiane przepisy karne są subsydiarne wobec innych dziedzin prawa, a wykładnia art. 300 § 1 k.k. musi
uwzględniać rodzajowy przedmiot ochrony przepisów wymienionych w rozdziale XXXVI k.k., czyli chronić obrót gospodarczy”. Tym samym kaŜdy
przedsiębiorca zagroŜony niewypłacalnością spełnia cechy rodzajowe podmiotu przestępstwa opisanego w art. 300 § 1 k.k. Zarazem trzeba uznać, Ŝe
wierzyciele nieprowadzący działalności gospodarczej nie są objęci ochroną
prawnokarną przed zamachami przewidzianymi art. 300 k.k.15.
Przestępstwo przewidziane art. 300 § 1 k.k. ma charakter umyślny, komentatorzy w zasadzie zgodnie uznają, Ŝe nie ma ono charakteru kierunkowego, co oznacza, Ŝe pokrzywdzenie wierzyciela nie musi być celem działania dłuŜnika, wystarczy, Ŝe taką okoliczność przewiduje i godzi się na nią16.
14
OSNKW 2001, nr 1–2, poz. 5; Biuletyn Sądu NajwyŜszego 2000, nr 11, poz. 20; Prokuratura
i Prawo 2001, nr 1, s. 4; Wokanda 2001, nr 4, poz. 13; OSP 2001, nr 5, poz. 75; Monitor
Prawniczy 2001, nr 5, s. 288. Akceptujące stanowisko zajęła m.in. O. G ó r n i o k, Prawo
karne..., s. 107; odmienne J. M a j e w s k i, Kodeks… s. 374 i 375.
15
Por. O. G ó r n i o k, (w:) Prawo karne..., s. 106 i 107.
16
Por. O. G ó r n i o k, Przestępstwa gospodarcze. Rozdział XXXVI i XXXVII kodeksu karnego.
Komentarz, Warszawa 2000, s. 70 i 71.
42
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
Dla bytu przestępstwa z art. 300 § 1 k.k. wystarczy, by pokrzywdzonym był
chociaŜby jeden wierzyciel17.
Trzeba podnieść, iŜ w sprawach, w których złoŜono oświadczenie
o wszczęciu postępowania naprawczego, na szczególną uwagę zasługuje
kwestia rzeczywistego lub pozornego obciąŜania składników majątku przedsiębiorcy, co przy spełnieniu innych wymogów art. 300 §1 k.k. będzie realizować znamiona czynu zabronionego, a zarazem moŜe uzyskać ochronę
prawną w wyniku zawarcia układu naprawczego (art. 510 p.u.n.). Przez obciąŜenie majątku rozumieć naleŜy np. ustanowienie hipoteki, zastawu, słuŜebności. Wierzytelności zabezpieczone rzeczowo stanowią „złote” wierzytelności, albowiem mocą zabezpieczenia rzeczowego wierzytelność zostaje
wyjęta spod działania układu naprawczego. Pozorne obciąŜenie składników
majątku następuje w drodze czynności prawnych, gdzie oświadczenie woli
składane jest tylko dla pozoru (art. 83 k.c.), a zatem są to czynności dotknięte bezwzględną niewaŜnością18. Nie wydaje się zasadne wykluczenie
a priori zawarcia układu w kaŜdej sytuacji, gdy przedsiębiorca występujący
o układ dopuścił się kiedykolwiek czynów przestępnych godzących w ochronę wierzycieli, nawet jeŜeli są oni wierzycielami aktualnymi i biorą udział
w zgromadzeniu wierzycieli. Układ powstaje w wyniku swobodnego oświadczenia woli i podlega zatwierdzeniu przez Sąd. Z pewnością układ nie moŜe
słuŜyć sankcjonowaniu bezprawia, a więc nie będzie zatwierdzony, gdy
ujawnią się okoliczności temu się sprzeciwiające. Zatwierdzenie układu następuje po przeprowadzeniu rozprawy, w trybie przewidzianym w art. 514
p.u.n. Prawo tworzy zatem skuteczną drogę dla prawnej ochrony interesów
kaŜdej rzeczywiście lub potencjalnie pokrzywdzonej osoby, która wobec
przedsiębiorcy występującego o układ zgłasza zarzut czynów karalnych godzących w jej lub innych interesy chronione postanowieniami art. 300 § 1
k.k.
