STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO1

STATUTY KAZIMIERZA WIELKIEGO
ZASADY ODPOWIEDZIALNOŚCI
Wprowadzenie zasady odpowiedzialności indywidualnej i subiektywnej.
Jeśli czyn jest popełniany wespół z bratem, przyjacielem, ojcem itp., każdy z nich będzie
odpowiadał przed sądem indywidualnie. W myśl zasady „każdy grzech ma swego sprawcę” (a
nie sprawców). Art. „Syn za ojca żadnej kary nie ma cierpieć”: powiązania rodzinne nie mogą
pociągnąć do odpowiedzialności za zbrodnie popełnione przez krewnego. Pociągnięcie
członków rodziny do odpowiedzialności jest możliwe tylko wtedy, kiedy sami uczestniczyli w
czynie zabronionym. W takim wypadku każdy odpowiada indywidualnie. W przypadku gdy
sąd zarządził konfiskatę majątku, dotyczyła ona jedynie sprawcy, a nie jego rodziny. Gdy
sprawcay nie został wydzielony majątek, wydzielało się go i następnie konfiskowano. Polskie
prawo przedrozbiorowe znało także wyjątki od niekarania rodziny sprawcy, np. konfiskata
majątku rodzinnego za herezję w myśl edyktu wieluńskiego z 1424 r.
Wyjątki od zasady: odpowiedzialność za skutek (obiektywna). Przykład: winny zranienia jest
ten, kto zgasił światło, ponieważ z tego powodu nieznany jest prawdziwy sprawca.
Przykłady odpowiedzialności zbiorowej: do odpowiedzialności zostają pociągnięci sąsiedzi,
którzy nie pomogli pojmać sprawcy kradzieży konia. To oni a nie złoczyńca mają zapłacić
karę za skradzionego konia. W przypadku zamordowania kleryka lub duchownego cała
parafia, w której doszło do popełnienia zbrodni, obejmowana była klątwą (interdykt) do
momentu schwytania sprawcy. Gdyby zaś sprawca uciekł z danej miejscowości, mieszkańcy
zobowiązani byli do złożenia przysięgi, iż zrobili wszystko co w ich mocy, by go schwytać, a
także, że żaden z nich nie miał nic wspólnego z owym morderstwem.
Zatem w SKW rezygnacja z zasad subiektywizmu i indywidualizmu następuje, gdy istnieją
problemy w zakresie dowodzenia, ewentualnie także sankcja za niepodjęcie wymaganych
czynności związanych ze zwalczaniem przestępczości.
FORMY SPRAWSTWA
SKW znają następujące formy sprawstwa:
sprawca główny, współsprawstwo (wielu
sprawców), sprawstwo kierownicze (polecenie popełnienia przestępstwa), pomocnik. Osoba
popełniająca przestępstwo na polecenie także odpowiada karnie: art. „Zły według uczynków
swych ma odpowiadać” przestępca usprawiedliwiający swoją zbrodnię rozkazem swych
zwierzchników odpowiada za własne czyny. Wynika to z prawa boskiego.
OKOLICZNOŚCI WYKLUCZAJĄCE KARALNOŚĆ
W SKW nie rozróżniano nowoczesnego podziału na okoliczności wykluczające bezprawność
czynu (czyli czyn nie jest bezprawny) od okoliczności wykluczających winę (czyli czyn jest
bezprawny, ale nie można przypisać winy). Ogólnie posługiwano się konstrukcją okoliczności
wykluczających karanie. Należały do nich przykładowo (więcej przykładów w podręczniku):
Obrona konieczna – odparcie bezprawnego, bezpośredniego ataku na dobro prawne. W SKW
występuję m.in. w formie obrony koniecznej: sługa ma prawo stanąć w obronie swojego
pana, może on zranić osobę, która bezpośrednio zagraża jego życiu lub zdrowiu i nie ponosi
odpowiedzialności za śmierć lub rany zadane napastnikowi.
Prawo pozwala zabić złodzieja schwytanego na gorącym uczynku podczas czynienia szkody
właścicielowi pola. Jeśli to złodziej zrani lub zabije właściciela, to w razie zranienia ma
zapłacić odszkodowanie, a w przypadku zabójstwa ma zapłacić odszkodowanie jego dzieciom
(główszczyznę). A zatem tylko okradanemu przysługuje możliwość uniknięcia kary.
Początek – zranienie lub zabicie napastnika, który rozpoczął zwadę. Jest to także konstrukcja
w ramach obrony koniecznej. SKW znały nowoczesne rozwiązanie tzw. ekscesu
ekstensywnego: reakcja na początek nie może być odłożona w czasie. Odparcie ataku musi
być natychmiastowe. Nowoczesne prawo karne przewiduje także eksces intensywny, czyli
przekroczenie granic obrony koniecznej przez obronę środkami rażąco niewspółmiernymi do
rodzaju ataku.
