Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incarnata (L.) Soó

Nowe stanowisko stoplamka krwistego
Dactylorhiza incarnata (L.) Soó
(Orchidaceae) na Pojezierzu Kaszubskim
A new locality of Early Marsh Orchid
Dactylorhiza incarnata (L.) Soó (Orchidaceae)
in the Pojezierze Kaszubskie region
PIOTR TUKA££O*, SEBASTIAN NOWAKOWSKI
Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9,
80-441 Gdañsk, e-mail: *[email protected] (do korespondencji), [email protected]
ABSTRACT: Early Marsh Orchid Datcylorhiza incarnata is a perrenial orchid species,
widely distributed from Europe to the central regions of Siberia. It grows on fens
and wet, peaty meadows, marshy river and lake banks, on base-rich soils in open
and rather sunny habitats. Field research carried in the Pomorze Gdañskie region
within years 2000-2001 revealed substantial loss of its localities, with only 8 from
56 reference locations confirmed. A new, abundant locality of Early Marsh Orchid
was discovered in the vicinity of Sulmin village (ATPOL square CA99b) in July
2008 and was further investigated in years 2008-2010. New locality altogether with
its potential conservation status and probable origin is briefly described.
KEY WORDS: Dactylorhiza incarnata, Early Marsh Orchid, Pomorze Gdañskie, orchid,
nature protection, conservation of locality, human influence
Wprowadzenie
Stoplamek krwisty Datcylorhiza incarnata (L.) Soó jest gatunkiem eurosyberyjskim, stanowi¹cym we florze Polski i atlantyckiej czêœci Europy element holarktyczny i podelement ³¹cznikowy eurosyberyjsko-pó³nocnoœródziemnomorsko-iranoturañski (Zaj¹c, Zaj¹c 2009). Swym zasiêgiem obejmuje ca³¹ Europê, za
wyj¹tkiem jej pó³nocnych i po³udniowych krañców, ze wschodni¹ granic¹ przebiegaj¹c¹ w centralnych rejonach Syberii (Hultén, Fries 1986). Na terenie Polski
TUKA££O P., NOWAKOWSKI S. 2011. Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incamata (L.)
Soó (Orchidaceae) na Pojezierzu Kaszubskim. – Acta Bot. Cassub. 10: 115-123.
116
Piotr Tuka³³o, Sebastian Nowakowski
wiêkszoœæ stanowisk tego taksonu koncentruje siê we wschodniej i pó³nocnowschodniej czêœci kraju (Zaj¹c, Zaj¹c 2001).
Dactylorhiza incarnata preferuje siedliska otwarte, nas³onecznione do umiarkowanie zacienionych, o wysokim poziomie wód gruntowych. Roœnie na torfowiskach niskich i przejœciowych, zatorfionych ³¹kach i turzycowiskach, rzadziej
zabagnionych brzegach rzek i jezior, na glebach umiarkowanie zasobnych do
¿yznych, o odczynie zasadowym do obojêtnego (Bernacki 1993; Szlachetko
2001). Gatunek ten bywa niekiedy uwa¿any za charakterystyczny dla rzêdu Caricetalia davallianae w obrêbie klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Zaj¹c, Zaj¹c 2009),
który grupuje zbiorowiska eutroficznych m³ak niskoturzycowych (Matuszkiewicz 2008). Tworzy z regu³y niewielkie liczebnie populacje (od kilku do kilkudziesiêciu egzemplarzy). Populacje o wiêkszej liczebnoœci (do kilkuset egzemplarzy) s¹ rzadsze i spotykane czêœciej w pó³nocno-wschodniej czêœci Polski (Bernacki 1993).
Jeszcze do po³owy XX w. gatunek ten uchodzi³ za pospolity na obszarze
ca³ego kraju (Stecki 1950) i nie by³ objêty ochron¹ prawn¹ (por. Rozporz¹dzenie... 1946). Obecnie, tak jak wszystkie storczykowate na terenie Polski, stoplamek krwisty jest gatunkiem pod ochron¹ œcis³¹ (Rozporz¹dzenie... 1983; Rozporz¹dzenie... 2004).
