Pobierz artykuł - Fundacja Rozwoju Dzieci

Tekst pochodzi z czasopisma CHILDREN IN EUROPE, nr 6, marzec 2004
„Przystępując do działania, kaŜdy zastanawia się, co zrobić, by przekształcić
rzeczywistość zgodnie z własnymi pragnieniami” – Loris Malaguzzi, pedagog.
Paola Cagliari, Angela Barozzi i Claudia Guidici
Tworzenie programu edukacyjnego opartego na współpracy
We włoskich placówkach edukacyjnych relacje między szkołą a domem najczęściej
określa się terminem „współpraca”, choć jej załoŜenia i sposób wykonania mogą
przybierać bardzo róŜne formy. Jedną z form omawiamy poniŜej na przykładzie Reggio
Emilia.
Program dydaktyczny realizowany w tamtejszych Ŝłobkach i przedszkolach jest z definicji
nastawiony na współdziałanie. Jego prawdziwe znaczenie edukacyjne tkwi we współpracy
wszystkich zainteresowanych stron. Oznacza to, Ŝe kaŜdy – dziecko, nauczyciel, matka,
ojciec – przedstawia swoje pomysły i bierze udział w dyskusji w trosce o wspólne dobro i
zgodnie z zasadą porozumienia. Spotkania słuŜą dialogowi prowadzonemu z róŜnych
pozycji – społecznych, ideowych, kulturowych – oraz uczą negocjacji, zapobiegając
podziałom i niechęci. Umiejętności pewnych osób nie wykluczają umiejętności innych i
wszyscy – dzieci, nauczyciele i rodzice – są aktywnymi podmiotami kaŜdej relacji, słuŜąc
potrzebną wiedzą, której nie posiada nikt inny. Według Carli Rinaldi „współpraca jest
strategią edukacyjną charakterystyczną dla sposobu prowadzenia naszych placówek oraz
dla procesu uczenia. Współpraca angaŜuje dzieci, rodziny i nauczycieli; oznacza nie tylko
udział, ale wręcz utoŜsamienie się, bycie częścią – istotą, treścią – wspólnej toŜsamości,
w której »my« oŜywa dzięki współpracy. Dlatego w naszym przekonaniu edukacja i
współpraca ściśle się ze sobą łączą – »co« (edukacja) i »jak« (współpraca) stają się
formą i treścią procesu kształcenia”.
„Według mnie chodzi o rozwój w wyniku wspólnej refleksji, dzięki okazji do wymiany
myśli, porównywaniu punktów widzenia, drąŜeniu pomysłów, dzięki temu jestem bliŜej
własnego dziecka i moŜemy się rozwijać razem.” – fragment protokołu z zebrania rady
pedagogicznej przedszkola im. Anny Frank (rady pedagogiczne składają się z kadry
nauczycielskiej, wybranych rodziców oraz innych przedstawicieli).
Tak więc w Reggio Emilia współpraca nie oznacza po prostu włączania rodziców w Ŝycie
szkoły, ale jest wartością, charakterystyczną cechą całościowego doświadczenia,
sposobem patrzenia na uczestników działań edukacyjnych i na rolę szkoły. W tym ujęciu
pierwszymi współpracownikami są dzieci, które czynnie wpływają na własny proces
kształcenia i proponują oryginalne podejście do otaczającej rzeczywistości. Jeśli w
przedszkolu naprawdę ceni się i praktykuje współpracę, wówczas wskutek wymiany myśli
między dziećmi a ich rówieśnikami oraz między dziećmi a dorosłymi tworzy się kultura
wychowania, obejmująca zarówno daną placówkę, jak i szerszą społeczność miasta.
Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego
Seminarium „Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci wiejskich” / Warszawa, 27 listopada 2008
1
„Nie moŜna myśleć o szkole jak o zjawisku wyrwanym z kontekstu. Szkoła jest ściśle
związane z lokalną sytuacją rodziny. [Mam na myśli] szkołę, która uwaŜa się za Ŝywy
element tkanki społecznej, element środowiska miejskiego i otoczenia, w jakim
dorastają dzieci; szkołę, która umie dostrzec ich moŜliwości […] i chętnie im towarzyszy
w procesie kształcenia, wraz z innymi współuczestnikami” – Luciano, mieszkaniec miasta
We współpracy uczestniczy teŜ kadra pedagogiczna. Nauczyciele nie są jedynie
wykonawcami programów wymyślonych przez kogoś innego, lecz aktywnie formują
proces edukacyjny kaŜdego dziecka i kaŜdej grupy dzieci, a takŜe własny proces
samokształcenia, czyli uczą się, jak uczyć innych. Odbywa się to przez wspólne słuchanie
i pracę badawczą.