Odnotować takŜe naleŜy, Ŝe zgodnie z art. 301 § 1 k.k., zakazane jest,
aby będąc dłuŜnikiem kilku wierzycieli, udaremniać lub ograniczać zaspokojenie ich naleŜności przez to, Ŝe tworzy się w oparciu o przepisy prawa nową
jednostkę gospodarczą i przenosi na nią składniki swojego majątku (czyn ten
jest zagroŜony karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5). Musimy
uznać, Ŝe nie moŜe być przestępstwem tworzenie nowej jednostki gospodarczej w wyniku postępowania naprawczego, jako wyniku jednego ze sposobów restrukturyzacji przedsiębiorcy. Stosuje się tu rozstrzygnięcie o wymogu bezprawności karalnego zachowania; przepisy Prawa upadłościowego
i naprawczego podobnie, dopuszczają właśnie tworzenie nowych jednostek
17
18
Por. O. G ó r n i o k, (w:) Prawo karne..., s. 107.
Zob. np. P. C i c h u l s k i, Przepisy karne materialne pomocne w postępowaniu windykacyjnym, Monitor Prawniczy 2000, nr 5, s. 278 i n.; O. G ó r n i o k, Przestępstwa..., s. 70;
J. M a j e w s k i, Kodeks…, s. 415.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
43
R. Adamus, M. J. Lubelski
gospodarczych. Zachowania takie nie noszą cechy sprzeczności z prawem,
bo przez prawo są przewidziane. NiezaleŜnie od tego typu konstatacji trzeba
teŜ zauwaŜyć, Ŝe postępowanie naprawcze ze swej istoty nie słuŜy udaremnieniu lub ograniczeniu zaspokojenia wierzycieli, lecz słuŜy celowi całkowicie
odmiennemu, jakim jest ich zaspokojenie w stopniu zbliŜonym przynajmniej
do optymalnego w zaistniałej sytuacji gospodarczej dłuŜnika. Nie realizuje
się więc tu znamion czynu zabronionego. MoŜna teŜ powiedzieć, Ŝe postępowanie naprawcze jest właściwą, legalną drogą wyjścia z sytuacji zagroŜenia niewypłacalnością.
4. Doprowadzenie do niewypłacalności
Dalej naleŜy zwrócić uwagę na przepis art. 301 § 3 k.k. Stosownie do jego postanowień odpowiedzialności karnej (kara pozbawienia wolności od
3 miesięcy do lat 5) podlega, kto będąc dłuŜnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, w szczególności przez
trwonienie części składowych majątku, zaciąganie zobowiązań lub zawieranie transakcji oczywiście sprzecznych z zasadami gospodarowania19.
Na szczególną uwagę zasługuje kryterium „doprowadzenia do niewypłacalności”. W nowym stanie prawnym postępowanie naprawcze będzie mógł
wszcząć przedsiębiorca (za zgodą sądu upadłościowego), który odpowiada
kryteriom niewypłacalności w mniejszym rozmiarze. Czynem zabronionym
nie powinno być przecieŜ zachowanie uzasadniające wszczęcie postępowania naprawczego. Doprowadzenie do wszczęcia postępowania naprawczego
w trybie art. 492 ust. 1 i 2 nie jest objęte zakresem kryminalizacji z art. 301
§ 2 k.k. Zakresy pojęcia „niewypłacalność” w art. 301 § 2 k.k. i w art. 492
winny być rozróŜniane. Przedmiotem ochrony w przypadku przestępstwa
określonego w art. 301 ust. 2 k.k. jest obrót gospodarczy. DłuŜnik uczestniczący w obrocie gospodarczym nie powinien podejmować czynności, które
uniemoŜliwiałyby w przyszłości wykonanie zobowiązań20. Restrukturyzacja
zobowiązań w ramach układu w upadłości czy w ramach postępowania na19
Dla wyeksponowania problemu rozpoczynamy analizę regulacji art. 301 k.k. od postaci
nieumyślnej. W przedmiocie tej odmiany przestępstwa gospodarczego E. H r y n i e w i c z,
Nieumyślność bankructwa jako podstawa odpowiedzialności karnej, Monitor Prawniczy
2006, nr 6, s. 293 i n.; O. G ó r n i o k uwaŜa jednak, Ŝe i ta postać przestępstwa ma charakter umyślny, wywodząc, Ŝe określenie „w sposób lekkomyślny” odnosi się do sposobu działania sprawcy i naleŜy do strony przedmiotowej przestępstwa – por. O. G ó r n i o k, (w:)
O. G ó r n i o k, S. H o c, M. K a l i t o w s k i, S. M. P r z y j e m s k i, Z. S i e n k i e w i c z,
J. S z u m s k i, L. T y s z k i e w i c z, A. W ą s e k, Kodeks karny. Komentarz, Gdańsk 2005,
s. 467. W sposób prezentowany tym opracowaniu m.in. A. M i c h a l s k a - W a r i a s, (w:) Kodeks karny. Komentarz, pod red. T. B o j a r s k i e g o, Warszawa 2008, s. 655.