W trakcie prac inwentaryzacyjnych w latach 2000-2001 w regionie gdañskim
obejmuj¹cym Pobrze¿e Kaszubskie, Pojezierze Kaszubskie, Starogardzkie oraz
fragment sandru Borów Tucholskich potwierdzono jedynie 8 z 56 stanowisk
znanych z literatury (por. Trzepanowska 2002; por. Tuka³³o 2002).
Ze wzglêdu na znacz¹cy spadek liczby stanowisk stoplamek krwisty na Pomorzu Gdañskim ma status VU – gatunku umiarkowanie nara¿onego na wyginiêcie (Markowski, Buliñski 2004). Na Pomorzu Zachodnim i Wielkopolsce gatunek
ten zaliczony zosta³ do kategorii taksonów nara¿onych – V (¯ukowski, Jackowiak 1995).
Nowe stanowisko D. incarnata stwierdzono w lipcu 2008 w trakcie badañ terenowych w okolicach miejscowoœci Sulmin w gminie ¯ukowo (ATPOL CA99b).
Dok³adn¹ inwentaryzacjê stanowiska przeprowadzono w latach 2009 i 2010.
Celem pracy by³o scharakteryzowanie warunków siedliskowych i roœlinnoœci
stanowiska oraz jego obrze¿y.
Metody
Na stanowisku wykonano 5 zdjêæ fitosocjologicznych metod¹ Braun-Blanqueta, poprowadzonych w centralnej, reprezentatywnej czêœci stanowiska,
w transekcie od skraju stanowiska (zdj. 1, postaæ najsuchsza) do obrze¿y rowu
melioracyjnego (zdj. 5, postaæ najwilgotniejsza), wraz z ogólnym opisem siedliska i terenów s¹siednich, pod k¹tem ich u¿ytkowania gospodarczego. Klasyfikacjê syntaksonomiczn¹ przyjêto za Matuszkiewiczem (2008). Na stanowisku wykonano równie¿ pomiar odczynu wody gruntowej w 7 punktach na transekcie
Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incamata L. Soó...
117
W ® E przez jego czeœæ centraln¹. Pomiar odczynu jak i oszacowanie poziomu
wód gruntowych odbywa³y siê po wykonaniu kwadratowych odkopów o
g³êbokoœci do 20 cm i sta³ej œrednicy oko³o 20 cm. Zarówno pomiaru, jak i oszacowania, dokony wano po nape³nieniu siê wykopu wod¹ do sta³ego poziomu
(w czasie oko³o 15-30 min.). Na potrzeby oszacowania liczebnoœci populacji
przyjêto klasy obfitoœci za Minasiewicz i in. (2004), tj.: do 50 osobników – I klasa
obfitoœci, od 50-100 – II klasa obfitoœci oraz 100-500 i wiêcej – III klasa obfitoœci.
Charakterystyka stanowiska
Stanowisko zlokalizowane jest oko³o 0,5 km od miejscowoœci Sulmin w kierunku pó³nocno-wschodnim, w obrêbie p³ytkiej doliny (ryc. 1), uchodz¹cej do
Basenu ¯ukowskiego. Pó³nocnym skrajem doliny poprowadzony jest g³ówny
rów melioracyjny, przechodz¹cy dalej w bezimienny ciek odprowadzaj¹cy
wodê w kierunku Raduni. Wzd³u¿ rowu rozwija siê roœlinnoœæ szuwarowa oraz
³ozowiska. Samo stanowisko sk³ada siê z czêœci niskotorfowiskowej po stronie
Ryc. 1. Lokalizacja nowego stanowiska Dactylorhiza incarnata (L.) Soó na terenie miejscowoœci
Sulmin.
1 – stanowisko, 2 – rowy melioracyjne, 3 – lasy, 4 – zbiorniki wodne, 5 – drogi
Fig. 1. Location of the new site of Dactylorhiza incarnata (L.) Soó within area of Sulmin village.
1 – locality of Dactylorhiza incarnata, 2 – drainage ditches, 3 – forested areas, 4 – water reservoirs,
5 – roads
118
Piotr Tuka³³o, Sebastian Nowakowski
zachodniej i czêœci opanowanej przez luŸne zaroœla wierzbowe z Salix cinerea
i Salix pentandra od strony wschodniej.
Siedlisko w obrêbie omawianego stanowiska charakteryzuje siê wysokim stanem uwodnienia. Wartoœci odczynu wody gruntowej, zmierzonego w wybranych punktach, oscyluj¹ w granicach pH 7,5-8,2 w zachodniej czêœci stanowiska
do 6,8-7,0 w czêœci wschodniej. Pod³o¿e stanowi torf, miejscami murszej¹cy.
