Stan badań nad historią kultury w Polsce w XX i na początku XXI

Transkrypt

HISTORICA Revue pro historii a příbuzné vědy 2013/2
195
OBZORY
Stan badań nad historią kultury w Polsce
w XX i na początku XXI wieku
HANNA KUROWSKA
Kurowska, Hanna: State of Research on the History of Culture in Poland in the
20th Century and at the Beginning of the 21st Century
The article is chronological study of the history of culture in Poland and is divided
into four parts. The first presents the achievements of Polish cultural research until 1918, the next in 1918–1939, third 1945–1989 and the last after 1989. The
analysis consisted the discussion on the synthetic works of the history of Polish
culture, customs, history, culture, ideas, literature, and arts (among others architecture, painting, sculpture, music). Other publications extended the horizon
of knowledge about the former culture analysis of the functioning of the various
institutions that have shaped cultural awareness: printing, library (reading), education and schools, church. The reader will also find information about the publications of the material culture history: including the house and its interior, clothing, footwear. Unfortunately they are not too many synthetic studies on the history
of Polish culture, and the last was resleased over 25 years ago. It is the history of
Polish culture by Aleksander Brückner (1930–1931), Bogdan Suchodolski (1980)
and Maria Bogucka (1987 and 2008).
Key words Poland * Polish Historiography * History of Culture * History of Literatur * 20th–21th Century
Contact Uniwersytet Zielonogórski; [email protected]
Artykuł ma układ chronologiczny, a analizowany XX wiek został podzielony na cztery
okresy. Pierwszy prezentuje dorobek polskich badań nad kulturą do 1918 roku, a więc
w czasie, kiedy państwo polskie nie istniało na politycznych mapach świata, a rozwój polskiej nauki był skrępowany działaniami władz państw zaborczych. Kolejny okres to czas
między dwiema wojnami światowymi, kiedy nauka mogła się rozwijać w młodym państwie. Okres powojenny jest trudnym do analizy okresem, gdyż panujący ustrój wymuszał
na badaczach odnoszenie się do dorobku naukowców radzieckich oraz idei marksistowskich w ujęciu leninowskim. Spowodowało to, że część polskich naukowców wydawała
swe prace w tzw. „podziemiu” (w drugim obiegu), a inni wyemigrowali za granicę i tam
tworzyli (m. in. w Paryżu czy Londynie, gdzie silne były ośrodki polonijne). Ale był to
również okres, kiedy wypracowano nowe metody badawcze i sięgnięto po nowe tematy.
Dopiero po 1989 roku polska nauka mogła na nowo cieszyć się nieskrępowaną wolnością
słowa i pomimo krótkiego odcinka czasu dorobek jest porównywalny z wcześniejszymi
epokami będąc jednocześnie bardziej pogłębionym i zróżnicowanym.
196
W analizie stanu badań nad kulturą polską w XX wieku objęto prace syntetyczne z zakresu historii kultury polskiej, obyczajowości, historii kultury intelektualnej, literackiej
oraz artystycznej. Inne publikacje poszerzyły horyzont wiedzy o dawnej kulturze także
o analizy dotyczące funkcjonowania różnych instytucji, które kształtowały świadomość
kulturową: druk, biblioteki (czytelnictwo), oświatę, szkolnictwo i kościół. Czytelnik znajdzie także informacje o pracach z zakresu historii kultury materialnej. Pominięte zostały
liczne w tym okresie wydania źródłowe, czy antologie. Nie są także analizowane podręczniki historii Polski, w których znaleźć można rozdziały poświęcone historii kultury oraz
prace ograniczone zasięgiem terytorialnym do jednego miasta lub regionu. Opisy bibliograficzne dotyczą wydań pierwszych.
Historia kultury polskiej nie ma zbyt wielu syntetycznych opracowań, a ostatnie powstało w zasadzie ponad 25 lat temu. Są to dzieje kultury polskiej autorstwa Aleksandra
Brücknera (1930–1931), Bogdana Suchodolskiego (1980) oraz Marii Boguckiej (1987
i 2008). I to wszystko. Ale ich pojmowanie historii kultury było różne1. A. Brückner pisał
we wstępie, iż jego celem było odtworzenie dawnej kultury, dawnego trybu życia w rodzinie
i gminie, w kościele i szkole, w sądzie i obozie, w mowie i piśmie. Ujmuje więc kulturę dość
szeroko w odróżnieniu od B. Suchodolskiego, który rozumie ją jako dzieje świadomości
narodowej. M. Bogucka przez kulturę rozumie zarówno zespół (materialnych i niematerialnych) wytworów człowieka, jak społecznie uznane sposoby bycia i systemy wartości, typowe dla danej epoki i badanego terenu2. W swym pojmowaniu historii kultury podobna
jest do A. Brücknera. Z całą pewnością brakuje w polskiej literaturze przedmiotu opracowania równego rozmachem wydaniu przedwojennemu, a pogłębionego o współczesny,
jakże bogaty i zróżnicowany tematycznie dorobek naukowy.
Okres 1901–1918
Stań badań nad historią kultury w Polsce rozpocznę od analizy dorobku powstałego
na początku XX wieku (do 1918 roku). Był to okres, kiedy na mapach Europy nie było
państwa polskiego, a naukowcy polscy rozproszeni byli w trzech różnych organizmach
państwowych. Najintensywniejszy rozwój badań polskich widoczny był w takich ośrodkach jak: Kraków, Lwów oraz Warszawa. Dążenia niepodległościowe Polaków znalazły
na początku XX wieku swe odbicie w wielu podręcznikowych syntezach dziejów Polski. Wówczas to ukazały się prace wybitnego historyka literatury i kultury polskiej oraz
słowiańskiej Aleksandra Brücknera (1856–1939): w 1903 roku dwutomowe Dzieje
literatury polskiej, a w 1906 Dzieje języka polskiego3. Dzieje kultury i literatury polskiej
zostały także spisane przez Ignacego Chrzanowskiego (1866–1940)4, Konstantego Woj1 W latach 50. XX w. wywiązała się dyskusja na temat historii kultury, czego przejawem były m. in. artykuły:
ŁOWMIAŃSKI, Henryk: Zagadnienia historii kultury w ogólnej syntezie dziejów Polski. Kwartalnik Historyczny, 1957, 1, s. 32–46; RUTKOWSKI, Jan: Historia kultury i próba systematyzacji jej zagadnień. Kwartalnik
Historii Kultury Materialnej, 1959, 1, s. 3–61.
2 BOGUCKA, Maria: Dzieje kultury polskiej do 1918 roku. Wrocław 1987, s. 6.
3 Prace te dostępne są on-line na portalach: Polska Biblioteka Internetowa oraz Federacja Bibliotek Cyfrowych.
4 CHRZANOWSKI, Ignacy: Historya literatury niepodległej Polski (z wypisami). Warszawa 1906. Z innych prac
należy wymienić: Z dziejów satyry polskiej XVIII wieku. Warszawa 1909, s. 226; Z epoki romantyzmu : Studya
i szkice. Kraków 1918. W 1971 roku wyboru tekstów Chrzanowskiego poświęconych historii kultury dokonał
Andrzej Biernacki: TENŻE: Optymizm i pesymizm polski : Studia z historii kultury. Warszawa 1971.
OBZORY HANNA KUROWSKA Stan badań nad historią kultury w Polsce w XX i na pocz. XXI wieku
197
ciechowskiego (1872–1924)5, Antoniego Potockiego (1867–1939)6, czy też Bronisława
Chlebowskiego (1846–1918)7. Warto wspomnieć także o historii literatury wg wykładów
uniwersyteckich Romana Pilata (1846–1906)8 wydanych pod redakcją Wilhelma Bruchnalskiego (1859–1939). Ciekawą pracą o charakterze popularnym jest Ojczyzna w piśmie
i pomnikach Heleny Rzepeckiej (1863–1916)9. To swobodnie napisana, bogato ilustrowana, dwutomowa praca omawiająca kulturę polską łącząc historię literatury z innemi
dziedzinami sztuk pięknych, jak napisała autorka w Przedmowie.
Historia kultury mówionej i folklorystyka była przedmiotem zainteresowań etnografa
Zygmunta Glogera (1845–1910)10, który spisywał zabawy, podania i pieśni. Przy opracowywaniu tych ostatnich współpracował z polskimi kompozytorami. Dziełem życia
Glogera była czterotomowa Encyklopedia staropolska ilustrowana, która do dziś jest wartościowym przewodnikiem po kulturze staropolskiej11. Śmierć nie pozwoliła na dokończenie innej pracy o encyklopedycznym charakterze, dwutomowego Budownictwa drzewnego
i wyroby z drzewa w dawnej Polsce12. Praca ta kończy się na hasłach rozpoczynających się
na literę L (ostatnie hasło: Lamus). W niej również znajdziemy wiele haseł z zakresu historii kultury, szczególnie kultury materialnej i artystycznej.
Problematyka dziejów kultury polskiej i europejskiej pojawia się na stronach wydanych
w 1912 roku Początków kultury słowiańskiej opracowanych przez A. Brücknera, Lubora
Niederle (1865–1944) oraz Karola Kadlca (1865–1928) i w 1918 roku dwutomowej Polski w kulturze powszechnej13. Z kolei bogato ilustrowana praca Życie polskie w dawnych
wiekach Władysława Łozińskiego (1843–1913) cieszy się niesłabnącym zainteresowaniem do dnia dzisiejszego14. Jest to pierwszy całościowy opis staropolskich obyczajów
szlacheckich, w którym autor opisuje zamki, pałace, dwory, ich wygląd i wyposażenie,
5 WOJCIECHOWSKI, Konstanty: Dzieje literatury polskiej. Lwów 1907.
6 POTOCKI, Antoni: Polska literatura współczesna, 1: Kult zbiorowości: 1860–1890, 2: Kult jednostki: 1890–
1910. Warszawa 1911–1912.
7 CHLEBOWSKI, Bronisław: Rozwój kultury polskiej w treściwym zarysie przedstawiony. Warszawa 1917,
s. 221; dostęp on-line: http://www.polona.pl/item/696735/3/ (cit. 11. 9. 2013); TENŻE: Pisma Bronisława
Chlebowskieg, 1: Studya historyczno-krytyczne z zakresu dziejów literatury, oświaty i sztuki polskiej, 2: Studya
nad literaturą polską wieku XVI (Rej – Kochanowski), 3: Studya nad literaturą polską wieku XVII (Piotr Kochanowski – Twardowski – Potocki – Maszkiewicz – Pasek), 4: Prace z zakresu historyi, literatury i krytyki. War
szawa 1912.
8 PILAT, Roman: Historya literatury polskiej : Wykłady uniwersyteckie, 1–5. Warszawa 1908–1911.
9 RZEPECKA, Helena: Ojczyzna w piśmie i pomnikach : Ilustrowane dzieje piśmiennictwa polskiego, 1–2. Poznań
1911.
10 GLOGER, Zygmunt: Zabawy, gry, zagadki, żarty i przypowieści z ust ludu i ze starych książek. Warszawa 1900,
s. 80, dostęp on-line: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=33742 (cit. 11. 9. 2013); TENŻE: Baśnie
i powieści z ust ludu i książek. Warszawa 1898, wyd. 3; dostęp on-line: http://pbc.biaman.pl/dlibra/doccontent?
id=21396&from=FBC (cit. 11. 9. 2013); TENŻE: Pieśni ludu (muzykę opracował Zygmunt Noskowski). Kraków 1892; dostęp on-line: http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=31655 (cit. 11. 9. 2013).
11 TENŻE: Encyklopedia staropolska, 1–4. Warszawa 1900–1904; dostęp on-line: http://www.sbc.org.pl/dlibra/
publication?id=7370&from=&dirids=1&tab=1&lp=1&QI (cit. 11. 9. 2013).
12 TENŻE: Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, 1–2. Warszawa 1907–1909; dostęp on-line:
http://www.pbi.edu.pl/site.php?s=MTAwMzgwNGIwOTY4&tyt=Budownictwo+drzewne&aut=&x=0&y=0
(cit. 11. 9. 2013).
13 KONECZNY, Feliks (ed.): Polska w kulturze powszechnej, 1–2. Kraków 1918.
14 ŁOZIŃSKI, Władysław: Życie polskie w dawnych wiekach (wiek XVI–XVIII). Lwów 1907. Praca była wielo
krotnie wydawana, ostatnie wydanie pochodzi z 2010 r. Wydanie z 1921 roku dostępne jest on-line: http://
archive.org/stream/yciepolskiewdawn00loziuoft#page/ii/mode/2up.
198
a także dawny strój, potrawy, podróże, życie rodzinne, sąsiedzkie, towarzyskie oraz polityczne i kulturalne szlachty polskiej. Równie interesujące są jego prace dotyczące obyczajowości mieszkańców Rusi Czerwonej15. Z innych prac warto wymienić publikacje poświęcone dziejom kultury muzycznej16, historii malarstwa polskiego w średniowieczu17,
czy też szkolnictwu parafialnemu w okresie wczesnonowożytnym18.
Okres międzywojenny
Historia kultury w okresie międzywojennym (1918–1939) była nadal młodą subdyscypliną naukową, choć jej warsztat badawczy został poszerzony. Dalsze poszukiwania źródeł historycznych, ich opracowywanie umożliwiło poszerzenie wiedzy na jej temat i nie
ograniczanie się tylko do opracowań syntetycznych. Nadal historię kultury uprawiali historycy uniwersyteccy, był to m. in. wspomniany A. Brückner, który kontynuował badania
nad historią literatury i kulury polskiej. W tym okresie powstały jego tak wybitne dzieła
jak: trzytomowe Dzieje kultury polskiej doprowadzone do 1831 roku, czy wydana pod koniec życia dwutomowa Encyklopedia staropolska19.
Praca Brücknera o dziejach kultury jest jedynym jak dotąd tak obszernym (ponad
2000 stron) opracowaniem, stąd też doczekała się wielu wznowień wydawniczych. Praca
obejmuje swym zakresem czasowym lata od 500 do 1831 roku. Tom pierwszy omawia badania archeologiczne, plemiona słowiańskie z zaakcentowaniem roli rodziny, wiary i kultury grodziskowej pogan. Dalej autor omawia okres średniowiecznej Polski podkreślając rolę kościoła, kulturę różnych narodów zamieszkujących ówczesne państwo polskie,
omawia miasto z cechami rzemieślniczymi, kuchnią i rozrywkami oraz wieś. Na koniec
przedstawia barwny obraz szkolnictwa, literatury łacińskiej i polskiej oraz sztuki. Drugi
tom obejmuje dwie części: XVI i XVII wiek, a każde stulecie zawiera analizę społeczeństwa, życia rodzinnego i towarzyskiego, życia religijnego, umysłowego (szkolnictwo i nauka), literackiego, artystycznego oraz wpływów obcych. Ukazuje także wielokulturowe
państwo omawiając kulturę Rusi i Litwy. Tom trzeci składa się z opisu kultury czasów
saskich, doby stanisławowskiej oraz okres od 1796 do 1831 roku i opisuje te zagadnienia,
które zostały poruszone także we wcześniejszym tomie.
Pod koniec lat 20. naukowcy polscy dostrzegli zwolnienie tempa badań historycznych i sporadyczne ukazywanie się monografii20. Zorganizowano więc zjazd naukowy
w 1930 roku, który miał ożywić działalność badaczy kultury w Polsce. Dwa lata później
15 TENŻE: Prawem i lewem : Obyczaje na Czerwonej Rusi za panowania Zygmunta III. Lwów 1903; TENŻE: Pra-
wem i lewem : Obyczaje na Czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII wieku, 1: Czasy i ludzie, 2: Wojny prywatne.
Lwów 1904, zawartość obu tomów dostępna on-line: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=17110&from=
FBC, http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=16047&from=FBC (cit. 11. 9. 2013).
16 JACHIMECKI, Zdzisław: Rozwój kultury muzycznej w Polsce. Kraków 1914; JOTEYKO, Tadeusz: Historja
muzyki polskiej i powszechnej w zarysie. Warszawa 1916.
17 PODLACHA, Władysław: Historia malarstwa polskiego, 1, z. 1–3 (średniowiecze). Lwów po 1913.
18 KOT, Stanisław: Szkolnictwo parafialne w Małopolsce 16–18 w. Lwów 1912.
19 BRÜCKNER,
Aleksander: Dzieje kultury polskiej, 1–3. Kraków 1930–1931. Te sztandarowe dzieła były
wielokrotnie wydawane, ostatnio w 1991 r. Dostęp on-line: t.http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?
id=38032&from=FBC, t. 2: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=39010&from=FBC, t. 3: http://
www.wbc.poznan.pl/dlibra/doccontent?id=39012&from=FBC (cit. 11. 9. 2013).
20 POLLAK, Roman: „Kultura staropolska” – recenzja. Pamiętnik Literacki : Czasopismo kwartalne poświęcone
historji i krytyce literatury polskiej, 29, 1932, s. 249.
199
ukazał się bardzo obszerny tom materiałów zjazdowych pt. Kultura staropolska zawierający artykuły dotyczące kultury XVI wieku21.
Badania nad historią literatury prowadził nadal K. Wojciechowski22, a jego Dzieje literatury polskiej z 1907 roku zostały pośmiertnie wydane w 1926 i 1930 roku. W 1939 roku
wydany został podręcznikowy zarys historii literatury wybitnego historyka literatury Juliana Krzyżanowskiego (1892–1976)23, którego rozkwit twórczości przypadnie na lata
powojenne. Swe prace badawcze literaturoznawcze kontynuował również B. Chlebowski24. Obszerną monografię poświęconą kulturze polskiego renesansu napisał wybitny historyk Stanisław Kot (1885–1975)25, który jest także autorem mniejszej pracy ukazującej
życie szlacheckie na wsi w świetle literatury XVI i XVII wieku26.
Badania nad obyczajowością dawnych Polaków prowadziła Maria Dynowska
(1872–1938), która wydała pracę mającą charakter opisu kalendarza kościelnego i związanych z nim zwyczajów, obrzędów oraz zabaw ludności z podziałem na pory roku27.
Dziełem do dziś chętnie czytanym i wielokrotnie wydawanym jest dwutomowa synteza
dziejów obyczajów w czasach nowożytnych napisana przez etnografa Jana Stanisława
Bystronia (1892–1964)28. Praca powstała na bazie analizy dzieł literatury staropolskiej.
