Struktura wymiana w³adza

Struktura
wymiana
w³adza
Studia z socjologii teoretycznej
Pod redakcj¹
Tadeusza Sozañskiego
Jacka Szmatki
i Mariana Kempnego
Warszawa 1993
Wydawnictwo IFiS PAN
Projekt ok³adki
Andrzej £ubniewski
Redaktor
Barbara Gruszka
Sk³ad komputerowy
Tadeusz Sozañski
Ksi¹¿ka dotowana ze œrodków Komitetu Badañ Naukowych
na program badawczy PB 1927/1/91
Copyright © by Wydawnictwo Instytutu Filozofii
i Socjologii PAN, 1993
ISBN 83–85194–63–0
Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN
00-330 Warszawa, ul. Nowy Œwiat 72, tel. 26-52-31 w. 97
Wydanie I. Obj. 18 ark. wyd.. 19,5 ark. druk.
Papier offset kl. III., f. A-5.
Spis treœci
Od redaktorów ........................................................................................... 5
Jacek SZMATKA, Tadeusz SOZAÑSKI
O czterech mitach socjologii i trzech generacjach teorii
socjologicznych ..................................................................................... 9
1. Problem (9). 2. Cztery m ity o teorii socjologicznej i ich krytyka (10).
3. Trzy generacje teorii socjologicznych (18).
Jacek SZMATKA, David WILLER
W kierunku teoretycznego programu badawczego dynamiki
struktury spo³ecznej ..............................................................................29
1. Teoria elem entarna w perspektywie m etateoretycznej (29). 2. Pojêcie
naukowego program u badawczego (30). 3. C o zasz³o w teorii wym iany
spo³ecznej? (32). 4. Trzon naukowego program u badawczego
Hom ansowskiej teorii wym iany (35). 5. Gdzie za³am a³ siê program
badawczy Homansowskiej teorii wym iany? (40). 6. Charakterystyka trzonu
naukowego program u badawczego teorii elem entarnej (TE) (42). 7. Teoria
elem entarna jako teoria typu „interactor” (53). 8. Struktura naukowego
program u badawczego TE (54). 9. Kierunki ewolucji program u
badawczego TE (63).
Izabella UHL
Co to jest „teoria elementarna”? ...........................................................73
1. Cel pracy (73). 2. Zakres przedm iotowy teorii elem entarnej (74).
3. Za³o¿enia m etodologiczne teorii elem entarnej (75). 4. Budowanie teorii
– m odelowanie obiektów i zdarzeñ (77). 5. Testowanie teorii –
laboratoryjny eksperym ent naukowy (85). 6. Zastosowanie teorii –
interpretacja i wyjaœnianie zjawisk historycznych (90).
Wies³aw STRUKOWSKI-KOZIEÑ
Dynamika struktury spo³ecznej ..........................................................101
1.
Struktura
jako
przestrzeñ
zdarzeñ
(101).
2.
G rupa
i instytucja (105). 3. Obiekty teoretyczne m odeli socjologicznych: rola,
status, zasoby, pozycja spo³eczna, struktura (110). 4. Model struktury
m akrosystem u
spo³ecznego
(120).
5.
Teoria
elem entarna (129). 6. Zakoñczenie: dynam ika struktury spo³ecznej (141).
Tadeusz SOZAÑSKI
Próba formalizacji sieciowej teorii wymiany ........................................149
1. Teoria wym iany dziœ (149). 2. Model form alny sieciowego system u
w ym ia n (1 5 5 ). 3 . Ak sjom atyczna charakterystyk a system u
wym ian. Specjalne klasy system ów (166). 4. O d m odelu do teorii
funkcjonowania system u wym ian (180). 5. Uwagi koñcowe (188).
Barry MARKOVSKY, David WILLER, Travis PATTON
Relacje w³adzy w sieciach wymian .....................................................195
1. W czeœniejsze podejœcie (197). 2. Analiza teoretyczna odwo³uj¹ca siê
do teorii grafów (201). 3. Eksperym ent I (210). 4. Obszary w³adzy i sieci
o wym ianach wielokrotnych (213). 5. Eksperym ent II (218). 6. Nowe
kierunki teoretyczne (222). 7. Zakoñczenie (224).