Współpraca opiera się na załoŜeniu, Ŝe nie istnieje rzeczywistość obiektywna, Ŝe kultura
to ciągle zmieniający się produkt Ŝycia społecznego, a pojedynczy człowiek dysponuje
zaledwie cząstkową wiedzą. Według innego załoŜenia, przy tworzeniu programu,
zwłaszcza programu edukacyjnego, liczy się kaŜde zdanie wyraŜone w dialogu z innymi w
ramach wspólnie przyjętych zasad. Koncepcja współpracy korzysta z tych załoŜeń, które
w naszej opinii stanowią jednocześnie fundament demokracji.
Dlatego jeśli chcemy, by placówka edukacyjna stosowała zasadę współpracy, musimy
znaleźć miejsce i czas, by wysłuchać wszystkich uczestników – dzieci, nauczycieli i
rodziców. Ten pierwszy niezbędny warunek został juŜ spełniony w wielu włoskich
ośrodkach, ale jeśli współpraca ma odgrywać jakąkolwiek rolę w programie edukacyjnym
stworzonym w sposób demokratyczny przez społeczność lokalną, spełnienie
podstawowego warunku nie wystarczy.
Czasownik „współpracować” odmienia się przez osoby w liczbie pojedynczej i mnogiej.
KaŜda osoba moŜe wnieść swój wkład i skorzystać z informacji przedstawionych przez
innych. PoniewaŜ róŜnimy się między sobą, kaŜde dziecko i kaŜdy dorosły wybiera formę
współpracy, która mu odpowiada. Ale oprócz indywidualnego stylu współpracy istnieje teŜ
inny aspekt współdziałania, kiedy placówka tworzy małą społeczność w ramach większej
społeczności miasta, a jej strategia działania obejmuje szerszy zakres.
śłobek czy przedszkole, które chce być miejscem autentycznej edukacji nie moŜe tkwić w
oderwaniu od problematyki społecznej i kulturowej – musi mieć pojęcie o zmieniających
się ideach, zjawiskach i stylach Ŝycia po to, by oferować zaktualizowane wersje działań i
załoŜeń oraz po to, by tworzyć aktualne propozycje i wizje kulturalno-społeczne. W tym
przypadku dobrze sprawdza się podejście, o którym piszą nauczycielki z Reggio Daniela
Lanzi i Ivana Soncini, podejście, które „łączy wielkie prądy kulturalno-społecznofilozoficzne, wartości perspektywiczne oraz codzienną praktykę edukacyjną”.
„Sądzę, Ŝe waŜne jest, by kaŜdy mógł współpracować na swój własny sposób i
podejmował się zadań innych niŜ pozostali”. – Tiziana, matka
„Współpraca stwarza okazję, by rodzice lepiej poznali procesy kryjące się za niektórymi
decyzjami i pomaga zrozumieć pewne punkty widzenia, ale to nie wszystko.
[Współpraca] oznacza, Ŝe moŜna być aktywnym uczestnikiem złoŜonego i dynamicznego
Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego
Seminarium „Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci wiejskich” / Warszawa, 27 listopada 2008
2
procesu, jakim jest edukacja, której nie da się poszatkować na wyraźnie oddzielone
segmenty i której nie da się zatrzymać, a następnie z powrotem uruchomić. Wymaga to
istnienia ścisłej więzi między rodzinami, przedszkolem i całym miastem”. – Giovanna,
matka
Jedynym sposobem osiągnięcia tego celu jest przyjęcie i zastosowanie zasady współpracy
według podanej przez nas definicji, czyli poprzez aktywne włączanie wszystkich dzieci,
nauczycieli i rodziców w róŜne wymiary Ŝycia społecznego w celu wspólnego
odczytywania i interpretowania zachodzących zmian.