W tomie pierwszym znajdziemy opis dawnej kultury umysłowej: życia codziennego miast
i wsi, życia religijnego, literackiego i naukowego oraz opis szkolnictwa. W drugim z kolei charakterystykę kultury społecznej i technicznej: system mierniczy, obrzędowość, rodzina, życie towarzyskie, zabawy, życie polityczne, bezpieczeństwo i sądownictwo, wygląd mieszkań, ubiór, dieta i nałogi oraz komunikacja. J. Bystroń był także kontynuatorem
badań Z. Glogera nad pieśnią ludową29. Badania etnograficzne prowadzili także Adam
Fischer (1889–1943)30, Kazimierz Moszyński (1887–1959)31 oraz Henryk Biegeleisen
(1855–1934)32. Pogłębione badania nad kulturą polską XVI wieku prowadził Kazimierz
21 Kultura staropolska. Kraków 1932.
22 Z najważniejszych jego prac tego okresu należy wymienić: Wiek oświecenia : Historja literatury wieku oświecenia w Polsce. Lwów 1926, s. 432; oraz wydany pośmiertnie przez Juliusza Balickiego, Zygmunta Szweykow
skiego oraz Juliusza Zaleskiego Przewrót w umysłowości i literaturze polskiej po roku 1863. Warszawa 1928.
23 KRZYŻANOWSKI, Julian: Historia literatury polskiej, 1. Warszawa 1939.
24 CHLEBOWSKI, Bronisław: Literatura polska 1795–1905 jako główny wyraz życia narodu po utracie niepodległości. Lwów 1923.
25 KOT, Stanisław: Andrzej Frycz Modrzewski : Studjum z dziejów kultury polskiej w. XVI. Kraków 1919, s. 313.
26 TENŻE: Urok wsi i życia ziemiańskiego w poezji staropolskiej. Warszawa 1937.
27 DYNOWSKA,
Maria: Polska w zwyczaju i obyczaju. Warszawa 1928, dostęp on-line: http://polona.pl/
item/1063944/4/ (cit. 11. 9. 2013).
28 BYSTROŃ, Jan Stanisław: Dzieje obyczajów w dawnej Polsce : Wiek XVI–XVIII, 1–2. Warszawa 1933.
29 TENŻE: Polska pieśń ludowa : Wybór. Kraków 1921; TENŻE: Pieśni ludu polskiego. Kraków 1924; TENŻE:
Historja w pieśni ludu polskiego. Warszawa 1925.
30 FISCHER, Adam: Zwyczaje pogrzebowe ludu polskiego. Lwów 1921, dostęp on-line: http://dlibra.umcs.lublin.pl/
dlibra/doccontent?id=1110&from=FBC. Warto wspomnieć o interesujących broszurach autora: Djabeł w wie
rzeniach ludu polskiego. Kraków 1928; Drzewa w wierzeniach i obrzędach ludu polskiego. Lwów 1938.
31 MOSZYŃSKI, Kazimierz: Badania nad pochodzeniem i pierwotną kulturą Słowian. Kraków 1925; TENŻE:
Kultura ludowa Słowian, 1: Kultura materjalna. Kraków 1929, 2: Kultura duchowa. Kraków 1939.
32 BIEGELEISEN, Henryk: Matka i dziecko w obrzędach, wierzeniach i zwyczajach ludu polskiego. Lwów 1927,
dostęp on-line: http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=7886 (cit. 11. 9. 2013); TENŻE: U kolebki. Przed
ołtarzem. Nad mogiłą. Lwów 1929, dostęp on-line: http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=7754&from=
&dirids=1 (cit. 11. 9. 2013); TENŻE: Śmierć w obrzędach, zwyczajach i wierzeniach ludu polskiego. Lwów 1930,
dostęp on-line: http://www.sbc.org.pl/dlibra/docmetadata?id=7763&from=&dirids=1 (cit. 11. 9. 2013).
200
Hartleb (1886–1951)33, kulturą XVII wieku Kazimierz Morawski (1852–1925)34 i Czesław Lechicki (1906–2001)35, kulturą XVIII wieku Stanisław Wasylewski (1885–1953)36
i Władysław Tatarkiewicz (1886–1980)37, kulturą przełomu XVIII i XIX wieku Janina
Garbaczowska (1902–1986)38, nad historią sztuki Michał Walicki (1904–1966) i Juliusz
Starzyński (1906–1974)39, historią muzyki Zdzisław Jachimecki (1882–1953),40 historią
stroju Stanisław Lam (1891–1965)41, a Jan Ptaśnik (1876–1930) opracował dzieje miast
i mieszczaństwa polskiego42. Zainteresowaniem cieszyły się także badania nad dziejami
zakonów bernardynów oraz franciszkanów w Polsce43. Z kolei S. Wasylewski ukazał rolę
kobiet w zakonach od XI do XVI wieku44.
W okresie międzywojennym powstał bogaty dorobek prac naukowych poświęconych dziejom wychowania i szkolnictwa w Polsce. Problematykę tę podjęli wspomniany
S. Kot45, Henryk Barycz (1901–1994)46, ks. Stanisław Bednarski (1896–1942)47, Judyta
33 HARTLEB, Kazimierz: Polskie dzienniki podróży w wieku XVI jako źródła do współczesnej kultury : Uwagi
i przyczynki. Lwów – Warszawa 1920; TENŻE: Znaczenie polskich dzienników podróży w. XVI i XVII jako źródeł
do ówczesnej kultury polskiej i zachodniej – potrzeba ich wydania. [b. m. w.] 1925; TENŻE: Bibljoteka Zygmunta
Augusta : Studjum z dziejów kultury królewskiego dworu. Lwów 1928; TENŻE: Działalność kulturalna biskupa-dyplomaty Erazma Ciołka. Lwów 1929; TENŻE: Muzea i wystawy czasowe jako czynniki rozwoju kultury arty
stycznej. Kraków 1935; TENŻE: Postulaty badań nad humanizmem i reformacją w Polsce w zakresie zagadnień
kulturalnych. Lwów 1931.
34 MORAWSKI, Kazimierz: Czasy zygmuntowskie na tle prądów Odrodzenia. Warszawa 1922.
35 LECHICKI, Czesław: Mecenat Zygmunta III i życie umysłowe na jego dworze. Warszawa 1932; TENŻE: Dookoła mecenatu Zygmunta III. Lwów 1935.
36 WASYLEWSKI, Stanisław: Na dworze króla Stasia. Lwów 1919.
37 TATARKIEWICZ, Władysław: Rządy artystyczne Stanisława Augusta. Warszawa 1919.
38 GARBACZOWSKA, Janina: Kultura umysłowa Polski w dobie napoleońskiej (w kraju i za granicą). Lwów
1938.
39 WALICKI, Michał – STARZYŃSKI, Juliusz: Dzieje sztuki polskiej : 1836–1936. Warszawa 1936.
40 JACHIMECKI, Zdzisław: Historja muzyki polskiej (w zarysie). Warszawa 1920.
41 LAM, Stanisław: Stroje pań polskich (wiek XV–XVIII). Warszawa 1921.
42 PTAŚNIK, Jan: Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce. Kraków 1934. Dostęp on-line: http://rcin.org.pl/
dlibra/docmetadata?id=8283&from=publication (cit. 11. 9. 2013).
43 BOGDALSKI, Czesław: Bernardyni w Polsce (1453–1530) : Zarys dziejów na tle współczesnych wydarzeń, 2:
Zakonnicy tego okresu. Kraków 1933; KANTAK, Kamil: Bernardyni polscy, 1–2. Lwów 1933; TENŻE: Franciszkanie polscy, 1–2. Kraków 1937.
44 WASYLEWSKI, Stanisław: Klasztor i kobieta : Studjum z dziejów kultury polskiej w średniowieczu. Lwów
1923.
45 KOT,
Stanisław: Reforma szkolna Stanisława Konarskiego. Kraków 1923; Historja wychowania : Zarys
podręcznikowy. Kraków 1924; TENŻE: Dzieje wychowania : Podręcznik dla seminarjów nauczycielskich. War
szawa – Kraków 1926; TENŻE: Historja wychowania : Zarys podręcznikowy, 1–2. Lwów – Warszawa 1934.
Dostęp on-line: 1: http://pbc.gda.pl/publication?id=1248&from=FBC (cit. 11. 9. 2013), 2: http://pbc.gda.pl/
dlibra/doccontent?id=14537&from=FBC (cit. 11. 9. 2013). Praca ta cieszy się stałym zainteresowaniem czytelników, o czym świadczą kolejne wydania, ostatnie w 2010 roku. S. Kot był także redaktorem czasopisma Reformacja w Polsce. Organ Towarzystwa do Badania Dziejów Reformacji w Polsce wydawanego w latach 1921–1939.
Zawartość czasopisma dostępna: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication?id=78328&from=&dirids=
1&tab=1&lp=1&QI=27DD45652C50FB9E5BA6303BBC0BC64A–1 (cit. 11. 9. 2013).
46 BARYCZ, Henryk: Szkice z dziejów Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 1933; TENŻE: Historja Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu. Kraków 1935; TENŻE: Polacy na studjach w Rzymie w epoce odrodzenia
(1440–1600). Kraków 1935.
47 BEDNARSKI, Stanisław: Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce : Studjum z dziejów kultury i szkolnictwa polskiego. Kraków 1933, s. 537, dostęp on-line: http://rcin.org.pl/dlibra/docmetadata?id=12432&
from=pubindex&dirids=49&lp=20.
201
Freylichówna (1906–?)48 oraz Stanisław Łempicki (1886–1947)49. Ale historycy kultury
nie ograniczali się tylko do poznania kultury polskiej. Np. Tadeusz Kowalski (1889–1948)
omówił kulturę ludów muzułmańskich50, a Urszula Szumska (1907–1994) stosunki
kulturalne polsko-angielskie od XIV do XVII wieku51. Powstało także wydanie zbiorowe poświęcone kulturze Wschodu i Zachodu pod redakcją Ferdynanda Baldenspergera (1871–1958)52. Grupa polskich naukowców związanych z Uniwersytetem Lwowskim rozpoczęła wydawanie serii pt. Kultura polska i obca pod redakcją wspomnianego
historyka kultury K. Hartleba. Serię otwierał tom poświęcony historii kobiet napisany
przez Łucję Charewiczową (1897–1943)53, kolejne tomy poruszały problematykę mecenatu54, stosunków kulturalnych Polski z państwami zachodniej Europy55, szkolnictwa
wojskowego56 oraz ponownie stosunków kulturalnych Polski z innymi krajami, ale zawężonych do epoki średniowiecza57.
Lata 1945–1989
Po zakończeniu II wojny światowej polscy historycy zajmujący się dziejami kultury zaczęli organizować się na nowo. Znaczna część przedwojennej kadry uniwersyteckiej
niestety poniosła śmierć z rąk okupantów. Część historyków z okresu międzywojennego
zasiliła szeregi profesorskie uniwersytetów i kontynuowała prace badawcze. Także na
tzw. Ziemiach Odzyskanych, czyli w zachodniej i północnej części Polski, organizowało
się polskie życie naukowe. Do dawnych ośrodków uniwersyteckich (Warszawa i Kraków),
w których rozwijano badania nad historią kultury, dołączyły takie miasta jak: Poznań
i Wrocław. Panująca w Polsce cenzura i dys pozycje odgórne władz wymuszały na badaczach określoną problematykę, często także poglądy. Stąd też pojawiły się wydawnictwa
tzw. drugiego obiegu58. W okresie tym (zwłaszcza w latach 70.) z inicjatywy Polskiej Aka48 FREYLICHÓWNA, Judyta: Ideał wychowawczy szlachty polskiej w XVI i początku XVII wieku. Kraków 1938.
49 ŁEMPICKI, Stanisław: Epoka Wielkiej Reformy : Studja i materjały do dziejów oświaty w Polsce XVIII wieku.
Warszawa – Lwów 1923, dostęp on-line: http://pbc.gda.pl/dlibra/doccontent?id=9421&from=FBC (cit. 11. 9.
2013); TENŻE: Mecenat kulturalny w Polsce: problem i postulaty. Kraków 1928; TENŻE: Renesans i humanizm w Polsce. Lwów 1938; TENŻE: Rola wieku złotego w dziejowym procesie formowania się polskiej kultury du
chowej. Lwów 1938, dostęp on-line: http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/doccontent?id=19734&from=FBC (cit. 11. 9. 2013).
50 KOWALSKI, Tadeusz: Na szlakach islamu : Szkice z historji kultury ludów muzułmańskich. Kraków 1935.
51 SZUMSKA, Urszula: Anglia a Polska w epoce humanizmu i reformacji (związki kulturalne). Lwów 1938.
52 BALDENSPERGER, Ferdynand: Z zagadnień kulturalno-literackich Wschodu i Zachodu. Kraków 1933.
53 CHAREWICZOWA,
Łucja: Kobieta w dawnej Polsce : Do okresu rozbiorów. Lwów 1938, reprint Poznań
2002, s. 153. Nie była to pierwsza publikacja na temat kobiet w dawnej Polsce, wcześniej ukazała się znacznie
obszerniejsza dwutomowa praca Zygmunta Kaczkowskiego pt. Kobieta w Polsce : Studjum historyczno-obyczajowe, 1–2. Petersburg 1895, ujmująca dzieje kobiet od czasów pogańskich do końca XVIII wieku i analizująca
różne ich role w społeczeństwie w ujęciu historycznym; dostęp on-line: tom 1: http://polona.pl/item/634330/4/
(cit. 11. 9. 2013), tom 2: http://polona.pl/item/564709/4/ (cit. 11. 9. 2013).
54 ŁEMPICKI, Stanisław: Opiekunowie kultury w Polsce. Lwów 1938.
55 SKOCZEK, Józef: Stosunki kulturalne Polski z Zachodem. Lwów 1938.
56 KNOT, Antoni: Dzieje szkolnictwa wojskowego w Polsce. Lwów 1938.
57 MALECZYŃSKA, Ewa: Związki kulturalne Polski z zagranicą w epoce Piastowskiej. Lwów 1939.
58 BAKUŁA, Bogusław – DABERT, Dobrochna: Stan badań nad kulturą i literaturą w polskim drugim obiegu
wydawnictw w latach 1976–2006. Slavia Occidentalis, 2007, 64, s. 169–180.
202
demii Nauk (PAN) powstały wnikliwie opracowane wielotomowe syntezy dziejów Polski,
literatury, sztuki, nauki, historii kultury materialnej oraz kultury wsi. Dzieje tych różnych
przejawów życia kulturowego człowieka do dziś są wznawiane i często nie doczekały się
nowszych opracowań uwzględniających dorobek współczesnej nauki.
Studia poświęcone historii kultury polskiej pojawiły się już wkrótce po wojnie59, ale
na nowe, szerokie spojrzenie na przeszłość kultury polskiej trzeba było czekać do lat 80.
Wówczas to ukazały się syntezy autorstwa Bogdana Suchodolskiego (1903–1992)60 oraz
Marii Boguckiej61. B. Suchodolski, jak pisze we Wstępie, nie przedstawia systematycznie
ani historii państwa, […] nie przedstawia dziejów literatury, sztuki, nauki, oświaty. Nie
przedstawiając tych faktów z różnych dziedzin, przedstawia rozwój świadomości społecznej,
z nimi związanej. Jak już wcześniej wspomniano utożsamia on kulturę ze świadomością
narodową. Praca ma układ chronologiczny i została podzielona na sześć części: Średniowiecze, Renesans, Barok, Oświecenie, Okres niewoli oraz Polskę Niepodległą składającą
się z trzech wyodrębnionych podokresów: Druga Rzeczpospolita, Okres wojny i okupacji
oraz Polska Ludowa. Pięć pierwszych części składa się z kolei z następujących zagadnień
tematycznych: Polska w przestrzeni, Polska w czasie, Człowiek i siły produkcyjne, Walki
społeczne, Rola i kształt kultury duchowej, Pogląd na świat i koncepcje życia, Kultura obca
w Polsce – Polska w świecie, Instytucje i formy krzewienia kultury, Kultura w społeczeństwie.
Ostatnia część zawiera m. in. takie działy jak: Miejsce w Europie i świadomość historyczna,
Rola kultury duchowej i jej kształt, Pogląd na świat i koncepcje życia. Brak w pracy przypisów, w tekście autor przywołuje tylko nazwiska autorów, z których prac czerpał wiedzę. Są to teksty literackie z różnych epok oraz wydania żródłowe. Autor nie wspomina
w pracy i nie czerpie z dorobku swego wielkiego poprzednika A. Brücknera, za to mamy
wiele omówień pozycji dziś już zapomnianych, a należących do kanonu lektur w państwie
socjalistycznym.
Praca Marii Boguckiej jest mniej obszerna i ma charakter podręcznika akademickiego
o układzie chronologicznym (prehistoria do 1918 roku) z przypisami. Zawiera informacje na temat wszelkich aspektów życia codziennego mieszkańców dawnej Polski od wytworów piśmienniczych, przez sztukę, instytucje kulturalne, naukowe i oświatę po obyczajowość, czy warunki mieszkaniowe oraz strój. Zaletą publikacji jest jej przejrzystość
i łatwość odbioru, co trudno powiedzieć o publikacji Suchodolskiego.
Spośród innych monografii poświęconych dziejom kultury polskiej należy wymienić
przede wszystkim prace zbiorowe, które zawierają treści interesujące hitoryka kultury.
Kultura polska od XVIII do XX wieku została opisana w opracowaniu Historia i kultura62
oraz księdze ofiarowanej Janowi Hulewiczowi63, a kultura chłopska w pracach Józefa
Burszty (1914–1987)64. Rola kultury polskiej w kulturze ogólnoświatowej jest tematem
59 BARYCZ, Henryk – HULEWICZ, Jan (eds): Studia z dziejów kultury polskiej : Książka zbiorowa. Warszawa
1949.
60 SUCHODOLSKI, Bogdan: Dzieje kultury polskiej. Warszawa 1980, wyd. 2 zmienione Warszawa 1986.
61 BOGUCKA, Maria: Dzieje kultury polskiej do 1918 roku. Wrocław 1987, wyd. 2 1991.
62 MENCWEL, Andrzej (ed.): Hitoria i kultura : Studia z dziejów polskiej myśli kulturalnej. Warszawa 1987.
63 DUTKOWA, Renata – DYBIEC, Julian – HAJDUKIEWICZ, Leszek (eds.): Studia z dziejów oświaty i kultury
umysłowej w Polsce XVIII–XX w. : Księga ofiarowana Janowi Hulewiczowi. Wrocław 1977.
64 BURSZTA, Józef: Chłopskie źródła kultury. Warszawa 1985; SZCZEPAŃSKI, Jan: Chłopi i kultura chłopska
w społeczeństwie polskim. Warszawa 1988.
203
publikacji zbiorowej pod redakcją Jerzego Dowiata (1920–1982)65. W monografii Jak badać obyczaje autorzy tekstów zmierzyli się z problemem ówczesnej metodologii badań66.