Tadeusz SOZAÑSKI
Hierarchiczne systemy wymian. Powtórzenie
eksperymentu Davida Willera .............................................................233
1. Hierarchiczne system y wym ian: teoria i badania (233). 2. O pis
eksperym entu (248). 3. Hipotezy, wyniki, wnioski (257).
Marian KEMPNY
Wymiana spo³eczna ! teoria socjologiczna, w stronê
kulturowej perspektywy czy poza ni¹? ................................................273
1. Uwagi wstêpne (273). 2. W poszukiwaniu podstawowych
m etateoretycznych wym iarów paradygm atu wym iany (275). 3. Na czym
polega odrêbnoœæ socjologicznych i antropologicznych teorii
wym iany? (284). 4. Teoria wym iany wobec za³am ania siê
funkcjonalistycznego „dyktatu” w socjologii (287). 5. Antropologia wym iany
! u Ÿróde³ jej swoistoœci (292). 6. W nioski koñcowe (296).
Contents and Summaries .......................................................................305
Od redaktorów
Na niniejszy tom sk³adaj¹ siê prace cz³onków i sta³ych wspó³pracowników
Pracowni Mikrosocjologii dzia³aj¹cej w Instytucie Socjologii Uniwersytetu
Jagielloñskiego. W wiêkszoœci powsta³y one w ramach programu badawczego
PB 1927/1/91 („Toward a Theoretical Research Program of the Dynamics of
Social Structure”) finansowanego przez Komitet Badañ Naukowych.
Publikacja ta nie jest dzie³em zbiorowym tego rodzaju, ¿e g³osy autorów
zatracaj¹ w nim samodzielne znaczenie, staj¹c siê jedynie „wariacjami” na
wspólny temat lub relacjami z w³asnych „poletek” zyskuj¹cymi w³aœciwy sens
wy³¹cznie w kontekœcie ca³ego przedsiêwziêcia. Nie jest te¿ jednak, jak to siê
zdarza w takich razach, luŸnym zbiorem artyku³ów powi¹zanych jedynie
ogólnikowo sformu³owanym tytu³em. Choæ wiêc wedle zwyczajowej formu³y
autorzy poszczególnych prac ponosz¹ wy³¹czn¹ odpowiedzialnoœæ za
prezentowane pogl¹dy, Czytelnik z pewnoœci¹ zauwa¿y, ¿e artyku³y
zamieszczone w tej ksi¹¿ce ³¹cz¹ liczne zwi¹zki tematyczne i podobieñstwo
stanowisk. W istocie jest ona w du¿ej mierze owocem pracy zespo³owej,
dzielenia siê pomys³ami i uzgadniania pogl¹dów na drodze dyskusji miêdzy
cz³onkami zespo³u autorskiego i wchodz¹c¹ w jego sk³ad trójk¹ redaktorsk¹,
której zadaniem by³o czuwanie nad kszta³tem ca³oœci. Nie od rzeczy bêdzie
dodaæ w tym miejscu, ¿e redaktorzy, znajduj¹c siê w trzech oddalonych od
siebie punktach globu, dziêki wynalazkowi poczty elektronicznej mogli na
bie¿¹co komunikowaæ siê ze sob¹ w sposób niemal tak bezpoœredni, jak
w grupie seminaryjnej. Mimo idealnie symetrycznej struktury owej „sieci
komunikowania” aktywnoœæ jej trzech „wêz³ów” nie by³a jednakowa. T³umaczy
to odmienn¹ od alfabetycznej kolejnoœæ nazwisk redaktorów na stronie
tytu³owej. Sam pomys³ tej publikacji wyszed³ od Mariana Kempnego, Jacek
Szmatka wp³yn¹³ najsilniej na jej zawartoœæ i „przes³anie”, zaœ Tadeusz
Sozañski wzi¹³ na siebie bie¿¹ce koordynowanie pracy zespo³u i
przygotowanie do druku ostatecznej wersji tekstu.