Z przedstawionej tu koncepcji współpracy wynika, Ŝe placówka wczesnej edukacji jest
przestrzenią społeczną i w konsekwencji takŜe przestrzenią edukacyjną w pełnym tego
słowa znaczeniu, ale nie jest to fakt oczywisty, nie jest to naturalna forma
funkcjonowania szkoły. Jest to wynik świadomej decyzji wynikającej z przyjętej filozofii,
decyzji podjętej na podstawie zasad, które my, nauczyciele z Reggio, zawsze staramy się
stosować w procesie nauczania, rozwoju zawodowego i współpracy z domem.
Czy rodzice to kompetentni „współpracownicy”? Na ogół placówki edukacyjne za
kompetentnych ich nie uwaŜają, poniewaŜ same nie traktują siebie jako przestrzeni
społecznej i dlatego lekcewaŜą udział rodziców jako obywateli. Ponadto, koncentrując
uwagę na uczeniu rozmaitych przedmiotów, sądzą, Ŝe liczy się przede wszystkim wiedza
specjalistyczna, której większość rodziców nie ma.
Jak rozumiemy pojęcie „kompetencje”? Jedno ze znaczeń to uznanie roli rodziców oraz
nauczycieli i dzieci. Uznanie to – które takŜe wynika z pewnych załoŜeń – polega na
przyznaniu obywatelowi prawa do udziału w dyskusji na tematy społeczne dotyczące
wszystkich. Przy tym załoŜeniu, rodzice są kompetentni, poniewaŜ mają doświadczenie i
poglądy, i mogą zaoferować własne interpretacje i pomysły, artykułowane w sposób
bezpośredni lub niebezpośredni jako propozycje wynikające z ich doświadczenia w roli
rodziców i obywateli.
Termin „kompetencje” moŜna teŜ rozumieć jako efekt rozwoju w wyniku współudziału, co
oznacza, Ŝe współpraca prowadzi do kompetencji. (…) Wydarzenia, sytuacje, procesy i
strategie uczenia kształtujące doświadczenie współuczestnictwa są daleko bardziej
złoŜone i zróŜnicowane. Zresztą, nawet gdyby moŜna było sporządzić zestawienie
wszystkich moŜliwych form współpracy, Czytelnik wcale nie zyskałby przez to lepszego
pojęcia na temat kontaktów szkoły z domem.
Współpraca nie jest modelem, który moŜna powielać, a przede wszystkim nie naleŜy o
niej myśleć jak o sekwencji zdarzeń. Jest doświadczeniem i procesem, w których treść i
forma działania wzajemnie od siebie zaleŜą. Współpraca wskazuje nowe (unikatowe i
oryginalne) cele, które powstają w ścisłym związku z toŜsamością poszczególnych osób i
grup. W grupie, w której zachodzi autentyczny dialog, budzi się poczucie wspólnoty, a
jednocześnie kaŜdy uczestnik zdobywa przestrzeń dla własnych przemyśleń, oczekiwań,
pragnień i praw. Ale wspólnota grupowa to coś więcej – dzięki propozycjom, które łączą
w całość wszystkie elementy składowe pozwala ona poszczególnym ludziom odnaleźć
samych siebie i daje im poczucie współuczestnictwa.
„Uczenie to zaangaŜowanie, umiejętność słuchania innych, świadomość własnego
Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego
Seminarium „Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci wiejskich” / Warszawa, 27 listopada 2008
3
miejsca i tolerancja dla poglądów ludzi, którzy myślą inaczej niŜ my” – Luisa, matka
„KaŜdy moŜe przyczynić się, choćby w najmniejszym stopniu, do upowszechniania
filozofii naszego miasta, moŜe zwracać większą uwagę na potrzeby jednostki juŜ od
najmłodszych lat. [Jest to] filozofia oparta na dialogu, wymianie zdań, akceptacji róŜnic i
głębokim szacunku dla Ŝycia” – Silvana i Andrea, rodzice
W naszym tekście proponujemy, by współpracę rozumieć jako przestrzeń dialogu między
jednostką a społeczeństwem, przestrzeń zgodnego inicjowania zmian i kultury, w której
innowacyjność jest wynikiem działania waŜnych procesów demokratycznych. Przy tym
załoŜeniu, celem placówki edukacyjnej jest stworzenie forum publicznego dla wymiany
myśli, umoŜliwiające ich przepływ i rozwój.
Tłumaczyła
Ewa Pulkowska
Fundacja Rozwoju Dzieci im. J. A. Komeńskiego
Seminarium „Wyrównywanie szans edukacyjnych dzieci wiejskich” / Warszawa, 27 listopada 2008
4