Stanowisko od strony zachodniej i pó³nocno-zachodniej otoczone jest przez
podsuszone p³aty ubogich ³¹k œwie¿ych, g³ównie zbiorowiska Poa pratensis-Festuca rubra ze znikomym udzia³em Arrhenatherum elatius, natomiast w po³udniowowschodnim fragmencie obrze¿y stanowiska zaznacza siê równie¿ obecnoœæ
p³atów z udzia³em Phragmites australis (nieuwzglêdnione w tab. 1). W³aœciwy
trzon stanowiska stanowi¹ kad³ubowe fitocenozy zbli¿one z jednej strony do
kwaœnych m³ak ze zwi¹zku Caricion nigrae, z drugiej zaœ do ubogich ³¹k zmiennowilgotnych (du¿y udzia³ gatunków z rzêdu Molinietalia), z obecnoœci¹ gatunków charakterystycznych dla szuwarów wielkoturzycowych (por. tab. 1). Dodatkowo, we wschodniej czêœci stanowiska pojawiaj¹ z luŸne ³ozowiska Salicetum
pentandro-cinereae, z niewielkim udzia³em wierzby uszatej Salix aurita (równie¿
nieuwzglêdnione w tab. 1). P³aty te cechuj¹ siê przede wszystkim widoczn¹
utrat¹ gatunków szuwarowych ze zwi¹zku Magnocaricion, zwiêkszeniem
udzia³u Menyanthes trifoliata i Valeriana dioica oraz wzbogaceniem warstwy mszystej o doœæ obficie wystêpuj¹cy torfowiec b³otny Sphagnum palustre.
Tabela 1. Udzia³ Dactylorhiza incarnata w zbiorowiskach roœlinnych w centralnej czêœci
stanowiska w Sulminie
Table 1. Participation of Dactylorhiza incarnata in plant communities within the central
part of the locality in Sulmin
Nr zdjêcia w terenie [number of relevé in the field]
Data: dzieñ, miesi¹c [date: day, month]
rok [year]
Pokrycie war. zielnej [cover of herb layer] (%)
Pokrycie warstwy mszystej [cover of moss layer] (%)
Powierzchnia zdjêcia [relevé area] (m )
Liczba gatunków w zdjêciu [number of species in
relevé]
w tym: roœlin naczyniowych [vascular plants]
mszaków [mosses]
Dactylorhiza incarnata
Ch. Caricion nigrae et Caricetalia nigrae
Carex nigra
Ranunculus flammula
Viola palustris
Ch. Scheuchzerio-Caricetea nigrae
Menyanthes trifoliata
1
10.07
2009
75
50
25
2
16.07
2009
80
75
25
3
16.07
2009
80
50
25
4
16.07
2009
75
60
25
5
16.07
2009
75
30
25
23
30
29
26
24
c
d
20
2
28
2
25
4
21
5
19
5
c
2
+
2
2
2
c
1
·
·
+
+
+
·
+
·
2
1
·
·
·
·
3
1
2
2
·
c
d
119
Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incamata L. Soó...
Comarum palustre
Agrostis canina
Epipactis palustris
Eriophorum angustifolium
Triglochin palustre
Ch. Molinietalia
Lychnis flos-cuculi
Myosotis palustris
Cirsium palustre
Caltha palustris
Lythrum salicaria
Angelica sylvestris
Juncus effusus
Filipendula ulmaria
Lysimachia vulgaris
Climacium dendroides
Ch. Arrhenatheretalia et Molinio-Arrhenatheretea
Festuca rubra s. str.