Przedawnienie – przestępstwo nie podlega ściganiu po upływie przedawnienia. W SKW
Przedawnienie przestępstw w przypadku mieszkających w tej samej wsi lub parafii wynosi
rok, natomiast dla osób mieszkających w odrębnych wsiach lub parafiach sprawy ulegają
przedawnieniu po trzech latach. Rozróżnienie wynikało z ogólnych zasad prawa karnego i
procesu średniowiecznego. Znakomita większość przestępstw to p. prywatne, ścigane z
oskarżenia prywatnego. Zatem pokrzywdzony lub jego rodzina na własną rękę
przygotowywała materiał dowodowy. W przypadku gdy sprawca mieszkał w odległej
miejscowości, mogło to być utrudnione.
RODZAJE PRZESTĘPSTW I KAR
W większość w SKW kary miały charakter pieniężny. W przypadku przestępstw prywatnych
płacone były pokrzywdzonemu lub jego rodzinie, kary publiczne zasilały skarb królewski.
Wraz z rozwojem prawa w epoce jagiellońskiej i Rzeczpospolitej Obojga Narodów, coraz
więcej przestępstw uznawano za publiczne, ścigane z oskarżenia publicznego. W takiej
sytuacji oprócz odszkodowania dla pokrzywdzonego lub jego rodziny sprawca skazywany był
na karę publiczną – mogła to być również kara pieniężna, płacona na rzecz skarbu.
Przestępstwem publicznym w SKW był najazd na dwór szlachecki, podczas którego dokonano
na oczach dzieci morderstwa ziemianina. Oprócz kary siedemdziesiąt na rzecz skarbu
państwa sprawca płacił każdemu z dzieci główszczyznę – karę piętnadzieścia.
Kara siedemnadzieścia (siedemdziesiąt) – najostrzejsza kara pieniężna, płacona na rzecz
skarbu państwa, zasądzana w przypadku popełnienia przestępstw publicznych (np.
podpalenie, gwałt i rozbój na drodze publicznej, przestępstwa sądowe, naruszenie własności
państwowej oraz miru drogowego). Ewolucja prawa karnego w okresie jagiellońskim i
późniejszym doprowadziła do zastąpienia lub uzupełnienia kary siedemdziesiąt innymi karami
publicznymi (np. kara dolnej wieży).
OKOLICZNOŚCI WPŁYWAJĄCE NA WYSOKOSĆ KARY – PRZYKŁAD PRZESTĘPSTW
PRZECIWKO MIENIU ORAZ ZABÓJSTWA
Przestępstwa przeciwko mieniu w Statutach Kazimierza Wielkiego opisane są w bardzo
kazuistyczny sposób. Mało jest w nich zasad uniwersalnych, dotyczących ogółu podobnych
przypadków czy grupy podobnego rodzaju spraw.
Archaiczne i mało nowoczesne sformułowanie tych przepisów powoduje, że opisane są
bardzo konkretne przypadki kradzieży konkretnych dóbr i okoliczności popełnienia
przestępstwa.
Wskutek tej kazuistyki, w przypadku wymierzania kary znacząco różny będzie jej wymiar w
przypadku ścięcia dębu znajdującego się nad wodą, a ścięcia takiego samego dębu w
„dąbrowie”.
Wymierzane kary uzależnione są tutaj od takich czynników jak:
•
•
•
•
•
•
•
•
ilość skradzionego dobra (np. za wyrąb dwóch dębów grozi kara ośmiu skojców, za
trzy natomiast – kara trzech grzywien dla właściciela działki i trzech grzywien na rzecz
sądu);
miejsce kradzieży (podany powyżej przykład dębu nad wodą i w „dąbrowie”);
rodzaj skradzionego dobra (np. powyższe kary dotyczą tylko dębu, natomiast w
przypadku kradzieży innego drzewa, pokrzywdzony ma prawo siekiery, płaszcza czy
sukni przestępcy);
recydywa – w przypadku popełnienia tego samego przestępstwa kolejny raz, kary są
surowsze;
nienaganna opinia („dobra sława”) – jeśli podejrzanemu nie da się udowodnić
dokonania przestępstwa ze względu na brak świadków i złoży odpowiednią przysięgę,
jest on uniewinniony;
czas popełnienia kradzieży: surowsze karanie przestępstw popełnionych nocą;
zróżnicowanie w wysokości kary zależy od stanu z jakiego wywodzi się zamordowany
i sprawca zabójstwa; za zabójstwo kmiecia płaci się odszkodowanie zarówno panu
(ponieważ stracił ręce do pracy) jak i krewnym osoby zmarłej – jeżeli oskarżony ze
stanu plebejskiego nie ma środków, aby zapłacić odszkodowanie, to zostaje skazany
na śmierć
zabójstwo krewnych jest zbrodnią zasługująca na szczególne potępienie. Osoba, która
dopuści się tego czynu nie może dziedziczyć po zamordowanym, a także jest na
zawsze pozbawiona dobrej sławy (infamia).