Gdy zaczynaliœmy pracê nad ksi¹¿k¹, ³¹czy³o nas przede wszystkim
zainteresowanie orientacj¹ teoretyczn¹ zwan¹ „teori¹ wymiany”. Jak siê
wydaje, jest ona wci¹¿ ma³o znana i doceniana w Polsce. Naszym
pragnieniem jest, aby ksi¹¿ka ta (której roboczy tytu³ brzmia³ „Wokó³ teorii
wymiany”), bêd¹c kolejn¹ obszern¹ pozycj¹ na ten temat po wyborze tekstów
Wspó³czesne teorie wymiany spo³ecznej (pod red. Mariana Kempnego
i Jacka Szmatki, 1992), przyczyni³a siê do zmiany tego stanu rzeczy, tym
bardziej, ¿e w latach osiemdziesi¹tych w ramach tej szerokiej orientacji
pojawi³y siê nowe ciekawe propozycje teoretyczne doœæ ju¿ odleg³e od
powszechnie znanych i komentowanych koncepcji Homansa i Blaua. Do nurtu
tego okreœlanego jako „sieciowa teoria wymiany” nale¿y w szczególnoœci tzw.
„teoria elementarna” (dok³adniej „elementarna teoria interakcji spo³ecznych”).
Jeden z jej twórców, prof. David Willer, który od kilku lat wspó³pracuje
z Pracowni¹ Mikrosocjologii IS UJ, jest tak¿e wspó³autorem dwu tekstów
zamieszczonych w tej ksi¹¿ce: napisanego wspólnie z Jackiem Szmatk¹
artyku³u W kierunku teoretycznego programu badawczego dynamiki struktury
spo³ecznej oraz pracy opublikowanej w 1988 roku w „American Sociological
Review” wspólnie z Barry'm Markovsky'm i Travisem Pattonem,
a przedrukowanej tu za zgod¹ autorów i wydawcy.
Teoria elementarna, omówiona systematycznie we wspomnianej pracy
Szmatki i Willera, jak równie¿ w artykule Izabelli Uhl Co to jest „teoria
elementarna”? (adresowanym do czytelników pragn¹cych wstêpnie
zorientowaæ siê w jej przedmiocie), zajmuje siê nie tylko w y m i a n ¹, ale
i innymi elementarnymi stosunkami spo³ecznymi, w szczególnoœci relacj¹
„przymusu” (jest to g³ówny temat pracy I. Uhl), a ogólniej, w ³ a d z ¹, której
ró¿ne formy wytwarzaj¹ siê jako pochodna s t r u k t u r y systemu
spo³ecznego. Program badawczy teorii elementarnej podejmuje na nowo
centralne problemy socjologii, a tak¿e, w swej warstwie metateoretycznej,
proponuje pewien idea³ s o c j o l o g i i t e o r e t y c z n e j (bliski
wiêkszoœci autorów naszego tomu, którzy œwiadomie podjêli próbê w³¹czenia
siê w sposób twórczy w prace teoretyczne i empiryczne mieszcz¹ce siê w tym
nurcie socjologii wspó³czesnej). Fakt ten znalaz³ odzwierciedlenie w nowym
tytule i podtytule ksi¹¿ki.
Rolê klamry spinaj¹cej ca³oœæ pe³ni¹ dwa studia metateoretyczne dotycz¹ce
kondycji teorii socjologicznej, stawiaj¹ce pytania o jej naturê i rozwój, przy
czym tego rodzaju refleksji towarzyszy wyraŸna argumentacja na rzecz
okreœlonego sposobu analizy zjawisk spo³ecznych. Artyku³ wstêpny Jacka
Szmatki i Tadeusza Sozañskiego zatytu³owany O czterech mitach socjologii
i trzech generacjach teorii socjologicznych podejmuje raz jeszcze problem
wzorca teoretycznoœci w nauce o spo³eczeñstwie. Wypowiadaj¹c swoje credo
autorzy staraj¹ siê wykazaæ, ¿e uprawianie socjologii jako „nauki œcis³ej”
(science) jest nie tylko po¿¹dane, ale i mo¿liwe. Artyku³ Mariana Kempnego
Wymiana spo³eczna ! teoria socjologiczna, w stronê kulturowej perspektywy
czy poza ni¹? ! opowiadaj¹cy siê za ujêciem mechanizmów i procesów
wymiany w perspektywie w³aœciwej antropologii kulturowej ! stanowi niejako
„kontrapunkt” dla tez Szmatki i Sozañskiego, jednoczeœnie wskazuj¹c na
odmiennoœæ podejœcia antropologicznego od tzw. „socjologii humanistycznej”.