20
O. G ó r n i o k, Ocena prawno-karna oszukańczych bankructw, Prokuratura i Prawo 2002,
nr 1, s. 28 i n.
44
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
prawczego, będąca następstwem celowego zachowania dłuŜnika, wiąŜe się
takŜe z dolegliwością dla wierzycieli. Nie moŜna wykluczyć takiego zachowania dłuŜnika, który w sposób pozorny kreuje przesłanki dla wszczęcia
postępowania naprawczego, w rzeczywistości zachowując pełną wypłacalność. Musimy uznać, Ŝe nie nastąpi wtedy jednak realizacja znamienia „stanu niewypłacalności” koniecznego dla zaistnienia przestępstwa z art. 301
§ 2 k.k.
W podsumowaniu wypada zauwaŜyć, iŜ lekkomyślne wywołanie stanu
uzasadniającego wszczęcie postępowania naprawczego moŜe, ale nie musi,
wiązać się z odpowiedzialnością karną21. Ustawodawca określa typowe zachowania uzasadniające sięgnięcie po sankcję karną, które moŜna określić
mianem raŜącej niegospodarności. W innych przypadkach bezprawie karne
nie nastąpi. NaleŜy tu przypomnieć, Ŝe lekkomyślność to forma bardzo zbliŜona do umyślności, róŜniąca się od niej jedynie brakiem chęci wywołania
realizacji znamion czynu zabronionego.
W myśl art. 301 § 2 k.k., kto będąc dłuŜnikiem kilku wierzycieli doprowadza do swojej upadłości lub niewypłacalności, podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5. Przestępstwem jest więc umyślne wywołanie stanu niewypłacalności. Niewątpliwie umyślne wywołanie stanu niewypłacalności musi wynikać z zachowań opisanych w art. 301 § 3 k.k., trudno
bowiem sobie wyobrazić inne formy umyślnego doprowadzenia do niewypłacalności, chyba Ŝe weźmiemy pod uwagę czyny ze swej istoty przestępcze,
jak podpalenie czy rabunek22. Konieczność rozgraniczania postaci zachowań prawnie dozwolonych i prawnie zakazanych znajdzie tu łatwą realizację.
Trudno przypuścić zatwierdzenie przez sąd upadłościowy układu wywołanego drastycznie przestępczymi zachowaniami osoby składającej propozycje
układowe.
5. Faworyzowanie wierzycieli
Zgodnie z art. 302 § 1 k.k., kto, w razie groŜącej mu niewypłacalności lub
upadłości, nie mogąc zaspokoić wszystkich wierzycieli, spłaca lub zabezpiecza tylko niektórych, czym działa na szkodę pozostałych, podlega grzywnie,
karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
W piśmiennictwie wyraŜono następujący pogląd: „PoniewaŜ poza postępowaniem egzekucyjnym, upadłościowym i naprawczym dłuŜnika nie obowiązuje Ŝaden określony z góry porządek spełniania świadczeń, stanąć trzeba na stanowisku, iŜ z art. 302 § 1 k.k. wynika generalny zakaz dobrowolne21
22
W zasadzie podobne stanowisko w tej sprawie zajęła K. B a b i a r z - M i k u l s k a, Status
prawny…, s. 234.