Związana ściśle z historią kultury dawna obyczajowość polska w ujęciu przekrojowym
początkowo nie została opracowana na nowo, wydawano za to ponownie prace A. Brücknera (1957–1958) oraz J. S. Bystronia (1976). Pierwszym i jedynym historykiem, który
zmierzył się na nowo z tą problematyką był Zbigniew Kuchowicz (1927–1991)67. Już
w 1957 roku opublikował bardzo obszerną pracę pt. Z dziejów obyczajów polskich w wieku
XVII i pierwszej połowie XVII, a w 1975 roku powrócił do tematu w Obyczajach staropolskich. Ukazał w nich nowe podejście do przeszłości chcąc zerwać z mitami dotyczącymi m.
in. pijaństwa oraz erotyzmu. Przedstawił dawny stół i ucztowanie, rolę kościoła, rodzinę
i pozycję kobiety, uroczystości i obrzędy rodzinne, modę, życie erotyczne (także prostytucję), gry i zabawy. Podjął po raz pierwszy kwestie stanu biologicznego społeczeństwa
analizując kulturę zdrowotną, w tym m. in. nawyki żywieniowe, czy seksualne i stan zdrowia Polaków68.
Obok tych syntetycznych ujęć pojawiały się w tym okresie prace odwołujące się do
obyczajowości epok. W 1962 roku ukazała się monumentalna praca S. Wasylewskiego,
którego Życie w XIX wieku, miało ukazać się w 1939 roku, lecz wojna to uniemożliwiła.
Opracowania dokonał Zbigniew Jabłoński, dzięki czemu oczom czytelnika przedstawia
się barwny opis XIX-wiecznych ziem polskich w układzie chronologicznym oraz problemowym. Poruszane zagadnienia obejmują teatr, muzykę, malarstwo, literaturę, czasopiśmiennictwo, obyczaje, zamki, pałace, dworki, miasta, komunikację i oświetlenie oraz
ogrody i cmentarze.
Świętowanie i zabawy w dawnej Polsce były przedmiotem pomniejszych prac, w tym
również popularno-naukowych: Anny Zadrożyńskiej69, Ewy Ferenc-Szydełkowej70, czy Andrzeja Hamerlińskiego-Dzierożyńskiego71. Analizie poddano także rolę chleba72 i alkoholu73
65 DOWIAT, Jerzy (ed.): Polska w świecie : Szkice z dziejów kultury polskiej. Warszawa 1972.
66 SZPAKOWSKA, Małgorzata (ed.): Jak badać obyczaje? : Materiały z konferencji zorganizowanej przez Insty-
tut Kultury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego, Łowicz, listopad 2005. Warszawa 2007.
67 KUCHOWICZ, Zbigniew: Z dziejów obyczajów polskich w wieku XVII i pierwszej połowie XVII. Warszawa
1957; TENŻE: Obyczaje staropolskie XVII–XVIII wieku. Łódź 1975.
68 Zob. także: TENŻE: Wpływ odżywiania na stan zdrowotny społeczeństwa polskiego w XVIII wieku. Łódź 1966;
TENŻE: Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku 16 do końca 18 wieku. Łódź 1974.
Należy jednak wspomnieć, że już wcześniej ukazały się prace dotyczące dawnej konsumpcji żywnościowej,
ale nie zwracały uwagi na kwestie zdrowia: DEMBIŃSKA, Maria: Konsumpcja żywnościowa w Polsce średniowiecznej. Warszawa 1963; WYCZAŃSKI, Andrzej: Studia nad konsumpcją żywności w Polsce w XVI i pierwszej
połowie XVII w. Warszawa 1969. Dostęp on-line: http://otworzksiazke.pl/ksiazka/studia_nad_konsumpcja_
zywnosci_w_polsce_w_xvi_i_pierwszej_polowie_xvii_w (cit. 11. 9. 2013).
69 ZADROŻYŃSKA, Anna: Powtarzać czas początku, 1: O świętowaniu dorocznych świąt w Polsce. Warszawa
1985, 2: O polskiej tradycji obrzędów ludzkiego życia. Warszawa 1989.
70 FERENC-SZYDEŁKOWA, Ewa: Rok kościelny a polskie tradycje. Poznań 1988. Kolejne wydania ukazywały
się pt. Polskie tradycje świąteczne.
71 HAMERLIŃSKI-DZIEROŻYŃSKI, Andrzej: O kartach, karciarzach, grach poczciwych i grach szulerskich :
Szkice obyczajowe z wieków XV–XIX. Kraków 1976.
72 73 KUBIAK, Irena – KUBIAK, Krzysztof: Chleb w tradycji ludowej. Warszawa 1981.
BURSZTA, Józef: Wieś i karczma : Rola karczmy w życiu wsi pańszczyźnianej. Warszawa 1950; TENŻE:
Społeczeństwo i karczma : Propinacja, karczma i sprawa alkoholizmu w społeczeństwie polskim w XIX wieku. Warszawa 1951; ROŻENOWA, Halina: Produkcja wódki i sprawa pijaństwa w Królestwie Polskim 1815–1863. Warszawa 1961; GÓRSKI, Jan – MOCZARSKI, Kazimierz (eds.): Alkohol w kulturze i obyczaju. Warszawa 1972.
204
w kulturze polskiej. Obrzędowość związaną ze śmiercią i pogrzebem przedstawia monografia Juliusza A. Chrościeckiego74.
Powstały w tym okresie tylko dwie monografie poświęcone roli i miejscu kobiety w historii Polski i Europy autorstwa wspomnianego Z. Kuchowicza75. Alkowy życia miłosnego
w czasach wczesnonowożytnych ukazali po raz pierwszy w nauce polskiej Alojzy Sajkowski (1921–2003)76 i Z. Kuchowicz77.
Cykl nie zawsze pełnych syntez ukazujących dzieje różnych przejawów życia kulturalnego człowieka powstał z inicjatywy Polskiej Akademii Nauk. Historia nauki polskiej
była opracowywana przez kolejne pokolenia historyków w wielotomowym wydaniu PAN:
Studia i materiały z dziejów nauki polskiej78. Kolejne tomy omawiały historię nauk społecznych, biologicznych, medycznych oraz matematycznych, fizycznych, chemicznych,
geologicznych, geograficznych i technicznych. Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki
PAN wydał także w latach 70., a kontynuowaną do 1992 roku syntezę pod redakcją B. Suchodolskiego analizującą rozwój nauki polskiej79. W tomie pierwszym ujęto naukę w średniowieczu i renesansie, w drugim dokonania nauki polskiej w dobie baroku i oświecenia,
trzecim epokę rozbiorów do powstania styczniowego (do 1862 roku), czwarty przedstawia stan nauki polskiej od 1864 do 1918 roku i ostatni tom od 1918 do 1951 roku. Praca
została uzupełniona o tom szósty i siódmy, w których zawarto dokumentację bio- i bibliograficzną oraz opisy bibliograficzne i indeks biograficzny.
Instytut Badań Literackich PAN przyczynił się do wydania na przełomie lat 80. i 90.
największej syntezy dziejów literatury (zapoczątkowanej również w latach 70.)80, wielokrotnie wznawianych. Są to monografie epok spisane przez specjalistów z danej dziedziny81. Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk w 1953 roku powołał do życia
cenioną serię wydawniczą pt. Studia Staropolskie. Prace prezentują monografie z zakresu
historii literatury od średniowiecza do XVIII wieku oraz zjawisk kulturowych dawnej
Polski. Wykaz 56 tomów powstałych do 1992 roku znajduje się na stronie internetowej
74 CHROŚCICKI, Juliusz A.: Pompa Funebris : Z dziejów kultury staropolskiej. Warszawa 1974.
75 KUCHOWICZ,
Zbigniew: Wizerunki niepospolitych niewiast staropolskich XVI–XVIII wieku. Łódź 1972;
TENŻE: Żywoty niepospolitych kobiet polskiego baroku. Łódź 1989.
76 SAJKOWSKI, Alojzy: Staropolska miłość : Z dawnych listów i pamiętników. Poznań 1981.
77 KUCHOWICZ, Zbigniew: Miłość staropolska : Wzory – uczuciowość – obyczaje erotyczne XVI–XVIII wieku.
Łódź 1982.
78 SUCHODOLSKI, Bogdan (ed.): Studia i materiały z dziejów nauki polskiej, 1–4. Warszawa 1953–1956.
Od 1957 roku Studia… tworzyły trzy odrębne serie wydawnicze: Seria A: Historia Nauk Społecznych, Seria B:
Historia Nauk Biologicznych i Medycznych, Seria C: Historia Nauk Matematycznych, Fizyko-Chemicznych
i Geologiczno-Geograficznych, Seria D: Historia Techniki i Nauk Technicznych, w 1965 roku dodano Serię E:
Zagadnienia Ogólne. Studia… były wydawane do początku lat 90. XX wieku. W 1992 roku zmieniono nazwę
serii i stworzono czasopismo pt.: Analecta : Studia i Materiały z Dziejów Nauki. Strona internetowa: http://www.
ihnpan.waw.pl/redakcje/analecta/index.html (cit. 11. 9. 2013).
79 SUCHODOLSKI, Bogdan (ed.): Historia nauki polskiej, 1–4. Wrocław 1970–1992.
80 Ukazały się wówczas: KLIMOWICZ, Mieczysław: Oświecenie. Warszawa 1971; ZIOMEK, Jerzy: Renesans.
Warszawa 1973; HERNAS, Czesław: Barok. Warszawa 1973.
81 WITCZAK, Tadeusz: Literatura Średniowiecza. Warszawa 1990; ZIOMEK, Jerzy: Literatura Odrodzenia.
Warszawa 1987; HERNAS, Czesław: Literatura Baroku. Warszawa 1987; KLIMOWICZ, Mieczysław: Literatura Oświecenia. Warszawa 1988; WITKOWSKA, Alina: Literatura romantyzmu. Warszawa 1986; MARKIEWICZ, Henryk: Literatura pozytywizmu. Warszawa 1986; PODRAZA-KWIATKOWSKA, Maria: Literatura
Młodej Polski. Warszawa 1992; KWIATKOWSKI, Jerzy: Literatura Dwudziestolecia. Warszawa 1990.
205
Instytutu82. W 2000 roku Instytut powrócił do tego wydawnictwa, lecz by odróżnić je od
wcześniejszego, nowa seria otrzymała nazwę: Studia Staropolskie. Series Nova oraz nową
numerację tomów – dotychczas ukazało się ich ponad 3083.
Na początku lat 70. wybitni badacze Pracowni Czasopiśmiennictwa Polskiego PAN zaczęli opracowywać dzieje prasy polskiej i kilka tomów nie do końca pełnej syntezy ukazało
się pod redakcją Józefa Skrzypka (1905–1974)84. Do inicjatywy tej powrócono pod koniec dziesięciolecia, czego efektem jest pełna, znacznie pogłębiona i obszerniejsza synteza
pod redakcją Jerzego Łojka (1932–1986)85. W latach 70. ukazały się także dwa tomy prezentujące przemiany kultury ludowej86. Zespół pracowników Instytutu Historii Kultury
Materialnej omówił procesy kształtowania się kultury ludowej, produkcję i konsumpcję,
życie społeczne wsi, wierzenia, wiedzę, zwyczaje i obrzędy, kulturę artystyczną, ludową
i narodową. Instytut ten wydał również w tym dziesięcioleciu dwukrotnie monumentalne,
wielotomowe dzieło pt. Historia kultury materialnej Polski w zarysie87. Przedsięwzięcie
to ukazało się pod redakcją dwóch wybitnych historyków Witolda Hensla (1917–2008)
oraz Jana Pazdury (1909–2001). Do dziś jest to najbardziej wyczerpujące źródło wiedzy
o przeszłości kultury materialnej na ziemiach polskich od VII wieku do 1918 roku.
Dawna sztuka polska została opracowana przez pracowników Instytutu Sztuki PAN.
Niestety dzieło nie zostało ukończone i wydania z lat 70. obejmują sztukę przedromańską
i romańską z katalogiem zabytków oraz architekturę XVII wieku. W 1995 roku dodano
wieloczęściowy drugi tom omawiający architekturę gotycką88.
Obok zintensyfikowanych prac członków Polskiej Akademii Nauk badania prowadzono
także w innych instytucjach naukowych. Do prac przekrojowych badających naukę należą
82 Strona
internetowa: http://wydawnictwo.ibl.waw.pl/serie-wydawnicze/studia-staropolskie.-series-nova/
historia (cit. 11. 9. 2013).
83 Wykaz tomów: http://wydawnictwo.ibl.waw.pl/serie-wydawnicze/studia-staropolskie.-series-nova/zawar
tosc-tomow (cit. 11. 9. 2013).
84 SKRZYPEK, Józef (ed.): Zarys historii prasy polskiej, 1: ŁOJEK, Jerzy: Zarys historii prasy polskiej w latach
1661–1831. Warszawa 1972; 5: KMIECIK, Zenon: Zarys historii prasy polskiej w Królestwie Polskim w latach
1864–1904. Warszawa 1971; 6: MYŚLIŃSKI, Jerzy: Prasa w Galicji w dobie autonomicznej : 1867–1918. War
szawa 1972, 9: PACZKOWSKI, Andrzej: Prasa Drugiej Rzeczypospolitej 1918–1939. Warszawa 1971.
85 ŁOJEK, Jerzy (ed.): Historia prasy polskiej, 1: ŁOJEK, Jerzy: Prasa polska w latach 1661–1864. Warszawa
1976; 2: KMIECIK, Zenon: Prasa polska w latach 1864–1918. Warszawa 1976; 3: PACZKOWSKI, Andrzej:
Prasa polska w latach 1918–1939. Warszawa 1980; 4: JAROWIECKI, Jerzy – MYŚLIŃSKI, Jerzy – NOTKOWSKI, Andrzej: Prasa polska w latach 1939–1945. Warszawa 1980.
86 BIERNACKA, Maria i in. (eds.): Etnografia Polski : Przemiany kultury ludowej, 1–2. Wrocław – Łódź 1976–1981.
87 HENSEL, Witold – PAZDUR, Jan (eds.): Historia kultury materialnej Polski w zarysie, 1/1: DEMBIŃSKA,
Maria – PODWIŃSKA, Zofia (eds.): Od VII do XII wieku. Warszawa 1974; 1/2: RUTKOWSKA-PŁACHCIŃSKA, Anna (ed.): Od XIII do XV w. Warszawa 1974; 2/1: KECKOWA, Antonina – MOLENDA, Danuta (eds.):
Od 1500 do 1650 r. Warszawa 1974. Drugie, uzupełnione wydanie: HENSEL, Witold – PAZDUR, Jan (eds.):
Historia kultury materialnej w zarysie, DEMBIŃSKA, Maria – PODWIŃSKA, Zofia (eds.): Od VII do XII wieku.
Wrocław 1978; 2: RUTKOWSKA-PŁACHCIŃSKA, Anna (ed.): Od XIII do XV wieku. Wrocław 1978; 3: KECKOWA, Antonina – MOLENDA, Danuta (eds.): Od XVI do połowy XVII wieku. Wrocław 1978; 4: KAMIEŃSKA,
Zofia – BARANOWSKI, Bohdan (eds.): Od połowy XVII do końca XVIII wieku. Wrocław 1978; 5: KOWECKA,
Elżbieta (ed.): Od 1795 do 1830 roku. Wrocław 1978; 6: BARANOWSKI, Bohdan – BARTYŚ, Julian – SOB
CZAK, Tadeusz (eds.): Od 1870 do 1918 roku. Wrocław 1979.
88 WALICKI, Michał (ed.): Dzieje sztuki polskiej, 1/1: GIEYSZTOR, Aleksander – WALICKI, Michał – ZACHWATOWICZ, Jan: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku. Warszawa 1971; 1/2: PIETRUSIŃSKA, Maria: Katalog i bibliografia zabytków. Warszawa 1971; 2/1–3: MROCZKO, Teresa – ARSZYŃ
SKI, Marian (eds.): Architektura gotycka w Polsce. Warszawa 1995; 4: MIŁOBĘDZKI, Adam: Sztuka polska
XVII wieku : Architektura polska XVII wieku. Warszawa 1980.
206
prace zbiorowe: wspomniana już pod redakcją B. Suchodolskiego, Kazimierza Maślankiewicza (1902–1981)89 oraz Dzieje nauki polskiej autorstwa Macieja Iłowieckiego90.
Obejmują historię nauki polskiej od średniowiecza po współczesność i omawiają nauki
społeczne, humanistyczne, przyrodnicze, oraz ścisłe i techniczne.
Badania z zakresu historii literatury polskiej prowadzili: Teofil Wojeński (1890–1963)91,
H. Barycz92, J. Krzyżanowski93, a także na emigracji polski noblista Czesław Miłosz
(1911–2004)94. Kultura literacka oraz żywego słowa w dawnych czasach została ukazana
w monografii Hanny Dziechcińskiej95.
Dzieje książek, bibliotek oraz drukarni staropolskich były polem badawczym Alodii Kaweckiej-Gryczowej (1903–1990)96 oraz jej męża Józefa Grycza (1890–1954)97.
W 1949 roku zainicjowała wspólnie z Kazimierzem Budzykiem serię wydawniczą
Książka w dawnej kulturze polskiej. Serię w znacznym stopniu wypełniły dwa wielotomowe wydawnictwa o charakterze bibliograficznym: Dramat staropolski 98 i biograficznym: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII w.99. Obok A. Kaweckiej-Gryczowej
z badaczy zajmujących się tą problematyką należy wymienić Bartłomieja Golkę, Mieczysława Kafla i Zbigniewa Kłosa100, Czesława Ożarzewskiego101, Helenę Szwejkowską102,
89 MAŚLANKIEWICZ, Kazimierz (ed.): Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce. Warszawa 1983.
90 IŁOWIECKI, Maciej: Dzieje nauki polskiej. Warszawa 1981.
91 WOJEŃSKI, Teofil: Historia literatury polskiej, 1–2. Warszawa 1946.
92 BARYCZ, Henryk: Szlakami dziejopisarstwa staropolskiego : Studia nad historiografią w. XVI–XVIII. Wrocław 1981.
93 KRZYŻANOWSKI, Julian: Historia literatury polskiej : Od średniowiecza do XIX w. Warszawa 1953; TENŻE:
Neoromantyzm polski 1890–1918. Warszawa 1963; TENŻE: Dzieje literatury polskiej : Od początków do czasów
najnowszych. Warszawa 1969. Dzieło to było wielokrotnie wydawane, a także przetłumaczone na język angielski:
TENŻE: A history of Polish literature. Warszawa 1978.
94 MIŁOSZ, Czesław: Historia literatury polskiej do roku 1939 w tłumaczeniu M. Tarnowskiej, Kraków 1993;
TENŻE: Historia literatury polskiej, wyd. 2 uzupełnione w tłumaczeniu M. Tarnowskiej, Kraków 2010. Oba
dzieła są tłumaczeniem i uzupełnieniem orginału w języku angielskim powstałego na emigracji: TENŻE: The
history of Polish literature. London – New York 1969.