Poa pratensis
Lotus corniculatus
Ranunculus acris ssp. acris
Holcus lanatus
Lotus uliginosus
Avenula pubescens
Prunella vulgaris
Trifolium pratense
Towarzysz¹ce [Accompanying species]
Ch. Magnocaricion
Galium palustre
Carex rostrata
Ranunculus lingua
Lysimachia thyrsiflora
Carex acutiformis
Carex disticha
Ch. Phragmitetea
Equisetum fluviatile
Eleocharis palustris
Inne [Others]
Euphrasia stricta
Luzula campestris
Carduus crispus
Calamagrostis canescens
c
2
·
·
·
+
2
1
1
·
·
1
1
·
·
·
1
·
·
1
·
·
·
·
·
·
c
2
1
·
·
·
·
·
·
·
1
1
·
+
·
·
+
+
·
·
1
·
1
1
1
1
·
·
+
+
·
+
1
·
·
·
·
·
·
·
·
1
1
+
+
+
·
·
·
·
·
c
3
·
1
1
+
2
+
·
+
1
+
1
1
·
·
·
·
·
+
1
1
·
·
·
·
·
·
2
2
2
·
·
+
·
+
·
·
1
2
1
3
·
1
·
·
c
2
·
+
·
·
·
1
+
·
·
·
·
1
1
·
+
4
+
1
1
·
·
·
·
1
·
1
+
·
·
c
2
·
2
·
+
·
+
+
3
·
c
·
·
·
1
+
+
r
·
+
·
+
·
·
+
+
·
+
+
·
+
d
120
Piotr Tuka³³o, Sebastian Nowakowski
Dactylorhiza majalis
Valeriana dioica
Stellaria graminea
Holcus mollis
Anthoxanthum odoratum
Geum rivale
Luzula multiflora
Calamagrostis epigejos
Salix triandra
Lycopus europaeus
Poa angustifolia
Dactylorhiza sp.
Dactylorhiza xaschersoniana
Brachythecium rutabulum
Pseudoscleropodium purum
Plagiomnium affine
Drepanocladus cfr. vernicosus
Funaria higrometrica
Aulacomnium palustre
Calliergon cordifolium
Brachythecium albicans
d
1
·
+
·
·
·
·
·
+
·
·
·
·
3
·
·
·
·
·
2
·
·
+
·
2
1
1
1
·
·
+
+
·
·
5
·
·
·
·
·
·
1
r
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
+
r
2
2
·
+
+
·
·
·
·
·
+
·
·
·
·
1
·
·
·
·
·
+
2
2
·
·
3
·
·
·
1
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
·
+
2
2
+
+
·
·
·
Liczebnoœæ populacji D. incarnata szacowana jest na kilkaset osobników,
a wiêc nale¿y ona do III klasy obfitoœci (Minasiewicz i in. 2004). Pod wzglêdem
taksonomicznym badana populacja jest jednolita i tworzy j¹ w przewa¿aj¹cej
wiêkszoœci podgatunek typowy – D. incarnata ssp. incarnata. Wyj¹tek stanowi
odnaleziony w sezonie wegetacyjnym 2008 jeden okaz D. incarnata ssp. serotina
var. serotina. Odmiana ta charakteryzuje siê drobnym pokrojem i opóŸnieniem
kwitnienia o 10-14 dni w stosunku do podgatunku typowego (Bernacki 1993).
Na stanowisku wspó³wystêpuj¹ równie¿ inni przedstawiciele storczykowatych tj.
D. majalis, D. xaschersoniana, bêd¹ca mieszañcem stoplamka szerokolistnego
i krwistego, a tak¿e Epipactis palustris i Listera ovata. Poza storczykowatymi na
stanowisku obecne s¹ równie¿ interesuj¹ce gatunki o ni¿szej kategorii zagro¿enia (NT) na Pomorzu Gdañskim (Markowski, Buliñski 2004), tj.: Carex disticha,
Carex flacca, Dryopteris cristata, coraz rzadsze ju¿ taksony wilgociolubne, takie
jak: Parnassia palustris, Ranunculus lingua, Salix repens ssp. rosmarinifolia oraz kilka
gatunków chronionych mszaków, m.in. objête ochron¹ czêœciow¹ Aulacomnium
palustre, Climacium dendroides i œciœle chroniony Sphagnum palustre.
Geneza stanowiska
Interesuj¹cych danych na ten temat historii terenu stanowiska dostarcza analiza archiwalnych map Pomorza Gdañskiego, m.in. mapy Reymanna (Topographische Spezialkarte von Mitteleuropa 1:200 000, 1806-1844), wydanej w pierwszej
Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incamata L. Soó...