Zob. A. M i c h a l s k a - W a r i a s, Kodeks…, s. 665.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
45
R. Adamus, M. J. Lubelski
go (wybiórczego) zaspokajania wierzycieli osobistych przez niewypłacalnego
(lub zagroŜonego niewypłacalnością) dłuŜnika”23. Konsekwencje karnoprawne związane z wybiórczym zaspokajaniem wierzycieli dotyczą równieŜ sytuacji przed wszczęciem postępowania naprawczego24. Zaznaczyć naleŜy, iŜ
w przypadku wszczęcia postępowania naprawczego, z uwagi na przesłankę
zagroŜenia niewypłacalnością, dłuŜnik winien regulować wszystkie swoje
zobowiązania do czasu wszczęcia tego postępowania. W przeciwnym wypadku brak będzie podstaw dla wszczęcia postępowania naprawczego
z uwagi na stan zagroŜenia niewypłacalnością.
6. Działanie na szkodę wierzycieli w postępowaniu naprawczym
Przepis art. 302 § 2 k.k. stanowi, iŜ kto wierzycielowi udziela lub obiecuje
udzielić korzyści majątkowej za działanie na szkodę innych wierzycieli
w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości, podlega karze pozbawienia wolności do lat 325. Z kolei
wierzyciel, który w związku z postępowaniem upadłościowym lub zmierzającym do zapobiegnięcia upadłości przyjmuje korzyść za działanie na szkodę
innych wierzycieli albo takiej korzyści Ŝąda, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 302 § 3 k.k.).
PoniewaŜ nie jest naszą intencją zredagowanie wszechstronnego komentarza do będących przedmiotem analizy typów przestępstw gospodarczych,
wobec poruszenia juŜ większości kwestii wyodrębniających specyfikę zastosowań regulacji karnych w sprawach postępowań naprawczych, a takŜe
wobec faktu, Ŝe czyny zabronione − opisane w art. 302 § 2 i § 3 k.k. − zasadniczo nawiązują uŜytymi w nich określeniami do nomenklatury uŜywanej
przez ustawę w przepisach juŜ omówionych, wskaŜemy tu jedynie na kwestie specyficzne dla przedmiotu opracowania.
Niewątpliwie naleŜy uznać, iŜ „postępowanie zmierzające do zapobiegnięcia upadłości” w rozumieniu przepisów art. 302 § 2 i 3 k.k. to m.in. postępowanie naprawcze. Sprawcą czynu określonego w art. 302 § 2 k.k. moŜe być nie tylko przedsiębiorca prowadzący postępowanie naprawcze, ale
teoretycznie takŜe inny wierzyciel, konkurent przedsiębiorcy prowadzącego
postępowanie naprawcze, nadzorca sądowy itp.
Korzyść majątkowa udzielona lub obiecana wierzycielowi, o której mowa
w art. 302 § 2, moŜe polegać zarówno na zwiększeniu jego aktywów (np.
23
M. K o z a c z e k, Faworyzowanie wierzycieli – przestępstwo z art. 302 § 1 k.k., Prawo Bankowe 2007, nr 10, s. 70 i n.
24
Podobnie: K. B a b i a r z - M i k u l s k a, Status prawny…, s. 235.
25
Zob. np. ibidem, s. 236 i n.
46
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
Karnoprawna ochrona wierzycieli w postępowaniu…
poprzez wręczenie kwoty pienięŜnej, nieodpłatne przekazanie rzeczy czy
praw), jaj teŜ na zmniejszeniu jego pasywów (np. poprzez zwolnienie z długu, zrzeczenie się zarzutu przedawnienia itp.). Korzyść majątkowa moŜe
polegać na zawarciu bardziej korzystnej umowy, o warunkach zasadniczo
lepszych niŜ przeciętnie spotykane w obrocie gospodarczym. Trzeba zgodzić
się z podglądem, Ŝe pojęcie korzyści majątkowej naleŜy rozumieć analogicznie, jak w przypadku przestępstwa łapownictwa czynnego i biernego26.