95 DZIECHCIŃSKA, Hanna: Literatura a zabawa : Z dziejów kultury literackiej w dawnej Polsce. Warszawa
1981, s. 242, TAŻ: Kultura żywego słowa w dawnej Polsce. Warszawa 1989.
96 KAWECKA-GRYCZOWA, Alodia: Zarys dziejów piśmiennictwa polskiego w Prusach Wschodnich, TAŻ: Rola
drukarstwa polskiego w dobie Odrodzenia. Warszawa 1954; TAŻ: Z dziejów polskiej książki w okresie Renesansu
: Studia i materiały. Wrocław 1975; TAŻ: Biblioteka ostatniego Jagiellona : Pomnik kultury renesansowej. Wrocław 1988. Zob. także: GRZESZCZUK, Stanisław – KAWECKA-GRYCZOWA, Alodia (eds.): Dawna książka
i kultura : Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce. Wrocław
1975.
97 GRYCZ, Józef: Historia bibliotek w zarysie. Warszawa 1949; TENŻE: Z dziejów i techniki książki. Wrocław
1951; TENŻE, KAWECKA-GRYCZOWA, Alodia: Historia książki i bibliotek w zarysie. Warszawa 1964.
98 KAWECKA-GRYCZOWA, Alodia (ed.): Dramat staropolski : Od początków do powstania sceny narodowej :
Bibliografia, 1: Teksty dramatyczne drukiem wydane do r. 1765. Wrocław 1965; 2: Programy drukiem wydane do
r. 1765; 1: Programy teatru jezuickiego. Wrocław 1976; 2: Programy drukiem wydane do r. 1765; 2/2: Programy
teatru pijarskiego oraz innych zakonów i szkół katolickich. Wrocław 1978.
99 Taż (ed.): Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, 1–5. Wrocław 1959–1960. W kolejnych latach seria
była kontunuowana, a poszczególne tomy obejmowały dawne krainy historyczne.
100 GOLKA, Bartłomiej – KAFEL, Mieczysław – KŁOS, Zbigniew: Z dziejów drukarstwa polskiego. Warszawa
1957.
101 OŻARZEWSKI, Czesław: Zarys dziejów książki i księgarstwa. Poznań 1963.
102 SZWEJKOWSKA, Helena: Książka drukowana XV–XVIII wieku : Zarys historyczny. Wrocław 1980.
207
Bogumiłę Kosmanową103, Edwarda Potkowskiego104, Barbarę Bieńkowską105, Halinę
Chamerską106.
Obok książek badaniami objęto także prasę polską107. Należy tutaj wymienić takie wielotomowe syntetyczne dzieła jak: Zarys historii prasy polskiej wydany w latach 50. XX wieku
pod redakcją Z. Młynarskiego108 oraz wspomniany Zarys pod redakcją J. Skrzypka
i Historia prasy polskiej. Ze skromniejszych opracowań należy wymienić: Dzieje prasy
polskiej 109, czy też wydanie zbiorowe Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury
narodowej110. Cykl 29 monografii poświęconych historii prasy prezentuje od 1966 roku
seria wydawnicza Materiały i Studia do Historii Prasy i Czasopiśmiennictwa Polskiego111.
Dzieje sztuki polskiej w ujęciu syntetycznym zostały opracowane przez wspomnianych
pracowników PAN, a także Adama Bochnaka (1899–1974)112, Tadeusza Dobrowolskiego
(1899–1984)113 i W. Tatarkiewicza114, Janusza Kębłowskiego (1930–2012)115 oraz przez
autorów prac zbiorowych116. Dzieje architektury polskiej oraz jej twórców znajdziemy
w opracowaniach Stanisława Łozy (1888–1956)117, Zdzisława Mączeńskiego (1878–
1961)118, Adama Miłobędzkiego (1924–2003)119, Andrzeja Olszewskiego120. Wśród publikacji poświęconych budownictwu warto wymienić to prezentujące dzieje budownictwa
103 KOSMANOWA, Bogumiła: Książka i jej czytelnicy w dawnej Polsce. Warszawa 1981.
104 POTKOWSKI, Edward: Książka rękopiśmienna w kulturze Polski średniowiecznej. Warszawa 1984.
105 BIEŃKOWSKA, Barbara: Staropolski świat książek. Wrocław 1976.
106 BIEŃKOWSKA, Barbara – CHAMERSKA, Halina: Zarys dziejów książki. Warszawa 1987.
107 Szczegółowe omówienie stanu badań nad prasą polską: KOLASA, Władysław Marek: Kierunki badań nad
prasą polską najstarszej doby (1501–1729). Studia Medioznawcze, 2012, nr 3, s. 65–80; TENŻE: Kierunki badań nad prasą polską XVIII stulecia. Zeszyty Prasoznawcze, 2012, nr 1–2, s. 77–99; Kierunki badań nad historią
prasy polskiej 1918–1939, 1: Tendencje rozwojowe, typologia. Rocznik Historii Prasy Polskiej, 2011, 14, z. 1–2,
s. 5–55; TENŻE: Kierunki badań nad historią prasy polskiej 1918–1939, 2: Prasa polska za granicą. Rocznik
Historii Prasy Polskiej, 2012, 15, z. 1, s. 61–86.
108 MŁYNARSKI, Zygmunt: Zarys historii prasy polskiej, 1. Warszawa 1956; BUTKIEWICZ, Tadeusz – MŁYNARSKI, Zygmunt: Zarys historii prasy polskiej, 2/1. Warszawa 1959; KRZYWOBŁOCKA, Bożena – ŚLISZ,
Andrzej: Zarys historii prasy polskiej, 2/2. Warszawa 1959.
109 ŁOJEK, Jerzy – MYŚLIŃSKI, Jerzy – WŁADYKA, Wiesław: Dzieje prasy polskiej. Warszawa 1988.
110 SKRZYPEK, Józef (ed.): Historia prasy polskiej a kształtowanie się kultury narodowej : Sympozjum historyków prasy pod protektoratem ministra oświaty i szkolnictwa wyższego prof. dr Henryka Jabłońskiego, Warszawa –
Kraków 6–9 grudnia 1967, 1: Księga referatów. Warszawa 1967, 2: Protokoły, koreferaty, komunikaty, dyskusja.
Warszawa 1968.
111 Wykaz monografii wchodzących w skład serii: http://mak.bn.org.pl/cgi-bin/fidkar/fidkar?mmform=skrot
&start=1&&term1=&term2=Materia%C5%82y%20i%20studia%20do%20historii%20prasy%20i%20
czasopi%C5%9Bmiennictwa%20polskiego&term3=&target=m21_p0&&field1=Author&field2=Title&field3=
LSubject&element=F&syntax=usmarc&op1=and&op2=and&ret=index.html (cit. 11. 9. 2013).
112 BOCHNAK, Adam: Zarys dziejów polskiej historii sztuki. Warszawa 1948.
113 DOBROWOLSKI, Tadeusz: Sztuka polska : Od czasów najdawniejszych do ostatnich. Warszawa 1974.
114 DOBROWOLSKI,
Tadeusz – TATARKIEWICZ, Władysław (eds.): Historia sztuki polskiej w zarysie, 1–3.
Kraków 1962.
115 KĘBŁOWSKI, Janusz: Dzieje sztuki polskiej : Panorama zjawisk od zarania do współczesności. Warszawa 1987.
116 KOWALSKA, Bożena (ed.): Dzieje sztuki polskiej. Warszawa 1984; BANIA, Zbigniew (ed.): Podług nieba i zwyczaju polskiego : Studia z historii architektury, sztuki i kultury ofiarowane Adamowi Miłobędzkiemu. Warszawa 1988.
117 ŁOZA, Stanisław: Architekci i budowniczowie w Polsce. Warszawa 1954.
118 MĄCZEŃSKI, Zdzisław: Elementy i detale architektoniczne w rozwoju historycznym. Warszawa 1956
119 MIŁOBĘDZKI, Adam: Zarys dziejów architektury w Polsce. Warszawa 1968.
120 OLSZEWSKI Andrzej: Dzieje sztuki polskiej 1890–1980 w zarysie. Warszawa 1988.
208
murowanego121. Rozwój malarstwa polskiego został przedstawiony przez T. Dobrowolskiego122. Także życie muzyczne w dawnej Polsce doczekało się kolejnych omówień. Historia muzyki znajdowała się w kręgu zainteresowań wymienianego już Z. Jachimeckiego123,
Adolfa Chybińskiego (1880–1952)124. Na temat przeszłości muzyki powstało także wiele
prac zbiorowych: Z dziejów polskiej kultury muzycznej125 oraz Dzieje muzyki polskiej w zarysie126.
Kultura materialna polskiej wsi w XIX–XX wieku jest tematem przewodnim pracy
zbiorowej pod redakcją Kazimiery Zawistowicz-Adamskiej (1897–1984)127. Z innych
prac należy wymienić opracowanie dotyczące kultury materialnej w XIV–XVI wieku 128,
czy też miast w XVIII i XIX wieku129. Do historii kultury materialnej należą także prace
z zakresu historii stroju polskiego130.
Te przekrojowe prace należy uzupełnić o publikacje analizujące różne epoki historyczne.
Kultura czasów przedhistorycznych nie ma wielu opracowań syntetycznych, do ważniejszych należą prace Józefa Kostrzewskiego (1885–1969)131 oraz Jerzego F. Gąssow
skiego132 obejmujące kulturę materialną, duchową oraz społeczną dawnych plemion oraz
w początkach państwowości polskiej.
Kultura polska, jak i europejska okresu średniowiecza pojawia się na kartach pracy
Henryka Samsonowicza133. Kulturze tej epoki poświęcono prace zbiorowe, z ważniejszych należy wymienić: Historię kultury średniowiecznej w Polsce134, Średniowieczne studia
121 BORUSIEWICZ, Władysław: Budownictwo murowane w Polsce : Zarys sztuki strukturalnego kształtowania
do końca XIX wieku. Warszawa 1985.
122 DOBROWOLSKI, Tadeusz: Nowoczesne malarstwo polskie 1764–1939, 1–3. Wrocław 1957–1964; TENŻE:
Sztuka polska : Od czasów najdawniejszych do ostatnich. Warszawa 1974; TENŻE: Malarstwo polskie ostatnich
dwustu lat. Wrocław 1976.
123 JACHIMECKI, Zdzisław: Muzyka polska w rozwoju historycznym od czasów najdawniejszych do doby obecnej,
1–2. Kraków 1948–1951; TENŻE: Muzykologia i piśmiennictwo muzyczne w Polsce. Kraków 1948.
124 CHYBIŃSKI, Adolf: Słownik muzyków dawnej Polski do roku 1800. Kraków 1949.
125 ŁOBACZEWSKA, Stefania – STRUMIŁŁO, Tadeusz – SZWEYKOWSKI, Zygmunt M. (eds.): Z dziejów
polskiej kultury muzycznej, 1–2. Kraków 1958–1966.
126 OCHLEWSKI, Tadeusz (ed.): Dzieje muzyki polskiej w zarysie. Warszawa 1977.
127 ZAWISTOWICZ-ADAMSKA,
Kazimiera (ed.): Studia i materiały do historii kultury wsi polskiej w XIX
i XX w. : Zajęcia pozarolnicze, współdziałanie gospodarcze. Wrocław 1958.
128 POKLEWSKI, Tadeusz (ed.): Studia nad kulturą materialną wieków od XIV do XVI. Wrocław – Łódź 1986,
s. 107.
129 BALCERZAK, Elżbieta – KOWECKA, Elżbieta – KRUPPÉ, Jerzy (eds.): Wybrane problemy kultury ma
terialnej miast polskich w XVIII i XIX wieku. Wrocław 1983.
130 BANACH, Andrzej: O modzie XIX wieku. Warszawa 1957; DZIEKOŃSKA-KOZŁOWSKA, Alina: Moda kobieca w XX wieku. Warszawa 1964; TURNAU, Irena: Odzież mieszczaństwa warzawskiego w XVIII wieku. Wrocław 1967; BARTKIEWICZ, Magdalena: Polski ubiór do1864 roku. Wrocław 1979; KANTOR, Ryszard: Ubiór –
strój – kostium : Funkcje odzienia w tradycyjnej społeczności wiejskiej w XIX i w początkach XX wieku na obszarze
Polski. Kraków 1982; TURSKA, Krystyna: Ubiór dworski w dobie pierwszych Jagiellonów. Wrocław 1987.
131 KOSTRZEWSKI, Józef: Kultura prapolska. Warszawa 1947.
132 GĄSSOWSKI, Jerzy F.: Dzieje i kultura dawnych Słowian (do X wieku). Warszawa 1964; TENŻE: Sztuka
pradziejowa w Polsce. Warszawa 1975, s. 188; TENŻE: Kultura pradziejowa na ziemiach Polski : Zarys. War
szawa 1985.
133 SAMSONOWICZ, Henryk: Złota jesień polskiego średniowiecza. Warszawa 1971.
134 GIEYSZTOR,
Aleksander (ed.): Historia kultury średniowiecznej w Polsce. Warszawa 1963; TENŻE (ed.):
Historia kultury średniowiecznej w Polsce : IX Powszechny Zjazd Historyków Polskich w Warszawie 13–15 września 1963, referaty i dyskusja. Warszawa 1964.
209
o historii135, Kulturę elitarną a kulturę masową w Polsce późnego średniowiecza136, Kulturę
Polski średniowiecznej. X–XIII w.137. Maria Koczerska przedstawiła rodzinę szlacheckę
u schyłku średniowiecza138. Liczne są także prace analizujące dorobek artystyczny: sztuka
polska epoki średniowiecza to pole badawcze takich historyków jak: J. Kębłowski139, Teresa Mroczko140, Zygmunt Świechowski141. Historią muzyki zajmował się Hieronim Feicht (1894–1967)142.
Prace poświęcone kulturze polskiej okresu XVI–XVIII wieku obejmują: historię kultury143, kulturę szlachecką i dworską144, mecenat145, kulturę ludową146, kulturę umysłową147, obyczajowość148, dzieje literatury149, sztuki150, teatru151, opery152, muzyki153.
135 LEWAŃSKI, Julian (ed.): Średniowiecze : Studia o kulturze, 1–4. Wrocław 1961–1969.
136 GEREMEK, Bronisław (ed.): Kultura elitarna a kultura masowa w Polsce późnego średniowiecza. Warszawa
1978.
137 DOWIAT, Jerzy (ed.): Kultura Polski średniowiecznej X–XIII w. Warszawa 1985.
138 KOCZERSKA, Maria: Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza. Warszawa 1975.
139 KĘBŁOWSKI, Janusz: Polska sztuka gotycka. Warszawa 1976.
140 MROCZKO, Teresa: Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978.
141 ŚWIECHOWSKI, Zygmunt: Sztuka romańska w Polsce. Warszawa 1982.
142 FEICHT, Hieronim: Studia nad muzyką polskiego średniowiecza. Kraków 1975.
143 WOŁOSZYŃSKI, Ryszard: Pokolenia oświeconych : Szkice z dziejów kultury polskiej XVIII w. Warszawa
1967; PELC, Janusz (ed.): Wiek XVII : Kontrreformacja, barok : Prace z historii kultury. Wrocław 1970; BARYCZ, Henryk: Z epoki renesansu, reformacji i baroku : Prądy, idee, ludzie, książki. Warszawa 1971; TAZBIR,
Janusz: Rzeczpospolita i świat : Studia z dziejów kultury XVII wieku. Wrocław 1971; CHRZANOWSKI, Tadeusz:
Wędrówki po Sarmacji europejskiej : Eseje o sztuce i kulturze staropolskiej. Kraków 1988; BOGUCKA, Maria
(ed.): Tryumfy i porażki : Studia z dziejów kultury polskiej XVI–XVIII w. Warszawa 1989.
144 TAZBIR, Janusz: Kultura szlachecka w Polsce : Rozkwit – upadek – relikty. Warszawa 1978; KOWALCZYK,
Jerzy: W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego. Lublin 1980; BANASIAK, Andrzej – PIOTROWSKI, Wacław
(eds.): Kultura elit w XVIII wieku. Łódź 1985 (Acta Universitatis Lodziensis. Folia Historica, 22); TAZBIR, Janusz: Szlaki kultury polskiej. Warszawa 1986; TENŻE: Świat panów Pasków : Eseje i studia. Łódź 1986; ROK,
Bogdan: Kalendarze polskie czasów saskich. Wrocław 1985.
145 TOMKIEWICZ, Władysław: Z dziejów polskiego mecenatu artystycznego w wieku XVII. Wrocław 1952; OLKIEWICZ, Joanna: Polscy Medyceusze. Warszawa 1985.
146 BARANOWSKI, Bohdan: Kultura ludowa XVII i XVIII wieku na ziemiach Polski środkowej. Łódź 1971.
147 VOISÉ, Waldemar (ed.): Z dziejów polskiej kultury umysłowej w XVI i XVII wieku. Wrocław – Gdańsk 1976.
148 BARANOWSKI, Bohdan: Sprawy obyczajowe w sądownictwie wiejskim w Polsce wieku XVII i XVIII. Łódź
1955; TENŻE: O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach : Szkice z obyczajów XVII i XVIII w. Łódź 1963; Anegdoty,
facecje i sensacje obyczajowe XVII i I-szej połowy XVIII wieku. wybór i oprac. Zbigniew Kuchowicz. Łódź 1962.
149 BUDZYK,
Kazimierz – BUDZYKOWA, Hanna – LEWAŃSKI, Julian (eds.): Literatura mieszczańska
w Polsce : Od końca XVI do końca XVII wieku, 1–2. Warszawa 1954; LIBERA, Zdzisław: Problemy polskiego
oświecenia : Kultura i styl. Warszawa 1969; KOSTKIEWICZOWA, Teresa: Klasycyzm, sentymentalizm, rokoko :
Szkice o prądach literackich polskiego Oświecenia. Warszawa 1979; OTWINOWSKA, Barbara – PELC, Janusz
(eds.): Przełom wieków XVI i XVII w literaturze i kulturze polskiej. Wrocław 1984; LIBERA, Zdzisław: Wiek
oświecony : Studia i szkice z dziejów literatury i kultury polskiej XVIII i początków XIX wieku. Warszawa 1986.
150 BOCHNAK, Adam: Historia sztuki nowożytnej : Notatki z wykładów, 1: Renesans, 2: Barok. Kraków 1952;
PIWOCKI, Ksawery – STARZYŃSKI, Juliusz – TOMKIEWICZ, Władysław (ed.): Sztuka polska czasów nowożytnych, 1–2. Warszawa 1953–1955; TATARKIEWICZ, Władysław: O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku :
Architektra, rzeźba. Warszawa 1966.