121
po³owie XIX w. oraz póŸniejszej mapy topograficznej (Messtischblätter 1:25 000,
1888-1944) z lat 40-tych XX w. Wycinki obu map zestawiono na rycinie 2, ze
schematycznym zaznaczeniem lokalizacji stanowiska. Na mapie Reymanna widoczne s¹ dwa niewielkie zbiorniki wodne. Lokalizacja jednego z nich pokrywa
siê z pó³nocno-wschodni¹ czêœci¹ obszaru omawianego stanowiska. Ze wzglêdu
Ryc. 2. Zestawione wycinki archiwalnych map topograficznych okolic Sulmina (Zullmin,
Richthof) z pierwszej po³owy XIX i XX wieku wraz z zaznaczon¹ lokalizacj¹ obecnego
stanowiska stoplamka krwistego.
1 – stanowisko
Fig. 2. Selected sections of archival maps from first half of the XIXth and XXth century for
Sulmin (Zullmin, Richthof) village vincinity, marked with current locality of Early
Marsch Orchid.
1 – locality of Dactylorhiza incarnata
122
Piotr Tuka³³o, Sebastian Nowakowski
na skalê mapy brak jest tutaj siatki pomniejszych rowów melioracyjnych, za
wyj¹tkiem bezimiennego dop³ywu Raduni, który bierze swój pocz¹tek wyraŸnie na pó³noc od czêœci doliny zajêtej wspó³czeœnie przez D. incarnata. Mapa
topograficzna z lat 40. XX w. odwzorowuje istniej¹cy do dzisiaj system melioracyjny, po³¹czony z w/w. dop³ywem Raduni. Brak jest tutaj obu niewielkich
zbiorników wodnych, które mog³y zostaæ osuszone wskutek prowadzonych w
dolinie melioracji. Co interesuj¹ce, wykluczaj¹c ewentualne niedok³adnoœci kartowania, obszar stanowiska by³ ówczeœnie w wiêkszoœci terenem niezabagnionym.
Z powy¿szych materia³ów wynika, ¿e jeszcze w pierwszej po³owie XIX w. na
terenie obecnego stanowiska znajdowa³ siê niewielki zbiornik wodny, który
w póŸniejszym okresie zosta³ osuszony wskutek postêpuj¹cych melioracji.
Mo¿liwe jest równie¿, i¿ wraz z s¹siednim zbiornikiem stanowi³ on pozosta³oœæ
wiêkszego jeziora, istniej¹cego na tym terenie we wczeœniejszym okresie.
Podsumowanie
Pomimo intensywnej eksploracji botanicznej terenów dawnych Prus Zachodnich na prze³omie XIX i XX w. opisywane stanowisko D. incarnata nie zosta³o jak
dot¹d odnotowane w literaturze (por. Herweg 1914; Abromeit i in. 1898-1940).
Wynikaæ to mo¿e z faktu, i¿ gatunek ten uchodzi³ ówczeœnie za pospolity i nie
widziano potrzeby dok³adnego opisywania jego stanowisk. Inn¹ przyczyn¹
mo¿e byæ wzglêdnie niedawne pojawienie siê sprzyjaj¹cych mu warunków siedliskowych, zwi¹zane z zarzuceniem u¿ytkowania gospodarczego terenu stanowiska, w tym brakiem konserwacji rowów melioracyjnych. W jego wschodniej
czêœci wyraŸnie zaznacza siê rozwój zaroœli wierzbowych oraz podrostu olszy
czarnej. Ponadto, w po³udniowo-wschodniej czêœci stanowiska obserwowana
jest ekspansja trzciny.
Du¿a liczebnoœæ populacji stoplamka krwistego jak i wspó³wystêpowanie
rzadkich oraz chronionych gatunków roœlin przemawiaj¹ za objêciem nowego
stanowiska ochron¹ prawn¹. Mo¿e to byæ utrudnione skomplikowan¹ sytuacj¹
w³asnoœciow¹ gruntów, na których jest ono zlokalizowane (4 dzia³ki rolne
bêd¹ce prywatn¹ w³asnoœci¹). Mo¿liw¹ do uzyskania form¹ ochrony nowego
stanowiska by³oby powo³anie u¿ytku ekologicznego z ekstensywnym u¿ytkowaniem gospodarczym (por. Rutkowski, Szczepaniak 2000), gwarantowanym
przez stosowne zapisy w jego planie ochrony.
Literatura
ABROMEIT J., NEUHOFF W., STEFFEN H. 1898-1940. Flora von Ost- und Westpreussen.
Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, Berlin-Königsberg, 1248 ss.
Nowe stanowisko stoplamka krwistego Dactylorhiza incamata L. Soó...
123
BERNACKI L. 1993 (mscr.). Studia systematyczno-taksonomiczne sekcji Latifoliae sensu
(H. G. Reichenbach f.) L. A. Smolianinova rodzaju Dactylorhiza N. J. Necker ex S. A. Nevski
w Polsce. Praca doktorska wykonana w Katedrze Botaniki Systematycznej Uniwersytetu Œl¹skiego w Katowicach.
Generalny Oddzia³ Pomiarowy (Aufnahme-Abteilung). 1888-1944. Messtischblätter
1:25000. – Ÿród³o: http://mapy.eksploracja.pl (dostêp 15.10.2010).
HERWEG O. 1914. Flora der Kreise Neustadt und Putzig in Westpreussen. – Ber. Westpr.
Bot.-Zool. Ver. 37: 85-331.
HULTÉN F., FRIES M. 1986. Atlas of North European vascular plants north of Tropic of
Cancer. – Koeltz Scientific Book, Koenigstein, 1172 ss.
MATUSZKIEWICZ W. 2008. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. –
Wyd. 3. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 537 ss.
MARKOWSKI R., BULIÑSKI M. 2004. Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of gdañskie Pomerania. – Acta Bot.
Cassub., Monogr. 1: 1-75.
MINASIEWICZ J., TUKA££O P., TRZEPANOWSKA K. 2004. Dactylorhiza incarnata (L.) Soó w regionie gdañskim – zmiennoœæ morfologiczna i genetyczna populacji oraz stan zachowania stanowisk. – Acta Bot. Cassub. 4: 139-160.
Rozporz¹dzenie Ministra Oœwiaty z dnia 29 sierpnia 1946 roku wydane w porozumieniu
z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych i z Ministrem Leœnictwa w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roœlin. – Dz.U. Nr 70, poz. 384.
Rozporz¹dzenie Ministra Leœnictwa i Przemys³u Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983
roku w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roœlin. – Dz.U. Nr 27, poz. 134.
Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 roku w sprawie gatunków dziko
wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. – Dz.U. Nr 168, poz. 1764.
REYMANN D. G. 1806-1844. Topographische Spezialkarte von Mitteleuropa 1:200 000. –
Ÿród³o http://mapy.eksploracja.pl, dostêp 15.10.2010.
RUTKOWSKI P., SZCZEPANIAK K. 2000. Wstêpne wyniki badañ nad rozmieszczeniem Orchidaceae na Pojezierzu I³awskim. – Acta Bot. Cassub. 1: 67-78.
STECKI K. 1950. O storczykach. – Chroñmy Przyr. Ojcz. 6, 1/2, 2-11.
SZLACHETKO D. L. 2001. Flora Polski. Storczyki. MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa, 168 ss.
TUKA££O P. 2002 (mscr.). Zmiennoœæ morfologiczna i genetyczna stoplamka krwistego
Dactylorhiza incarnata (L.) Soó na obszarze Pojezierza Kaszubskiego i Starogardzkiego. –
Praca magisterska wykonana w Katedrze Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Gdañskiego.
TRZEPANOWSKA K. 2002 (mscr.). Zmiennoœæ morfologiczna i genetyczna stoplamka krwistego Dactylorhiza incarnata (L.) Soó na obszarze Pobrze¿a Kaszubskiego. – Praca magisterska wykonana w Katedrze Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody Uniwersytetu
Gdañskiego.
ZAJ¥C A., ZAJ¥C M. 2001. Atlas rozmieszczenia roœlin naczyniowych w Polsce. –
Nak³adem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki UJ. Kraków, 714 ss.
ZAJ¥C M., ZAJ¥C A. 2009. Elementy geograficzne rodzimej flory Polski. The geographical
elements of native flora of Poland. – Nak³adem Pracowni Chorologii Komputerowej
Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków, 86 ss.
¯UKOWSKI W., JACKOWIAK B. 1995. Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro¿onych na
Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. – W: ¯UKOWSKI W., JACKOWIAK B. (red.),
Gin¹ce i zagro¿one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. – Pr.
Zak³. Taks. Roœl. UAM w Poznaniu 3: 9-96.