W¹tek metateoretyczny jest silnie obecny tak¿e w pracy Szmatki i Willera
(autorzy pokazuj¹ miêdzy innymi, ¿e teoria elementarna na swym obecnym
etapie rozwoju zyska³a ju¿ rangê „naukowego programu badawczego”
w sensie Lakatosa) oraz w obszernym studium Wies³awa StrukowskiegoKozienia Dynamika struktury spo³ecznej. Tê ostatni¹ pracê wyró¿nia szersze
uwzglêdnienie kontekstu makrostrukturalnego, w jakim funkcjonuj¹ proste
systemy spo³eczne modelowane w laboratorium.
W teoretycznym artykule Tadeusza Sozañskiego Próba formalizacji
sieciowej teorii wymiany wprowadzony zosta³ formalny ogólny model
„sieciowego systemu wymian o dwu rodzajach zasobów”, umo¿liwiaj¹cy
dalsz¹ formalizacjê pewnego fragmentu teorii elementarnej. Dwa pozosta³e
studia: Markovsky'ego, Willera i Pattona Relacje w³adzy w sieciach wymian
oraz Sozañskiego Hierarchiczne systemy wymian. Powtórzenie eksperymentu
Davida Willera ³¹czy teoretyczno-eksperymentalny charakter. Obie te prace,
podejmuj¹ce problem w³adzy, s¹ ponadto przyk³adami praktycznej realizacji
postulatu kumulatywnoœci naukowej wiedzy socjologicznej. W pracy
Markovsky'ego, Willera i Pattona (w³¹czonej do naszego zbioru zarówno ze
wzglêdu na jej reprezentatywnoœæ dla ca³ego „programu badawczego”, jak i jej
szeroki rezonans) wysuniêta zosta³a formalna, oparta na pojêciach teorii
grafów, specyficzna teoria t³umacz¹ca zró¿nicowanie w³adzy miêdzy
pozycjami w systemie wymian o strukturze sieciowej. Teoria ta,
konkurencyjna wzglêdem wczeœniejszej teorii pochodz¹cej od Richarda
Emersona i rozwiniêtej przez Karen Cook i Toshio Yamagishi, zosta³a
poddana testowi eksperymentalnemu, z którego wysz³a zwyciêsko. Praca
Sozañskiego kontynuuje natomiast rozpoczêt¹ przez Willera analizê zjawiska
w³adzy w „systemie hierarchicznym”, w którym przewagê nad „podw³adnymi”
daje „w³adcy” nie tylko jego „centralne” umiejscowienie w „sieci”, ale tak¿e
mo¿liwoœæ wykorzystania rywalizacji miêdzy pow³adnymi wynagradzanymi
w sposób podyktowany przez hierarchiê osi¹ganego statusu.
Podsumowuj¹c te krótkie uwagi wstêpne, oddajemy do r¹k Czytelnika
ksi¹¿kê zawieraj¹c¹ zarówno metateoretyczne analizy obecnego stanu teorii
socjologicznej, w tym poszukiwania drogi uniewa¿nienia opozycji miêdzy
podejœciem „humanistycznym” a „naturalistycznym”, jak i próby budowania
oraz empirycznego sprawdzania konkretnych teorii. Pragnêlibyœmy, aby ta
praca, sygnalizuj¹c zjawiska zwi¹zane z dylematem „interpretatywnoœæ
a teoretycznoœæ” (takie jak „kulturalizm” i „ucieczka w metateoriê”), stanowi³a
zachêtê do rozwijania socjologii teoretycznej rezygnuj¹cej z ambicji
wyjaœniania œwiata spo³ecznego w ogóle, wszak¿e w zamian oferuj¹cej
modele nie mniej abstrakcyjne, ale bardziej u¿yteczne do analizy rozmaitych
systemów spo³ecznych (takich jak „rynki doskona³e i niedoskona³e”, systemy
„korumpuj¹ce” czy „hierarchiczne”), które w dzisiejszej polskiej rzeczywistoœci
maj¹ sens nie tylko teoretyczny.
Marian Kempny
Tadeusz Sozañski
Jacek Szmatka
W arszawa!Kraków!Colum bia, South Carolina
Sierpieñ 1992 roku
Strony 1-8 ksi¹¿ki w formacie zbli¿onym do orygina³u
umieœci³em na stronie domowej w maju 2004
Tadeusz Sozanski, http://www.cyf.kr.edu.pl/~ussozans/