151 TARGOSZ-KRETOWA, Karolina: Teatr dworski Władysława IV. Kraków 1965; DZIECHCIŃSKA, Hanna
(ed.): Publiczność literacka i teatralna w dawnej Polsce. Warszawa – Łódź 1985.
152 LEWAŃSKI, Julian (ed.): Opera w dawnej Polsce : Na dworze Władysława IV i królów saskich : Studia i materiały. Wrocław 1973.
153 FEICHT, Hieronim: Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku. Warszawa 1980.
210
Bogaty dorobek kultury polskiej epoki renesansu obejmuje badania nad kulturą artystyczną154, nauką155, a także wiele pomniejszych tematów zawartych w pracach zbiorowych156. Kultura baroku została opisana poprzez dzieje sztuki157, dramatu i teatru158,
a kultura czasów epoki oświecenia zawiera dzieje mecenatu159, sztuki160 i nauki161. Okres
XIX wieku to badania z zakresu obyczajowości,162 sztuki163, dziejów drukarstwa164. Badania nad stanem kultury w Polsce okresu międzywojennego obejmują: sztukę165 i rolę kultury w odbudowie państwa polskiego166. Powstała jedna monografia poświęcona historii
kultury w Polsce po II wojnie światowej autorstwa J. Kossaka167.
Dzieje szkolnictwa nadal cieszyły się niesłabnącym zainteresowaniem historyków. Powstały zarysy dziejów oświaty i wychowania168 oraz szkolnictwa wiejskiego169, a także
omówiono historię szkół kościelnych170 i kalwińskich171, szkolnictwo na ziemiach pol154 GĘBAROWICZ, Mieczysław: Studia nad dziejami kultury artystycznej późnego renesansu w Polsce. Toruń
1962.
155 BARYCZ, Henryk: Dzieje nauki w Polsce w epoce Odrodzenia. Warszawa 1957; TENŻE: W blaskach epoki
Odrodzenia. Warszawa 1968; TENŻE: Jan Łasicki : Studium z dziejów polskiej kultury naukowej XVI wieku. Wrocław 1973.
156 WOJAK, Tadeusz (ed.): Wkład protestantyzmu do kultury polskiej : Z zagadnień protestantyzmu w Polsce.
Warszawa 1970; BIEŃKOWSKI, Tadeusz (ed.): Andrzej Frycz Modrzewski i problemy kultury polskiego odro
dzenia. Wrocław 1974.
157 GĘBAROWICZ, Mieczysław: Szkice z historii sztuki XVII w. Toruń 1966; TATARKIEWICZ, Władysław:
O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku : Architektura, rzeźba. Warszawa 1966; KARPOWICZ, Mariusz: Sztuka
oświeconego sarmatyzmu : Antykizacja i klasycyzacja w środowisku warszawskim czasów Jana III. Warszawa
1970; TENŻE: Sztuka polska XVII wieku. Warszawa 1975.
158 POPLATEK, Jan: Studia z dziejów jezuickiego teatru szkolnego w Polsce. Wrocław 1957; OKOŃ, Jan: Dramat
i teatr szkolny : Sceny jezuickie XVII wieku. Wrocław – Kraków 1970.
159 MAŃKOWSKI, Tadeusz: Mecenat artystyczny Stanisława Augusta. Warszawa 1976; BORUCKI, Marek:
W kręgu króla Stanisława. Warszawa 1984.
160 KARPOWICZ, Mariusz: Sztuka polska XVIII wieku. Warszawa 1985; JAROSZEWSKI, Tadeusz S.: Architektura doby Oświecenia w Polsce : Nurty i odmiany. Warszawa 1971.
161 SUCHODOLSKI, Bogdan: Nauka polska w okresie Oświecenia. Warszawa 1953.
162 IHNATOWICZ, Ireneusz: Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku. Warszawa 1971.
163 HRANKOWSKA, Teresa (ed.): Sztuka 2 połowy XIX wieku : Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,
Łódź listopad 1971. Warszawa 1973; LISIŃSKA, Halina (ed.): Sztuka XIX wieku w Polsce : Naród – miasto :
Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, grudzień 1977. Warszawa 1979; DOBROWOLSKI,
Tadeusz: Nowoczesne malarstwo polskie 1764–1964, 1–3. Wrocław – Warszawa – Kraków 1957–1964.
164 TADEUSIEWICZ, Hanna: Drukarstwo polskie drugiej połowy XIX wieku w świetle fachowych czasopism drukarzy z lat 1872–1900 : Problematyka zawodowa i społeczna. Łódź 1982; LECH, Marian J.: Ludzie druku i książki
w Królestwie Polskim 1867–1907 : Kształtowanie się struktur społecznych. Warszawa 1983.
165 DOBROWOLSKI, Tadeusz: Sztuka Młodej Polski. Warszawa 1963; ZIMAND, Roman (ed.): Porównania :
Studia o kulturze modernizmu. Warszawa 1983.
166 ŻARNOWSKI, Janusz: „Ojczyzną był język i mowa…” : Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 r.
Warszawa 1978.
167 KOSSAK, Jerzy: Rozwój kultury w Polsce Ludowej. Warszawa 1974.
168 BARYCZ, Henryk: Rozwój historii oświaty, wychowania i kultury w Polsce. Kraków 1949.
169 MICHALSKI, Stanisław (ed.): Dzieje szkolnictwa i oświaty na wsi polskiej, 1: Do 1918. Warszawa 1982.
170 KURDYBACHA, Łukasz: Dzieje oświaty kościelnej do końca XVIII w. Warszawa 1949.
171 TWOREK, Stanisław: Szkolnictwo kalwińskie w Małopolsce i jego związki z innymi ośrodkami w kraju i za
granicą w XVI–XVII w. Lublin 1966.
211
skich na początku XIX wieku172, w okresie międzywojennym173 oraz w czasie II wojny
światowej174. Wędrówki naukowe młodzieży polskiej od XIV do XIX wieku za granicę są
tematem pracy H. Barycza175 oraz Władysława Czaplińskiego (1905–1981) i Józefa Długosza176.
W badaniach z zakresu historii religii została omówiona kulturotwórcza rola zakonów:
dominikanów177 i franciszkanów178. Wpływy innych narodów, państw, czy grup etnicznych w kulturze polskiej to tematyka poruszona w syntezach: Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej179 i Kultura polska a kultura europejska180. Inne prace
problemowe obejmują badania z zakresu wpływów kulturalnych Orientu (zarówno chrześcijańskiego jak i muzułmańskiego)181, żydowskich182, niemieckich183, włoskich184, gruzińskich185. Prace obejmują także historię stosunków kulturalnych Polski z takimi państwami
jak: Węgry186 i Azerbejdżan187. Badaniami objęto także wkład kultury polskiej do kultury
światowej188.
172 PODGÓRSKA, Eugenia: Szkolnictwo elementarne Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego
1807–1831. Warszawa 1960; SŁOWIŃSKI, Lech: Dla tej, co nie zginęła : Dzieje edukacji narodowej na ziemiach
polskich w latach 1795–1831. Poznań 1985.
173 TRZEBIATOWSKI, Klemens: Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1918–1932. Wrocław 1970; GARBOWSKA, Wanda: Szkolnictwo powszechne w Polsce w latach 1932–1939. Wrocław 1976.
174 KRASUSKI, Józef: Szkolnictwo i oświata w Polsce w latach 1939–1945. Kielce 1975; GRALAK, B.: Szkolnictwo akademickie i nauka polska w okresie okupacji hitlerowskiej. Łódź 1984.
175 BARYCZ, Henryk: Z dziejów polskich wędrówek naukowych za granicę. Wrocław 1969.
176 CZAPLIŃSKI, Władysław – DŁUGOSZ, Józef: Podróż młodego magnata do szkół : Studium z dziejów kultury
XVI i XVII w. Warszawa 1969.
177 KŁOCZOWSKI, Jerzy (ed.): Studia nad historią dominikanów w Polsce, 1–2. Warszawa 1975.
178 KŁOCZOWSKI,
Jerzy (ed.): Zakony franciszkańskie w Polsce, 1/1–3: Franciszkanie w Polsce średniowiecznej. Kraków 1983–1989, 4/1: Polska Prowincja Kapucynów w XIX w. Kraków 1987, 4/2: Katalog Archi
wum Warszawskiej Prowincji Kapucynów w Nowym Mieście nad Pilicą. Kraków 1987. Tomy drugi i trzeci ukazały się w latach 90. XX wieku – opis bibliograficzny w dalszej części pracy.
179 STEFANOWSKA, Zofia (ed.): Swojskość i cudzoziemszczyzna w dziejach kultury polskiej. Warszawa
1973.
180 BOGUCKA, Maria – KOWECKI, Jerzy (eds.): Kultura polska a kultura europejska : Prace ofiarowane Janu
szowi Tazbirowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Warszawa 1987.
181 BARANOWSKI, Bohdan: Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku. Łódź 1955; MAŃKOWSKI,
Tadeusz: Orient w polskiej kulturze artystycznej. Kraków 1959; REYCHMAN, Jan: Orient w kulturze polskiego
Oświecenia. Wrocław 1964; TENŻE: Znajomość i nauczanie języków orientalnych w Polsce XVIII w. Wrocław
1951; ŁUŻNY, Ryszard (ed.): Chrześcijański Wschód a kultura polska. Studia. Lublin 1989.
182 HERTZ, Aleksander: Żydzi w kulturze polskiej. Paryż 1961.
183 FRIEDBERG, Marian: Kultura polska a niemiecka : Elementy rodzime a wpływy niemieckie w ustroju i kulturze Polski średniowiecznej, 1–2. Poznań 1946.
184 PTAŚNIK, Jan: Kultura włoska wieków średnich w Polsce. Warszawa 1959.
185 BARANOWSKI, Bohdan: Polskie zainteresowania z XVIII i XIX wieku kulturą Gruzji. Wrocław 1982.
186 REYCHMAN,
Jan: Ze stosunków kulturalnych polsko-węgierskich w epoce Oświecenia. Warszawa 1960;
TENŻE (ed.): Studia z dziejów polsko-węgierskich stosunków literackich i kulturalnych. Wrocław 1969.
187 BARANOWSKI, Bohdan: Polsko-azerbejdżańskie stosunki kulturalne w pierwszej połowie XIX wieku. Łódź –
Wrocław 1979.
188 KRĄPIEC, Mieczysław A. – TARAS, Piotr – TUROWSKI, Jan (eds.): Wkład Polaków do kultury świata :
Praca zbiorowa. Lublin 1976.
212
Okres 1990–2012
Zmiany ustrojowe dokonane w 1989 roku w Polsce umożliwiły nowe spojrzenie na jej
przeszłość (badania nad dziejami kultury w Polsce mają już długą tradycję), a zmiany
technologiczne ułatwiały prace badawcze : praca z programami komputerowymi i publikacje elektroniczne spowodowały, że dostęp do źródeł oraz literatury, także tej dawnej
i unikatowej stał się powszechny, a ich analiza łatwiejsza i znacznie bardziej pogłębiona
(powstały nowe metody badawcze). Stąd też w tym okresie pojawiło się wiele prac analitycznych obejmujących tematy dotąd nie poruszane w literaturze. Okres analizowanego przedziału czasowego jest niewielki, lecz ilością publikacji dorównuje temu po
przedniemu.
Instytucje zajmujące się problematyką historii kultury znajdują się głównie przy uczelniach wyższych tworząc zakłady lub katedry historii kultury przeważnie w ramach instytutów historii. Historia kultury wykładana jest na takich kierunkach jak: historia, sztuka,
kulturoznawstwo. Tematy związane z historią kultury są przedmiotem dyskusji licznych
konferencji naukowych, których efektem są wydania zbiorowe.
W 2008 roku ukazała się praca M. Boguckiej Kultura – naród – trwanie. Dzieje kultury
polskiej od zarania do 1989 roku189. Praca ta jest ścisłym nawiązaniem do jej autorstwa
dziejów kultury z 1987 roku, lecz została uzupełniona o okres po 1918 roku. Podręcznik ma układ chronologiczny, zawiera przypisy oraz bibliografię. Czas, który upłynął od
wcześniejszego opracowania, a także zmiany polityczne 1989 roku, umożliwiły autorce
inaczej spojrzeć na przeszłość. Jak sama pisze we Wstępie, chciała wydobyć funkcję i głębszy sens funkcjonowania kultury w dziejach Polski. […] kultura w swej podstawowej substancji broniła się przed zniewoleniem bardzo skutecznie i to nawet w okresie totalitarnego
państwa komunistycznego […] ocalając naszą świadomość narodową. W odróżnieniu od
pracy B. Suchodolskiego, mogła sobie pozwolić na zupełnie inne ukazanie przeszłości po
1918 roku, a zwłaszcza okresu PRL-u. Swobodnie pisała o polskim podziemiu w czasach
II wojny światowej, czy prześladowaniach naukowców przez polskie władze po 1945 roku.
Obok tej najważniejszej pracy przekrojowej należy także wymienić liczne prace zbiorowe poświęcone przeszłości kultury190. Popularne, encyklopedyczne i barwne ujęcie historii kultury przedstawili: Zbigniew Przyrowski (1921–2008)191, Wiesław Kot i Joanna
Knaflewska192. Stefan Bednarek dokonał analizy pojmowania historii kultury w jej syntezach193. Dzieje obyczajowości szlacheckiej znaleźć można na stronach prac Andrzeja
189 BOGUCKA, Maria: Kultura – naród – trwanie : Dzieje kultury polskiej od zarania do 1989 roku. Warszawa
2008, TAŻ: Człowiek i świat : Studia z dziejów kultury i mentalności w XV–XVIII w. Warszawa 2008.
190 GAWINOWA, Danuta (ed.): Kultura średniowieczna i staropolska : Studia ofiarowane Aleksandrowi Giey
sztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Warszawa 1991; AUGUSTYNIAK, Urszula – KARPIŃSKI, Adam
(eds.): Zmierzch kultury staropolskiej : Ciągłość i kryzysy (wieki XVII–XIX). Warszawa 1997; CUDAK, Romuald – TAMBOR, Jolanta (eds.): Kultura polska : Silva rerum. Katowice 2002; DĄBROWSKI, Roman – WAŚKO,
Andrzej (eds.): W świecie myśli i wartości : Prace z historii literatury i kultury ofiarowane profesorowi Julianowi
Maślance. Kraków 2010.
191 PRZYROWSKI, Zbigniew: Popularna encyklopedia staropolska. Warszawa 1998.
192 KNAFLEWSKA, Joanna – KOT, Wiesław: Księga kultury polskiej : Kultura i nauka, literatura : Ilustrowana
encyklopedia tematyczna. Poznań 2004.
193 BEDNAREK, Stefan: Pojmowanie kultury i jej historii we współczesnych syntezach dziejów kultury polskiej.
Wrocław 1995.
213
Zajączkowskiego194, Z. Kuchowicza195, M. Boguckiej196, Stanisława Skierskiego197 oraz
w podręczniku pod redakcją Andrzeja Chwalby198. Ta ostatnia praca obejmuje dzieje Polski od średniowiecza po współczesność, a podjęte problemy obejmują obyczaje życia publicznego, dworskiego, prywatnego oraz religijnego, a także te związane z pracą, życiem
rodzinnym i towarzyskim.
Dziedzictwo tej obyczajowości od XVIII do XX wieku ukazuje opracowanie Barbary
Jedynak199. Analityczne prace dotyczące kultury szlacheckiej, w tym także prace popularno-naukowe, poświęcone były: obyczajom rodzinnym – Barbary Ogrodowskiej200,
Hanny Szymanderskiej201, Danuty Żołądź-Strzelczyk202, wychowaniu – Danuty Żołądź203,
modzie – Małgorzaty Możdżyńskiej-Nawotki204, świętowaniu – Anny Zadrożyńskiej205
i B. Ogrodowskiej206. Podróże szlachty i jej postrzeganie przestrzeni geograficznej zobrazowali: Kazimierz Maliszewski207, H. Dziechcińska208, Dariusz Dolański209, Filip Wolański210 oraz autorzy redagowanego przez niego cyklu wydawniczego Staropolski ogląd
świata211, a także Agnieszka Żal-Kędzior212. Problematyka śmierci była analizowana
194 ZAJĄCZKOWSKI, Andrzej: Szlachta polska : Kultura i struktura. Warszawa 1993.
195 KUCHOWICZ, Zbigniew: Obyczaje i postacie Polski szlacheckiej XVI–XVIII wieku. Warszawa 1993.
196 BOGUCKA, Maria: Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku. Warszawa 1994.
197 SIEKIERSKI, Stanisław: Kultura szlachty polskiej w latach 1864–2001. Pułtusk 2003.
198 CHWALBA, Andrzej (ed.): Obyczaje w Polsce od średniowiecza do czasów współczesnych. Warszawa 2004.
199 JEDYNAK, Barbara: Dziedzictwo obyczaju narodowego Polaków : Pamięć i zapomnienie. Lublin 2004.
200 OGRODOWSKA, Barbara: Polskie tradycje i obyczaje rodzinne. Warszawa 2000.
201 SZYMANDERSKA, Hanna: Śluby polskie : Tradycje, zwyczaje, przepisy. Warszawa 2008.
202 ŻÓŁĄDŹ-STRZELCZYK, Dorota: Dziecko w dawnej Polsce. Poznań 2000.
203 ŻOŁĄDŹ, Danuta: Ideały edukacyjne doby staropolskiej : Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego
i siedemnastego wieku. Warszawa 1990.
204 MOŻDŻYŃSKA-NAWOTKA, Małgorzata: O modach i strojach. Wrocław 2002.
205 ZADROŻYŃSKA, Anna: Światy, zaświaty : O tradycji świętowań w Polsce. Warszawa 2000.
206 OGRODOWSKA, Barbara: Święta polski : Tradycja i obyczaj. Warszawa 1996.
207 MALISZEWSKI, Kazimierz: Obraz świata i Rzeczypospolitej w polskich gazetach rękopiśmiennych z okresu
późnego baroku : Studium z dziejów kształtowania się i rozpowszechniania sarmackich stereotypów wiedzy i informacji o „Theatrum mundi”. Toruń 1990.
208 DZIECHCIŃSKA, Hanna: O staropolskich dziennikach podróży. Warszawa 1991.
209 DOLAŃSKI,
Dariusz: Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich : Nurt sarmacko-teologiczny.
Zielona Góra 2002, s. 286; TENŻE: Trzy cesarstwa : Wiedza i wyobrażenia o Niemczech, Turcji i Rosji w Polsce
XVIII wieku. Zielona Góra 2013.
210 WOLAŃSKI, Filip: Europa jako punkt odniesienia dla postrzegania przestrzeni geograficznej przez szlachtę
polską osiemnastego wieku w świetle relacji podróżniczych i geograficznych. Wrocław 2002.