Trzeba teŜ uznać, Ŝe mamy tu do czynienia z przestępstwami formalnymi,
dokonanymi z chwilą udzielenia korzyści lub złoŜenia obietnicy takiej korzyści (art. 302 § 2 k.k.), względnie przyjęcia takiej korzyści lub Ŝądania takiej
korzyści (art. 302 § 3 k.k.), przy czym, mimo braku dookreślenia w ustawie,
takŜe w przypadku sprzedajności opisanym w tym ostatnim przepisie chodzić moŜe jedynie o korzyść majątkową. Formą popełnienia analizowanych
czynów zabronionych jest jedynie działanie. Strona podmiotowa to oczywiście wina umyślna, przy czym zamiar sprawcy musi przybrać postać zamiaru
bezpośredniego – do przyjęcia takiej tezy nieodparcie skłania uŜyty w obu
przepisach zwrot „za działanie na szkodę”27.
Kazuistyka przypadków działania na szkodę innych wierzycieli w związku
z postępowaniem naprawczym moŜe być bogata. Dotyczyć to moŜe np. poparcia układu w zamian za faktycznie większą dywidendę układową niŜ
przewidziana w układzie. Działaniem na szkodę wierzycieli moŜe być doprowadzenie do zawarcia układu z wierzycielami na gorszych warunkach.
W niektórych sytuacjach moŜe to być niedopuszczenie do zawarcia układu
naprawczego w ogóle, gdy moŜe być korzystny dla wierzycieli. Dywidenda
z układu naprawczego w zasadzie powinna być wyŜsza niŜ dywidenda
z układu w postępowaniu upadłościowym z moŜliwością zawarcia układu czy
dywidenda z likwidacji masy upadłości dłuŜnika. NaleŜy podkreślić, iŜ
w znamionach czynu zabronionego zapisano szkodę wielu wierzycieli, poprzez uŜycie zwrotu „działanie na szkodę innych wierzycieli”. Nie moŜe więc
chodzić jedynie o szkodę jednostkowego wierzyciela. Zarazem nie musi
chodzić o szkodę wszystkich wierzycieli (ogółu wierzycieli), gdyŜ ustawa nie
uŜywa zwrotu „wszystkich”, lecz „innych”. Pomiędzy interesem większości
wierzycieli a interesem poszczególnego wierzyciela mogą w praktyce zachodzić bardzo powaŜne róŜnice. Istota układu naprawczego polega na rozsądnym kompromisie chroniącym jednak w pierwszym rzędzie interesy
większości. Regulacje karne pozostają więc w zgodności prawem naprawczym. Kodeks karny posługuje się kryterium ilościowym, a nie wartościowym. Rozmiar szkody „innych wierzycieli” nie jest więc istotny dla przyjęcia
bezprawia karnego. Z uwagi jednak na ogólne zasady odpowiedzialności
26
27
Por. A. M i c h a l s k a - W a r i a s, Kodeks..., s. 657.
W poruszonych kwestiach skutkowości czynów, rodzaju skutku, postaci zamiaru por. ibidem,
s. 657 i 658.
Prokuratura
i Prawo 4, 2009
47
R. Adamus, M. J. Lubelski
karnej (wymóg społecznej szkodliwości czynu w stopniu większym od znikomego) nie naleŜy mówić o szkodzie jakiejkolwiek, lecz o szkodzie w istotnym rozmiarze.
Zakończenie
Stosunkowo krótki okres obowiązywania instytucji prawa naprawczego,
a takŜe jego dotychczasowa mała popularność, nie pozwoliły na zilustrowanie powyŜszych wywodów bogatszym orzecznictwem sądowym bezpośrednio związanym z karnoprawną ochroną wierzycieli w związku z postępowaniem naprawczym. Niemniej moŜna mieć nadzieję, iŜ opisane tu zagadnienia
będą przedmiotem zainteresowania osób stosujących prawo, w tym zarówno
naprawcze, jak i w przedmiocie pociągnięcia do odpowiedzialności karnej.
Oczekujemy teŜ na dalsze głosy doktryny poświęcone poruszonym zagadnieniom.
Protection of creditors under criminal law in rehabilitation proceedings
Abstract
This paper reviews penal provisions which ensure protection of creditors
involved in rehabilitation proceedings. The authors analyze penal provisions
specified both in Bankruptcy and Rehabilitation Law, and in the Code of Penal Procedure. They tend to avoid repeating the same general remarks that
are already available in the commentaries published on the Penal Code.
Individual types of offences are discussed with the specificity of the rehabilitation procedure considered. However, this paper not only draws on current
legislation in force, but also reflects on intended amendments to rehabilitation law.
48
Prokuratura
i Prawo 4, 2009