211 ROK, Bogdan – WOLAŃSKI, Filip (eds.): Staropolski ogląd świata : Materiały z konferencji, Wrocław,
23–24 października 2004 r. Wrocław 2004; WOLAŃSKI, Filip (ed.): Staropolski ogląd świata – problem inności.
Toruń 2007. WOLAŃSKI, Filip – KOŁODZIEJ, Robert (eds.): Staropolski ogląd świata, 1: Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją : Przestrzeń kontaktów. Toruń 2009; WOLAŃSKI, Filip – KOŁODZIEJ,
Robert (eds.): Staropolski ogląd świata, 2: Rzeczpospolita między okcydentalizmem a orientalizacją : Przestrzeń
wyobraźni. Toruń 2009; ROK, Bogdan – WOLAŃSKI, Filip (eds.): Staropolski ogląd świata : Tożsamość i odmienność. Toruń 2011.
212 ŻAL-KĘDZIOR, Agnieszka: Obraz Ziemi Świętej w polskim piśmiennictwie geograficznym i podróżniczym
osiemnastego wieku. Toruń 2010.
214
w publikacjach zbiorowych213, a także była przedmiotem monografii Bogdana Roka214
i Aliny Nowickiej-Jeżowej215.
Rola i miejsce kobiety w gospodarczej, społecznej, politycznej i kulturalnej historii Polski i Europy jest w tym okresie problemem dość często poruszanym. Między innymi należy wymienić prace, które w całości bądź częściowo omawiają zagadnienia historii kultury z punktu widzenia kobiet w oparciu o różne źródła historyczne (pamiętniki, epitafia,
malarstwo, literatura, prasa), takich autorów jak: Andrzej Karpiński 216, M. Bogucka217,
H. Dziechcińska218, Maciej Michalski219, Katarzyna Górecka220, Małgorzata Stawiak-Ososińska221, Anetta Głowacka-Penczyńska222, Renata Bednarz-Grzybek223, Andrzej Radzimiński224 czy Jacek Kachel225. Miłość w dawnej Polsce doczekała się kolejnej odsłony, jest
to praca Beaty Możejko226. Z prac zbiorowych warto wspomnieć o pozycjach: Kobieta
w kulturze i społeczeństwie227, Kobiety w poznaniu naukowym wczoraj i dziś228, Kobieta
i kultura czasu wolnego. Zbiór studiów229, Kobieta i małżeństwo. Społeczno-kulturowe
aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów,230 Kobieta i rewolucja obyczajowa.
Społeczno-kulturowe aspekty seksualności. Wiek XIX i XX. Zbiór studiów231, Kobieta epok
213 PACZOSKA, Ewa – KOWALCZUK, Urszula (eds.): Śmierć w literaturze i kulturze drugiej połowy XIX wieku.
Warszawa 2002.
214 ROK, Bogdan: Zagadnienie śmierci w kulturze Rzeczypospolitej czasów saskich. Wrocław 1991; TENŻE:
Człowiek wobec śmierci w kulturze staropolskiej. Wrocław 1995.
215 NOWICKA-JEŻOWA, Alina: Sarmaci i śmierć : O staropolskiej poezji żałobnej. Warszawa 1992.
216 KARPIŃSKI, Andrzej: Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku. Warszawa 1995.
217 BOGUCKA, Maria: Białogłowa w dawnej Polsce : Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle
porównawczym. Warszawa 1998; TAŻ: Gorsza płeć : Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. War
szawa 2005.
218 DZIECHCIŃSKA, Hanna: Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku : Zagadnienia wybrane. Warszawa
2001.
219 MICHALSKI, Maciej: Kobiety i świętość w żywotach trzynastowiecznych księżnych polskich. Poznań 2004.
220 GÓRECKA, Katarzyna: Pobożne matrony i cnotliwe panny : Epitafia, jako źródło wiedzy o kobiecie w epoce
nowożytnej. Warszawa 2006.
221 STAWIAK-OSOSIŃSKA, Małgorzata: Ponętna, uległa, akuratna… : Ideał i wizerunek kobiety polskiej pierw
szej połowy XIX wieku (w świetle ówczesnych poradników). Kraków 2009.
222 GŁOWACKA-PENCZYŃSKA,
Anetta: Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI
i w XVII wieku. Warszawa 2010.
223 BEDNARZ-GRZYBEK, Renata: Emancypantka i patriotka : Wizerunek kobiety przełomu XIX i XX wieku
w czasopismach Królestwa Polskieg. Lublin 2010.
224 RADZIMIŃSKI, Andrzej: Kobieta w średniowiecznej Europie. Toruń 2012.
225 KACHEL, Jacek: Być kobietą : Sto lat temu na Śląsku Austriackim i w Galicji. Żywiec 2012.
226 MOŻEJKO, Beata: Miłość w czasach dawnych. Gdańsk 2009.
227 JEDYNAK, Barbara (ed.): Kobieta w kulturze i społeczeństwie : Materiały I Ogólnopolskiej Konferencji Feminologicznej, Lublin 24–26 maja 1990 r., 1–2. Lublin 1990.
228 PAKSZYS, Elżbieta – SOBCZYŃSKA, Danuta (eds.): Kobiety w poznaniu naukowym wczoraj i dziś. Poznań
1997.
229 ŻARNOWSKA, Anna – SZWARC, Andrzej (eds.): Kobieta i kultura czasu wolnego : Zbiór studiów. War
szawa 2001.
230 Ciż (eds.): Kobieta i małżeństwo : Społeczno-kulturowe aspekty seksualności : Wiek XIX i XX : Zbiór studiów.
Warszawa 2004.
231 Ciż (eds.): Kobieta i rewolucja obyczajowa : Społeczno-kulturowe aspekty seksualności : Wiek XIX i XX : Zbiór
studiów. Warszawa 2006.
215
dawnych w literaturze, kulturze i społeczeństwie232, Per mulierem… Kobieta w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej233 oraz Kobieta w gospodarstwie domowym.
Ziemie polskie na tle porównawczym234. Zmieniające się role społeczne kobiety i mężczyzny znalazły odbicie także w pracy naukowej Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie235.
Zagadnienia z historii książek i bibliotek oraz ich roli w kulturze polskiej zostały opracowane przez: B. Bieńkowską i H. Chamerską236, Alinę Dzięcioł237, Edwarda Potkowskiego238, a także w studiach poświęconych A. Kaweckiej-Gryczowej239, czy Franciszkowi
Mincerowi (1932–2007)240. Dzieje mass-mediów syntetycznie ujął zespół pod redakcją
Danuty Grzelewskiej w pracy Prasa, radio i telewizja w Polsce241. Powstało także kilka
opracowań dziejów sztuki polskiej w ujęciu syntetycznym242. Dzieje architektury polskiej
oraz jej twórców znajdziemy w opracowaniach Witolda Krassowskiego243 oraz pracach
zbiorowych244. Rozwój malarstwa polskiego został przedstawiony w bogato ilustrowanym albumie Historia malarstwa polskiego, pierwszej od czasów powojennych syntezy
tego tematu245. Godną polecenia jest także encyklopedia malartswa, w której znajdziemy
ok. 2000 haseł oraz ok. 2000 ilustracji246. Z kolei historia muzyki w Polsce została opracowana przez Józefa M. Chomińskiego (1906–1994) i Krystynę Wilkowską-Chomińską
(1920–2003)247. Godną polecenia jest seria wydawnicza pod redakcją Stefana Sutkowskiego248, która w jedenastu tomach ukazuje przeszłość polskiej muzyki.
232 MACIEJEWSKA, Iwona – STASIEWICZ, Krystyna (eds.): Kobieta epok dawnych w literaturze, kulturze
i społeczeństwie. Warszawa 2010.
233 JUSTYNIARSKA-CHOJAK, Katarzyna – KONARSKA-ZIMNICKA, Sylwia (eds.): Per mulierem… : Kobieta
w dawnej Polsce – w średniowieczu i w dobie staropolskiej. Warszawa 2012.
234 SIERAKOWSKA, Katarzyna – WYDER, Grażyna (eds.): Kobieta w gospodarstwie domowym : Ziemie polskie
na tle porównawczym. Zielona Góra 2012.
235 KABACIŃSKA, Katarzyna – RATAJCZAK, Krzysztof (eds.): Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie : Ewolucja ról w kulturze polskiej i europejskiej, 1: Od średniowiecza do początku XX wieku. Poznań 2010; GŁOWACKA-SOBIECH, Edyta – GULCZYŃSKA, Justyna (eds.): Mężczyzna w rodzinie i społeczeństwie : Ewolucja ról w kulturze polskiej i europejskiej, 2: Wiek XX. Poznań 2010.
236 BIEŃKOWSKA, Barbara – CHAMERSKA, Halina: Tysiąc lat książki i bibliotek w Polsce. Wrocław 1992.
237 DZIĘCIOŁ, Alina: Książka jako symbol w kulturze polskiej XVII wieku. Warszawa 1997.
238 POTKOWSKI, Edward: Książka i pismo w średniowieczu : Studia z dziejów kultury piśmiennej i komunikacji
społecznej. Pułtusk 2006.
239 BUCHWALD-PELCOWA, Paulina (ed.): Z badań nad dawną książką : Studia ofiarowane profesor Alodii
Kaweckiej-Gryczowej w 85-lecie urodzin, 1–2. Warszawa 1991–1993.
240 KROPIDŁOWSKI, Zdzisław (ed.): W służbie książki : Praca zbiorowa ofiarowana profesorowi doktorowi habilitowanemu Franciszkowi Mincerowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin. Bydgoszcz 2002.
241 GRZELEWSKA, Danuta (ed.): Prasa, radio i telewizja w Polsce : Zarys dziejów. Warszawa 1999.
242 CHRZANOWSKI, Tadeusz: Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów : Zarys dziejów. Warszawa 1993; TENŻE:
Sztuka w Polsce : Od I do III Rzeczypospolitej : Zarys dziejów. Warszawa 1998; KRZYSZTOFOWICZ-KOZAKOWSKA, Stefania: Dzieje sztuki polskiej. Kraków 2004.
243 KRASSOWSKI, Witold: Dzieje budownictwa i architektury na ziemiach Polski, 1–4. Warszawa 1989–1995.
244 MARCINEK, Jadwiga (ed.): Dzieje architektury w Polsce. Kraków 2003, s. 368.
245 KRZYSZTOFOWICZ-KOZAKOWSKA,
Stefania – STOLOT, Franciszek: Historia malarstwa polskiego.
Kraków 2000.
246 Wielka encyklopedia malarstwa polskiego. Kraków 2011, s. 736.
247 CHOMIŃSKI, Józef M. – WILKOWSKA-CHOMIŃSKA, Krystyna: Historia muzyki polskiej, 1–2. Kraków
1995–1996.
248 SUTKOWSKI, Stefan (ed.): Historia muzyki polskiej, 1–11. Warszawa 1996–1998.
216
Do historii kultury materialnej należą także prace z zakresu kultury materialnej szlachty
w XVIII wieku249, historii stroju polskiego250 i obuwia251. Godne uwagi są także Polskie stroje
ludowe, które są wydawnictwem popularnym i albumowym, ale zawarta wiedza o strojach
jest znacząca i uzupełniona wykazem ważniejszej literatury252. W publikacji zawarty został
opis 63 ubiorów noszonych na dawnych ziemiach polskich uzupełniony bogatą, barwną
ikonografią oraz słowniczkiem pojęć. Kultura materialna w Polsce od VIII do XVI wieku
jest tematem publikacji zbiorowej Życia codziennego przez pryzmat codzienności253, a studia poświęcone Annie Rutkowskiej-Płachcińskiej obejmują okres od XIII do XVI wieku254.
Wielokulturowość wschodniego pogranicza dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów
i II Rzeczypospolitej (do roku 1939) ukazuje praca zbiorowa Kultura pogranicza wschodniego. Zarys encyklopedyczny255. Problematyka ta spotkała się także z zainteresowaniem
uczestników międzynarodowych kongresów naukowych pt. Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, jakie odbyły się w 2009 r. w Białymstoku
i w 2011 r. w Krakowie. Pokłosiem tychże kongresów są prace zbiorowe szeroko omawiające dziedzictwo kulturowe ziem polskich256. Pogranicze polsko-czeskie to tematyka kolejnego wydania zbiorowego pod redakcją Mieczysława Balowskiego257. Kwestie dotyczące
dziedzictwa narodowego są tematem rozpraw Dariusza Matelskiego258 oraz Agnieszki
Łuczak259, którzy ukazują złożoność problemu polskich dóbr kultury zagrabionych przez
III Rzeszę. Powstało w tym okresie również wiele prac traktujących o kulturze politycznej260.
249 DUMANOWSKI, Jarosław: Świat rzeczy szlachty wielkopolskiej w XVIII wieku. Toruń 2006.
250 TURNAU, Irena: Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej. Warszawa 1991; SIERADZKA, Anna – TURSKA, Krystyna (eds.): Ubiory w Polsce. Warszawa 1994; SIERADZKA, Anna: Tysiąc lat ubiorów w Polsce.
Warszawa 2003; TAŻ: Nie tylko peleryna : Moda okresu Młodej Polski w życiu i sztuce. Warszawa 2003; BIEDROŃSKA-SŁOTOWA, Beata: Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym : Dzieje i przemiany opracowane na
podstawie zachowanych ubiorów zabytkowych i ich części oraz w świetle źródeł ikonograficznych i literackich. Kraków 2005; MOŻDŻYŃSKA-NAWOTKA, Małgorzata: O modach i strojach. Wrocław 2005; DRĄŻKOWSKA,
Anna: Odzież grobowa w Rzeczypospolitej w XVII i XVIII wieku. Toruń 2008; NALEWAJSKA, Lilianna: Moda
męska w XIX i na początku XX wieku : Fashionable, dandys, elegant. Warszawa 2010; DRĄŻKOWSKA, Anna:
Ozdoby i nakrycia głowy na ziemiach polskich od X do końca XVIII wieku. Toruń 2012; SIERADZKA, Anna: Moda
w przedwojennej Polsce : Codzienna, sportowa, wieczorowa, ślubna, dziecięca, bielizna. Warszawa 2013.
251 DRĄŻKOWSKA, Anna: Historia obuwia na ziemiach polskich od IX do końca XVIII wieku. Toruń 2011.
252 PISKORZ-BRANEKOVA, Elżbieta: Polskie stroje ludowe. Warszawa 2003–2007.
253 KUCYPERA, Paweł – WADYL, Sławomir (ed.): Życie codzienne przez pryzmat rzeczy. Toruń 2010.
254 MŁYNARSKA-KALETYNOWA,
Marta – KRUPPÉ, Jerzy (eds.): O rzeczach minionych : Scripta rerum
historicarum Annæ Rutkowska-Płachcińska oblata. Warszawa 2006.
255 BUDREWICZ, Tadeusz – BUJNICKI, Tadeusz – OSSOWSKI, Jerzy S. (eds.): Kultura pogranicza wschodniego : Zarys encyklopedyczny. Warszawa 2011.
256 WALCZAK, Wojciech – ŁOPATECKI, Karol (eds.): Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej
Rzeczypospolitej, 1–3. Białystok 2010–2012. W tomie pierwszym znaleźć można teksty dotyczące historii sztuki
i konserwatorstwa, w drugim artykuły poświęcone archiwistyce (archiwalia, polonika), muzealnictwie, zbiorom
bibliotecznym oraz kolekcjom grafiki znajdującym się poza granicami Polsk, a tom trzeci obejmuje artykuły z zakresu historii, literatury oraz sztuki Inflant.
257 BALOWSKI, Mieczysław (ed.): Na styku kultury polskiej i czeskiej : Dziedzictwo, kontynuacje, inspiracje. Poznań 2011.
258 MATELSKI, Dariusz: Polityka Niemiec wobec polskich dóbr kultury w XX wieku. Warszawa 2005.
259 ŁUCZAK, Agnieszka: Utracone decorum : Grabież dóbr kultury z majątków ziemiaństwa polskiego w Wielkopolsce w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939–1945. Warszawa – Poznań 2011.
260 OPALIŃSKI, Edward: Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652 : System parlamentarny
a społeczeństwo obywatelskie. Warszawa 1995; MICHAŁOWSKI, Roman: Princeps fundator : Studium z dziejów
kultury politycznej w Polsce X–XIII wieku. Warszawa 1993; KOSMAN, Marceli (ed.): Kultura polityczna w Polsce,
217
Kultura stołu staropolskiego była tematem badawczym Krystyny Bockenheim 261,
w XIX i XX wieku Waldemara Baraniewskiego262, Katarzyny Łeńskiej-Bąk263 oraz Mai
i Jana Łozińskich264, a także Teresy Jabłońskiej265, która opisała nakrycia i dekoracje stołu
od XVII do XX wieku. Odrębnej monografii doczekała się także rola alkoholu w kulturze polskiej266. Interesujące są analizy zjawisk występujących w kulturze polskiej. Omówiono rolę anioła267, diabła268, kultury chrześcijańskiej269, ateizmu270, mitu271, perswazji272,
lęku273, cielesności274, biedy i bogactwa275, choinki276 oraz robaka277.
Badaniami nad kulturą rycerską, a także szlachecką w średniowieczu na ziemiach polskich zajmują się: Dariusz Piwowarczyk278, Urszula Świderska-Włodarczyk279, Robert
Bubczyk280. Życie codzienne od VI do XIII wieku ukazała Maria Miśkiewiczowa281, obraz
obronnych dworów rycerskich na podstawie badań archeologicznych zarysowany został
w pracy pod redakcją Anny Marciniak-Kajzer282, a kulturę duchową Tadeusz Ulewicz
1–6. Poznań 1999–2006; JANOWSKI, Karol B. (ed.): Kultura polityczna Polaków : Przemiany, diagnozy, perspektywy. Warszawa 2010, s. 192; WOJCIESZAK, Bogumił: Tymczasem ciężko… : Studia i szkice z dziejów polskiej kultury politycznej w XIX wieku. Warszawa 2010.
261 BOCKENHEIM, Krystyna: Przy polskim stole. Wrocław 1998.
262 BARANIEWSKI, Waldemar: Kuchnia i stół na polskim dworze. Warszawa 2004.
263 ŁEŃSKA-BĄK, Katarzyna: O pokarmach, smakach i utraconych znaczeniach : Historia kultury sub speciae
culinaria. Opole 2010.
264 ŁOZIŃSKA, Maja – ŁOZIŃSKI, Jan: Historia polskiego smaku : Kuchnia, stół, obyczaje. Warszawa 2012.
265 JABŁOŃSKA, Teresa: Dawne zastawy stołowe. Warszawa 2008.
266 DAMPZ, Magdalena: Alkohol i biesiadowanie w obyczajowości Polaków. Toruń 2005.
267 ŁUGOWSKA,
Jolanta (ed.): Anioł w literaturze i w kulturze, 1–3. Wrocław 2004–2006; KÜNSTLER-LANGNER, Danuta: Anioł w poezji baroku : Dzieje postaci w kulturze dawnej Europy. Toruń 2007.
268 ROŻEK, Michał: Diabeł w kulturze polskiej : Szkice z dziejów motywu i postaci. Warszawa 1993.
269 HANUSIEWICZ-LAVALLEE, Mirosław (ed.): Humanitas i christianitas w kulturze polskiej. Warszawa 2009.
270 ADAMSKI, Franciszek: Ateizm w kulturze polskiej. Kraków 1993.
271 DEPTUŁA, Czesław: Archanioł i smok : Z zagadnień legendy miejsca i mitu początku w Polsce średniowiecznej.
Lublin 2003.
272 DZIECHCIŃSKA, Hanna: Sztuka przekonywania w kulturze polskiej trzech stuleci XVI–XVII–XVIII. Warszawa 2010.
273 GOLIŃSKI, Janusz K.: Okolice trwogi : Lęk w literaturze i kulturze dawnej Polski. Bydgoszcz 1997; OSIŃSKI,
Zbigniew M.: Lęk w kulturze społeczeństwa polskiego w XVI–XVII wieku. Warszawa 2009.
274 DZIECHCIŃSKA, Hanna: Ciało, strój, gest w czasach renesansu i baroku. Warszawa 1996.
275 SKĄPSKA, Grażyna (ed.): Bieda i bogactwo w polskiej kulturze i świadomości. Kraków 2003.
276 SMYK, Katarzyna: Choinka w kulturze polskiej : Symbolika drzewka i ozdób. Kraków 2009.
277 KAWA, Marek: Ten, który toczy nasze dusze i ciała… : Robak i robactwo w kulturze i literaturze. Warszawa
2011.
278 PIWOWARCZYK, Dariusz: Obyczaj rycerski w Polsce późnośredniowiecznej (XIV–XV wiek). Warszawa 1998,
s. 275; TENŻE: Rycerze w służbie dam i dworu. Warszawa 2009.
279 ŚWIDERSKA-WŁODARCZYK, Urszula: Szlachta polska wobec Boga i ojczyzny. Poznań 2001; TAŻ:
Kultura rycerska w średniowiecznej Polsce. Zielona Góra 2001, s. 225; TAŻ: Mentalność szlachty polskiej
w XV i XVI wieku. Poznań 2003.
280 BUBCZYK, Robert: Gry na szachownicy w kulturze dworskiej i rycerskiej średniowiecznej Anglii na tle europejskim. Lublin 2009.
281 282 MIŚKIEWICZ, Maria: Życie codzienne mieszkańców ziem polskich we wczesnym średniowieczu. Warszawa 2010.
MARCINIAK-KAJZER, Anna (ed.): Średniowieczny dwór rycerski w Polsce : Wizerunek archeologiczny. Łódź
2011.
218
(1917–2012)283. Kulturze epoki średniowiecza poświęcono prace zbiorowe, z ważniejszych należy wymienić: Kulturę Polski średniowiecznej. XIV–XV w.284 czy też Klasztor
w kulturze średniowiecznej Polski285. Opracowano także dzieje literatury286, malarstwa287,
architektury288 oraz średniowiecznego teatru289. Wiktor Szymborski290 zajął się problematyką odpustów w średniowiecznej Polsce. W obszernym aneksie zawarł ponad 1600
dokumentów odpustowych. Kultura umysłowa (twórczość literacka oraz pojęcie czasu
w miastach) to temat wiodący monografii Agnieszki Bartoszewicz 291 oraz Cezarego
Święckiego292. W badaniach podjęto także problematykę kultury materialnej przełomu
średniowiecza i czasów nowożytnych w oparciu o testamenty rycerzy oraz mieszczan293.
Umiejętność pisania oraz rola pisma w życiu mieszczan w okresie późnego średniowiecza to zagadnienia poruszane w pracy A. Bartoszewicz294. W 2006 roku ukazała się praca
zbiorowa (60 tekstów) zawierająca w dużej mierze artykuły poświęcone kulturowej roli
kościoła w średniowieczu oraz w XVI wieku295.
Prace poświęcone kulturze polskiej okresu wczesnonowożytnego obejmują: historię kultury296, kulturę szlachecką i dworską297, kulturę magnate283 ULEWICZ, Tadeusz: Z kultury duchowej polskiego średniowiecza. Kraków 2003.
284 GEREMEK, Bronisław (ed.): Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w. Warszawa 1997.
285 POBÓG-LENARTOWICZ, Anna – DERWICH, Marek (eds.): Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski :
Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej w Dąbrowie Niemodlińskiej w dniach 4–6 XI
1993. Opole 1995.
286 BUCHWALD-PELCOWA, Paulina – PELC, Janusz (eds.): Literatura i kultura polskiego średniowiecza :
Człowiek wobec świata znaków i symboli. Warszawa 1995; MICHAŁOWSKA, Teresa (ed.): Literatura i kultura
późnego średniowiecza w Polsce. Warszawa 1993.
287 LABUDA, Adam S. – SECOMSKA, Krystyna: Malarstwo gotyckie w Polsce, 1–3. Warszawa 2005.
288 MROCZKO, Teresa – ARSZYŃSKI, Marian (eds.): Architektura gotycka w Polsce, 1–3. Warszawa 1995.
289 DĄBRÓWKA, Andrzej: Teatr i sacrum w średniowieczu : Religia – cywilizacja – estetyka. Toruń 2013.
290 SZYMBORSKI, Wiktor: Odpusty w Polsce średniowiecznej. Kraków 2011.
291 BARTOSZEWICZ, Agnieszka: Czas w małych miastach : Studium z dziejów kultury umysłowej późnośredniowiecznej Polski. Warszawa – Pułtusk 2003.
292 ŚWIĘCKI, Cezary: Kultura piśmienna w Polsce średniowiecznej : X–XII wiek. Warszawa 2010.
293 Testamenty mieszczan warszawskich od XV do końca XVII wieku : Katalog. Opracowanie A. Bartoszewicz,
A. Karpiński, K. Warda, Warszawa 2010; BOBOWSKI, Bogdan: Kultura materialna mieszczan Świdnicy i rycerstwa Weichbildu świdnickiego w świetle testamentów (od I połowy XIV do końca I ćwierci XVII wieku). Zielona
Góra 2011.
294 BARTOSZEWICZ, Agnieszka: Piśmienność mieszczańska w późnośredniowiecznej Polsce. Warszawa 2012.
295 KRAS, Paweł – JANUSZEK, Agnieszka – NALEWAJEK, Agnieszka – POLAK Wojciech (eds.): Ecclesia
Cultura Potestas : Studia z dziejów kultury i społeczeństwa. Kraków 2006.
296 DROZDOWSKI, Marian Marek (ed.): Życie kulturalne i religijność w czasach Stanisława Augusta Poniatowskiego. Warszawa 1991; MATWIJOWSKI, Krystyn – ROK, Bogdan (eds.): Studia z dziejów kultury i mentalności czasów nowożytnych. Wrocław 1993; KOWECKI, Jerzy – TAZBIR, Janusz (eds.): Ludzie, kontakty, kultura
XVI–XVIII w. : Prace ofiarowane Profesor Marii Boguckiej. Warszawa 1997; BYLINA, Stanisław (ed.): Kultura
staropolska – kultura europejska : Prace ofiarowane Januszowi Tazbirowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin.
Warszawa 1997; MALISZEWSKI, Kazimierz: Komunikacja społeczna w kulturze staropolskiej : Studia z dziejów kształtowania się form i treści społecznego przekazu w Rzeczypospolitej szlacheckiej. Toruń 2001; TAZBIR,
Janusz: Studia nad kulturą staropolską. Kraków 2001; MAROŃ, Jerzy – KOŁODZIEJ, Robert (eds.): Ustrój,
polityka, kultura : Studia ofiarowane Profesor Stefanii Ochmann-Staniszewskiej. Wrocław 2011.
297 WYCZAŃSKI, Andrzej: Między kulturą a polityką : Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1506–1548).
Warszawa 1990; MARKIEWICZ, Mariusz – SKOWRON, Ryszard (eds.): Theatrum ceremoniale na dworze królów i książąt polskich : Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu i Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniach 23–25 marca 1998. Kraków 1999; BOCKENHEIM, Krystyna:
219
rii298, sarmatyzm299, obyczajowość300, podróże edukacyjne301, dzieje literatury i kultury literackiej302, czasopiśmiennictwa303, mentalności304, sztuki305, teatru306, muzyki307, a także
kultury Wielkiego Księstwa Litewskiego308 oraz Inflant309, czy badania zainteresowań
Chinami w tym okresie310.
Okres XIX wieku to liczne badania z zakresu kultury miejskiej311, obyczajowości312,
Dworek, kontusz, karabela. Wrocław 2002; KOSTKIEWICZOWA, Teresa – ROĆKO, Agata (eds.): Dwory magnackie w XVIII wieku : Rola i znaczenie kulturowe. Warszawa 2006; ROLNIK, Dariusz: Portret szlachty czasów
stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich. Katowice 2009;
JANUSZEK-SIERADZKA, Agnieszka (ed.): Curia Jagiellonica : Studia z dziejów dworu i kultury dworskiej
w XV–XVI wieku. Sandomierz 2009.
298 AUGUSTYNIAK, Urszula: Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640) : Mechanizmy patronatu.
2002. STASZEWSKI, Jacek (ed.): „Jak Polskę przemienić w kraj kwitnący …” : Szkice i studia z czasów saskich.
Olsztyn 1997; DZIECHCIŃSKA, Hanna: Przeszłość i teraźniejszość w kulturze czasów saskich. Warszawa
2007.
299 Zob. cykl dziewięciu wydań pokonferencyjnych ukazujących się w Olsztynie w latach 1996–2010 obejmujących m. in. kulturę II poł. XVII w. (1997), obyczaje (2000), edukację (2005), życie codzinne (2006): STASIE
WICZ, Krystyna – ACHREMCZYK, Stanisław (eds.): Między barokiem a oświeceniem; ROSZAK, Stanisław:
Środowisko intelektualne i artystyczne Warszawy w połowie XVIII wieku : Między kulturą sarmatyzmu i oświecenia. Toruń 1997; TENŻE: Archiwa sarmackiej pamięci : Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg silva rerum
w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku. Toruń 2004; MALISZEWSKI, Kazimierz: Z dziejów staropolskiej kultury i cywilizacji. Lublin 2010; ROSZAK, Stanisław: Koniec świata sarmackich erudytów. Toruń 2012.
300 ŚLUSARSKA, Magdalena (ed.): Dwór, plebania, rodzina chłopska : Szkice z dziejów wsi polskiej XVII
i XVIII wieku. Warszawa 1998; JEDYNAK, Barbara: „Aby potomkowie byli Polakami” : Z historii refleksji nad
obyczajem w oświeceniu (S. Konarski – J. J. Rousseau – S. Staszic). Lublin 2001; SUCHOJAD, Henryk (ed.):
Wesela, chrzciny, pogrzeby w XVI–XVIII wieku : Kultura życia i śmierci. Warszawa 2001; WIŚLICZ, Tomasz:
Upodobanie : Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku : Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia. Wrocław 2012.
301 MARKIEWICZ, Anna: Podróże edukacyjne w czasach Jana III Sobieskiego : Peregrinationes Jablonovianae.
Warszawa 2011.
302 DZIECHCIŃSKA, Hanna: Kultura literacka w Polsce XVI i XVII wieku : Zagadnienia wybrane. Warszawa
1994. PREJS, Marek: Staropolskie kręgi inspiracji : Studia o literaturze. Warszawa 2004, s. 187; DACKA-GÓ
RZYŃSKA, Iwona M. – PARTYKA, Joanna (eds.): Staropolskie kompendia wiedzy. Warszawa 2009, s. 293.
303 WOŹNIAKOWSKI, Krzysztof – WRONA, Grażyna – SIERNY, Tadeusz (eds.): W kręgu „Merkuriusza Polskiego”. Katowice 2012.
304 POPIOŁEK, Bożena: Woli mojej ostatniej testament ten… : Testamenty staropolskie jako źródło do historii
mentalności XVII i XVIII wieku. Kraków 2009.
305 MAŁKIEWICZ, A.: Theoria et praxis : Studia z dziejów sztuki nowożytnej i jej teorii. Kraków 2000; MOSSAKOWSKI, Stanisław: Orbis Polonus : Studia z historii sztuki XVII–XVIII wieku. Warszawa 2002.
306 JUDKOWIAK, Barbara: Wzgardzony wielogłos : Kultura teatralna czasów saskich i jej tradycje. Poznań 2007.
307 PRZYBYSZEWSKA-JARMIŃSKA, Barbara: Muzyczne dwory polskich Wazów. Warszawa 2007; GANCARCZYK, Paweł: Muzyka wobec rewolucji druku : Przemiany w kulturze muzycznej XVI wieku. Toruń 2011.
308 KOWALCZYK, Jerzy (ed.): Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku. War
szawa 1995; TOPOLSKA, Maria Barbara: Społeczeństwo i kultura w Wielkim Księstwie Litewskim od XV do
XVIII wieku. Poznań – Zielona Góra 2002; LIZISOWA, Maria Teresa (ed.): Kultura i języki Wielkiego Księstwa
Litewskiego. Kraków 2005.
309 ZAJAS, Krzysztof: Nieobecna kultura : Przypadek Inflant polskich. Warszawa 2008.
310 ŁAKOMSKA, Bogna: Miłośnicy „chińskości” w dawnej Polsce : Od siedemnastego do początków dziewiętnastego wieku. Warszawa 2008; KOPANIA, Izabela: Rzeczy, ogrody, wyobrażenia : Chiny w kulturze Rzeczypospolitej czasów Stanisława Augusta. Warszawa 2012.
311 DREXLEROWA, Anna (ed.): Kultura miejska w Królestwie Polskim, 1: 1815–1875: Warszawa – Kalisz –
Lublin – Płock. Warszawa 2001.
312 JEDYNAK, Barbara: Obyczaje domu polskiego w czasach niewoli 1795–1918. Lublin 1996.
220
mecenatu państwowego i prywatnego313, polskiej inteligencji314, nauki315, sztuki316, dziejów teatru polskiego317, muzyki318, tematyki kulturalnej na łamach czasopism z tego
okresu319, życia codziennego ziemiaństwa polskiego320, a także walki państwa niemieckiego z kulturą polską na terenie Wielkopolski321.
Badania nad stanem kultury w Polsce okresu międzywojennego obejmują: twórczość
kulturalną polskich Żydów322, kulturę zachowania323, życie codzienne324, literaturę i film325.
Epoka powojenna została przedstawiona w opracowaniach dotyczących historii kultury326, literatury327, sztuki328, nauki329, życia codziennego330 i obyczajowości331. Powstały
313 BĄBIAK, Grzegorz P.: Sobie, ojczyźnie czy potomności : Wybrane problemy mecenatu kulturalnego elit na ziemiach polskich w XIX wieku. Warszawa 2010.
314 Dzieje inteligencji polskiej do 1918 roku, 1: JANOWSKI, Maciej: Narodziny inteligencji 1750–1831. War
szawa 2008, s. 260; 2: JEDLICKI, Jerzy: Błędne koło 1832–1864. Warszawa 2008; 3: MICIŃSKA, Magdalena:
Inteligencja na rozdrożach 1864–1918. Warszawa 2008.
315 DYBIEC, Julian: Nie tylko szablą : Nauka i kultura polska w walce o utrzymanie tożsamości narodowej
1795–1918. Kraków 2004.
316 GRZESZCZUK-BRENDEL, Hanna: Zarys historii sztuki XIX i XX wieku. Poznań 1998, s. 111; LEWICKA-MORAWSKA, Anna: Między klasycznością a tradycjonalizmem : Narodziny nowoczesnej kultury artystycznej
a malarstwo polskie końca XVIII i początków XIX wieku. Warszawa 2005; MAŁKIEWICZ, Adam: Z dziejów polskiej historii sztuki : Studia i szkice. Kraków 2005.
317 WANICKA, Agnieszka: Dramat i komedia Teatrów Warszawskich 1868–1880. Kraków 2011.
318 GOŁĄB, Maciej (ed.): Chopin w kulturze polskiej. Wrocław 2009; BUDREWICZ, Zofia – SIENKO, Maria – ŁAWROWSKA, Romualda (eds.): Chopin w polskiej szkole i kulturze. Kraków 2011; DROŻDŻEWSKA,
Agnieszka: Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku : Edukacja muzyczna –
działalność naukowa – ruch koncertowy. Wrocław 2012.
319 CHWASTYK-KOWALCZYK, Jolanta: „Bluszcz” w latach 1918–1939 : Tematyka społeczna oraz problemy
kultury i literatury. Kielce 2003, s. 414; BAŃDO, Adam: Nie tylko krew na pierwszej stronie : Problematyka kulturalna na łamach „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” w latach 1918–1939. Kraków 2006.
320 ŁOZIŃSKA, Maja: W ziemiańskim dworze : Codzienność, obyczaje, święta i zabawy. Warszawa 2012.
321 ZIELIŃSKI, Zygmunt: Kulturkampf w archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej w latach 1873–1887. Poznań 2011.
322 SIKORSKI, Dariusz: Spór o międzywojenną kulturę polsko-żydowską. Warszawa 2012, s. 534.
323 BARBASIEWICZ, Maria: Dobre maniery w przedwojennej Polsce : Savoir-vivre. Zasady. Gafy. Warszawa 2012.
324 ŁOZIŃSKA, Maja – ŁOZIŃSKI, Jan: W przedwojennej Polsce : Życie codzienne i niecodzienne. Warszawa
2011; KACZOROWSKI, Bartłomiej: Między elitą a półświatkiem : Życie codzienne w przedwojennej Polsce. Warszawa 2012; KOPER, Sławomir: Życie prywatne elit artystycznych Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa 2012.
325 OTTO, Wojciech: Literatura i film w kulturze polskiej dwudziestolecia międzywojennego. Poznań 2007.
326 BEDNAREK, Stefan (ed.): Nim będzie zapomniana : Szkice o kulturze PRL. Wrocław 1997; SZULC, Wita:
Kultura dla mas Polski Ludowej : Wizje ideologów, twórców i publicystów z lat 1944–1956. Warszawa 2008.
327 DĄBROWSKI, Mieczysław: Literatura polska 1945–1995 : Główne zjawiska. Warszawa 1997; DREW
NOWSKI, Tadeusz: Próba scalenia : Obiegi – wzorce – style : Literatura 1944–1989. Warszawa 1997; BIKONT,
Anna – SZCZĘSNA, Joanna: Lawina i kamienie : Pisarze wobec komunizmu. Warszawa 2006,
328 WOJCIECHOWSKI, Aleksander: Czas smutku, czas nadziei : Sztuka niezależna lat osiemdziesiątych. Warszawa 1992; WŁODARCZYK, Wojciech: Sztuka polska 1918–2000. Warszawa 2000; ROTTENBERG, Anda:
Sztuka w Polsce 1945–2005. Warszawa 2005.
329 HERCZYŃSKI, Ryszard: Spętana nauka : Opozycja intelektualna w Polsce 1945–1970. Warszawa 2008.
330 KLICH-KLUCZEWSKA, Barbara: Przez dziurkę od klucza : Życie prywatne w Krakowie (1945–1989). Warszawa 2005; BRZOSTEK, Błażej: Za progiem : Codzienność w przestrzeni publicznej Warszawy lat 1955–1970.
Warszawa 2006; WOŹNICZKA, Zygmunt (ed.): Śląska codzienność po drugiej wojnie światowej. Katowice 2006;
KOSIŃSKI, Krzysztof: Oficjalne i prywatne życie młodzieży w czasach PRL. Warszawa 2006; SULIMA, Roch
(ed.): Życie codzienne Polaków na przełomie XX i XXI w. Łomża 2003.
331 ŁACIAK, Beata: Obyczajowość polska czasu transformacji czyli Wojna postu z karnawałem. Warszawa 2005.
221
prace zbiorowe obejmujące problematykę przemian obyczajowych po 1945 roku332, rolę
kultury w życiu codziennym333. Z kolei Magdalena Sirecka-Wołodko przedstawiła słabo
zbadany problem polskich stosunków kulturalnych z zagranicą w latach 1956–1970334.
Wpływ muzyki rockowej oraz hip-popowej, jak i towarzyszących jej zjawisk okołomuzycznych na kształt kultury młodzieżowej w Polsce omawiają monografie autorstwa
Beaty Hoffmann335, Anny Idzikowskiej-Czubaj336, Andrzeja Budy337 oraz Renaty Pawlak338. Próbę usystematyzowania istniejących grup subkulturowych w Polsce znajdziemy
w pracy Krótka historia młodzieżowej subkulturowości339. Z kolei Czasopisma społeczno-kulturalne w okresie PRL to praca zbiorowa omawiająca wpływ prasy na życie również
kulturalne ludzi w okresie wpływów radzieckich w Polsce340.
Liczne są monografie poświęcone szkolnictwu polskiemu i jego kulturotwórczej roli.
Powstał zarys dziejów kolegiów jezuickich341, szkół pijarskich342, prawosławnych343,
bernardyńskich344, analizie poddano szkolnictwo średnie na Dolnym Śląsku w XVI–
XVIII wieku345, na Górnym Śląsku od połowy XVIII wieku do początku XX wieku 346,
szkolnictwo w Prusach Południowych na przełomie XVIII i XIX wieku347, na ziemiach polskich na początku XIX wieku348, problem edukacji młodzieży pochodzenia chłopskiego
w XIX wieku349, a także szkolnictwo polskie w okresie międzywojennym350 oraz w czasie
332 SZPAKOWSKA, Małgorzata (ed.): Obyczaje polskie : Wiek XX w krótkich hasłach. Warszawa 2008.
333 ADAMCZUK, Lucjan – KOPROWSKA, Teresa (eds.): Kultura a życie codzienne Polaków. Warszawa 1991.
334 SIRECKA-WOŁODKO, Magdalena: Zagraniczna polityka kulturalna Polski w latach 1956–1970. Toruń 2011.
335 HOFFMANN, Beata: Rock a przemiany kulturowe końca XX wieku. Warszawa 2001.
336 IDZIKOWSKA-CZUBAJ, Anna: Rock w PRL-u : O paradoksach współistnienia. Poznań 2011.
337 BUDA, Andrzej: Historia kultury hip-pop w Polsce : 1977–2002. Głogów 2001; kolejne, uzupełnione wydanie
nosiło tytuł Historia kultury hip-pop w Polsce : 1977–2013. Wrocław 2012; TENŻE: Historia rocka, popu i hip-hopu : Według krytyków 1974–2006. Głogów 2006.
338 PAWLAK, Renata: Polska kultura hip-hopowa. Poznań 2004.
339 WRZESIEŃ, Witold: Krótka historia młodzieżowej subkulturowości. Warszawa 2013.
340 JAKUBOWSKA, Urszula (ed.): Czasopisma społeczno-kulturalne w okresie PRL. Warszawa 2012.
341 PASZENDA, Jerzy (ed.): Z dziejów szkolnictwa jezuickiego w Polsce : Wybór artykułów. Warszawa 1994;
PUCHOWSKI, Kazimierz: Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej : 1565–1773. Gdańsk
1999; TENŻE: Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej obojga narodów : Studium z dziejów edukacji elit.
Gdańsk 2007.
342 WRÓBEL-LIPOWA, Krystyna – AUSZ, Mariusz (eds.): Szkolnictwo pijarskie w czasach minionych a współ
czesne problemy edukacji historycznej, 1–3. Lublin 2010.
343 MIRONOWICZ, Antoni – PAWLUCZUK, Urszula – CHOMIK, Piotr (eds.): Szkolnictwo prawosławne
w Rzeczypospolitej. Białystok 2002.
344 RUSECKI, Innocenty M.: Bernardyńskie szkolnictwo elementarne i średnie 1772–1864. Łódź 2011.
345 BURDA, Bogumiła: Szkolnictwo średnie na Dolnym Śląsku w okresie wczesnonowożytnym (1526–1740). Zie
lona Góra 2007.
346 KWIATEK, Jolanta: Szkolnictwo średnie na Górnym Śląsku na tle reform oświatowych w Prusach od połowy
XVIII wieku do początków XX wieku. Opole 2011.
347 ŁUKASIEWICZ, Dariusz: Szkolnictwo w Prusach Południowych (1793–1806) w okresie reform oświeceniowych. Poznań – Warszawa 2004.
348 WINIARZ, Adam: Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831). Lublin 2002.
349 BANACH, Andrzej K: Kariery zawodowe studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego pochodzenia chłopskiego
z lat 1860/1861–1917/1918. Kraków 2010.
350 WALASEK, Stefania: Szkolnictwo powszechne na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej
(1915–1939). Kraków 2006.
222
II wojny światowej351. Historię oświaty w Polsce znajdziemy także w zbiorze 37 artykułów
wydanych pod redakcją Krzysztofa Jakubiaka i Tomasza Maliszewskiego352.
Badania nad religią i jej wpływem na kulturę polską oraz europejską znajdziemy w pracach Jerzego Kłoczowskiego, który w swoich badaniach koncentruje się na rozwoju
instytucji społecznych oraz przemianach ideowych i obyczajowych w okresie kiedy formowała się kultura europejska, związana z religią i wiarą chrześcijańską353. Badaniami
objął również dzieje zakonu dominikanów w Polsce i jego wpływu na kulturę polską354.
W badaniach z zakresu historii religii została omówiona kulturotwórcza rola Kościoła
Katolickiego355 oraz zakonów: cystersów356, dominikanów357, franciszkanów358, pijarów359,
oraz jezuitów360. Halina Manikowska oraz Wojciech Brojer podjęli temat kultury religij351 WINCENCIAK, Witold: Szkolnictwo polskie na kresach wschodnich w latach 1939–1941. Łomża – Olsztyn
2004.
352 JAKUBIAK, Krzysztof – MALISZEWSKI, Tomasz (eds.): Z dziejów polskiej kultury i oświaty od średniowiecza do początków XX wieku. Kraków 2010.
353 KŁOCZOWSKI, Jerzy: Europa : Chrześcijańskie korzenie. Warszawa 2004.
354 TENŻE:
Polska prowincja dominikańska w średniowieczu i Rzeczypospolitej Obojga (Wielu) Narodów. War-
szawa 2008.
355 ZIÓŁEK, Jan (ed.): Kulturotwórcza rola Kościoła na przełomie XIX i XX wieku. Lublin 1997.
356 STRZELCZYK,
Jerzy (ed.): Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy. Poznań 1992; WYRWA, Andrzej M. – STRZELCZYK, Jerzy – KACZMAREK, Krzysztof (eds.): Monasticon Cisterciense Poloniae, 1: Dzieje
i kultura męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej od średniowiecza do
czasów współczesnych. Poznań 1999, 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej
Rzeczypospolitej. Poznań 1999; WYRWA, Andrzej M. – KIEŁBASA, Antoni – SWASTEK, Józef (eds.): Cysterki
w dziejach i kulturze ziem polskich dawnej Rzeczypospolitej i Europy Środkowej : Materiały z siódmej Międzynarodowej Konferencji Cystersologów odbytej z okazji 800 rocznicy fundacji opactwa cysterek w Trzebnicy, Trzebnica
18–21 września 2002 roku. Poznań 2004, s. 1117; WYRWA, Andrzej M. (ed.): Ingenio et Humilitate : Studia
z dziejów zakonu cystersów i Kościoła na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi OCist. Poznań – Katowice – Wąchock 2007; CZAPLIŃSKI, Konrad K.: Cystersi : Dziedzictwo
kulturowe. Pelplin 2009; ŁUŻYNIECKA, Ewa – GALAR, Anna (eds.): Przyszłość badań nad historią i kulturą
cysterską w Polsce. Wrocław 2011.
357 KŁOCZOWSKI, Jerzy (ed.): Studia nad historią dominikanów w Polsce, 1–2, 3: KŁOCZOWSKI, Jerzy –
SPIEŻ, Jan A. (eds.): Dominikanie w środkowej Europie w XIII–XV wieku : Aktywność duszpasterska i kultura
intelektualna. Poznań 2002, s. 300, 4: GAPSKI, Henryk – KŁOCZOWSKI, Jerzy – SPIEŻ, Jan A. (eds.): Dzieje
dominikanów w Polsce XIII–XVIII wiek : Historiografia i warsztat badawczy historyka. Lublin 2006, s. 189, 5:
KŁOCZOWSKI, Jerzy: Polska prowincja dominikańska w średniowieczu i Rzeczypospolitej Obojga (Wielu) Narodów. Poznań 2008, s. 492. Inne opracowanie na temat dominikanów: BABRAJ, Marcin A. (ed.): Dominikanie :
Szkice z dziejów zakonu. Poznań 1986, s. 429; MARKIEWICZ, Anna – MIŁAWICKI, Marek (eds.): Dominikanie
na ziemiach polskich w epoce nowożytnej. Kraków 2009, s. 608.
358 KŁOCZOWSKI, Jerzy (ed.): Zakony franciszkańskie w Polsce, 1/1–3: Franciszkanie w Polsce średniowiecznej. Kraków 1983–1989; 2: Franciszkanie w Polsce XVI–XVIII wieku; 1–2. Niepokalanów 1998–2003; 3: Franciszkanie w Polsce XIX wieku. Niepokalanów 1996, 4: Polska Prowincja Kapucynów w XIX w. Kraków 1987;
4/2: Katalog Archiwum Warszawskiej Prowincji Kapucynów w Nowym Mieście nad Pilicą. Kraków 1987; KARCZEWSKI, Dariusz: Franciszkanie w monarchii Pistów i Jagiellonów w średniowieczu. Kraków 2013.
359 STASIEWICZ-JASIUKOWA, Irena (ed.): Wkład pijarów do nauki i kultury w Polsce XVII–XIX wieku. Warszawa – Kraków 1993.
360 OBIREK, Stanisław: Jezuici w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564–1668 : Działalność religijna, społeczno-kulturalna i polityczna. Kraków 1996; GRZEBIEŃ, Ludwik – OBIREK, Stanisław (eds.): Jezuici a kultura polska : Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991)
i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), Kraków, 15–17 lutego 1991 r. Kraków 1993; STASIEWICZ-JASIUKOWA, Irena (ed.): Wkład Jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów
i pod zaborami. Warszawa 2004.
223
nej na ziemiach polskich w epoce średniowiecza361, a Daniel Olszewski na przełomie XIX
i XX wieku362. Ponadto naukowcy podjęli badania religijności chłopów w Małopolsce
w XVI–XVIII wieku363, kultu maryjnego w Polsce364 oraz dziejów kontrreformacji na Dolnym Śląsku w XVI–XVIII wieku365.
Interesujące badania podjęli naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego, którzy w ramach programu Zbory ewangelickie w Rzeczypospolitej XVI–XVIII w. Baza danych
stworzyli w latach 2004–2009 bazę danych zawierającej wykaz zborów ewangelickich
luterańskich, czeskobraterskich i reformowanych w Wielkopolsce oraz ewangelicko-reformowanych w Małopolsce i w Wielkim Księstwie Litewskim. Baza jest dostępna w programie Access na stronie Instytutu Historycznego UW366. Informacje zawarte w bazie danych zostały przedstawione w formie elektronicznej mapy opracowanej przez Bogumiła
Szadego367.
Z czasopism, które podejmują problematykę historii kultury należy wymienić: „Pamiętnik Literacki : Czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej”
ukazujący się we Lwowie od 1902 roku. Zawarte są w nim artykuły z zakresu histori literatury oraz kultury polskiej wraz z recenzjami wydawanych monografii. Po II wojnie światowej tytuł wydawniczy był kontynuowany – początkowo w Warszawie, a od 1950 roku
we Wrocławiu. Kolejnym czasopismem jest Kwartalnik Historii Kultury Materialnej368,
który ukazuje się w Warszawie od 1953 roku. Pismo publikuje artykuły, studia, materiały,
teksty źródłowe z dziedziny historii kultury materialnej w Polsce i w Europie. Znaleźć
można również informacje o zasobach archiwalnych, a także recencje wydawnicze.
Periodykami o ściśle zakreślonym profilu są od 1956 roku „Odrodzenie i Reformacja
w Polsce”369, od 1994 roku Barok : Historia – Literatura – Sztuka oraz od 1974 roku Wiek
Oświecenia. Interesującym czasopismem są wydawane od 1977 roku „Spotkania z Zabytkami” propagujące ideę ochrony zabytków370. Działami periodyku są m. in. Zabytki w krajobrazie, To też są zabytki, Z wizytą w muzeum, Zbiory i zbieracze, a także recenzje wydawnicze. Artykuły dotyczące historii kultury zawierają: wydawany od 1887 roku Kwartalnik
Historyczny (zawartość numerów, które ukazały się na przełomie XIX i XX wieku oraz
361 MANIKOWSKA, Halina – BROJER, Wojciech (eds.): Animarum cultura : Studia nad kulturą religijną na
ziemiach polskich w średniowieczu, 1–2. Warszawa 2008.
362 OLSZEWSKI, Daniel: Polska kultura religijna na przełomie XIX i XX wieku. Warszawa 1996.
363 WIŚLICZ, Tomasz: Zarobić na duszne zbawienie : Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca
XVIII wieku. Warszawa 2001.
364 PODSIAD, Antoni: „Perląc różaniec łańcucha” : Fenomen maryjny w kulturze polskiej. Warszawa 2007,
s. 115; SZWAROCKA, Katarzyna W.: Sarmacka Bogini : Kult maryjny w Polsce doby baroku. Toruń 2010.
365 KONOPNICKA, Małgorzata: Kontrreformacja w księstwie głogowskim (XVI–XVIII w.). Zielona Góra 2002.
366 Zestawienie zborów protestanckich w Rzeczypospolitej czynnych w XVI–XVIII (baza danych MS Access –
plik .mdb) na stronie: http://www.ihuw.pl/content/view/109/70/lang,pl/ (cit. 11. 9. 2013).
367 Link do mapy: http://hgis.kul.lublin.pl/pmapper-4.0/map_zbory.phtml?winsize=large&language=pl&con
fig=zbory (cit 11. 9. 2013).
368 Spis treści poszczególnych numerów dostępny na stronie internetowej: http://www.iaepan.edu.pl/czasopisma/
kwartalnik/index.html (cit. 11. 9. 2013).
369 Bibliografia zawartości czasopisma „Odrodzenie i Reformacja w Polsce” : T. I–XLIII. Oprac. Anna Budniew
ska, Agnieszka Mitura-Karwowska. Warszawa 2000, s. 118.
370 Zawartość numerów z ostatnich lat dostępna jest na stronie: http://issuu.com/hereditas (cit. 11. 9. 2013).
224
od lat 50. XX wieku dostępna jest na stronach bibliotek cyfrowych371, a spisy treści od
2001 roku na stronie wydawnictwa372), powstały w 1905 roku Przegląd Historyczny (zawartość numerów od 2009 roku dostępna jest na stronie internetowej)373, w 1957 roku
Przegląd Humanistyczny374, w 2002 roku Kościół w Polsce : Dzieje i kultura375 i ukazujące
się od 2007 roku In gremium : Studia nad historią, kulturą i polityką (zawartość dwóch
pierwszych numerów dostępna jest na stronie Zielonogórskiej Biblioteki Cyfrowej)376.
Periodyki te publikują artykuły, recenzje, polemiki, przeglądy badań i podobne materiały
dotyczące historii Polski i powszechnej od średniowiecza do czasów współczesnych o ściśle naukowym charakterze.
Najstarszym polskim czasopismem naukowym (recenzowanym) ukazującym się w polskim Internecie jest czasopismo Kultura i Historia, które ukazuje się od 2001 roku377. Teksty naukowe z zakresu historii kultury rozproszone są także w wielu czasopismach historycznych o zasięgu ogólnopolskim, jak i regionalnym378.
W Internecie znajdziemy także wortale historyczne z interesującymi artykułami o charakterze naukowym i popularno-naukowym. Pełnią również poniekąd rolę czasopism
internetowych, poruszających różnoraką problematykę z zakresu historii Polski jak i powszechnej od starożytności po czasy współczesne. Spośród portali należy wymienić istniejący od 2001 roku: Histmag.org379 oraz kwartalnik historycy.pl380. Portal Historia i media obejmuje problematykę historii i dziedzictwa w kulturze cyfrowej381.
W Internecie interesującym portalem jest Narodowe Archiwum Cyfrowe382. W jego
zbiorach znajduje się prawie 200 tysięcy fotografii, które można pobrać ze strony oraz
około 15 tysięcy opisów nagrań dokładnie opisanych i skatalogowanych. Na stronie dostępna jest wyszukiwarka, która ułatwia poszukiwanie interesującego zdjęcia.
371 Dostępne on-line: http://www.sbc.org.pl/dlibra/aresults?action=SearchAction&QI=B23EAC5AE7DCB
4D604216442115ED475-68; http://rcin.org.pl/dlibra/publication?id=3507&from=&dirids=1&tab=1&lp=
1&QI= (cit. 11. 9. 2013).
372 Dostępne on-line: http://www.semper.pl/kwartalnik_historyczny/index.php?option=com_content&view=
category&id=1&Itemid=3 (cit. 11. 9. 2013).
373 Dostępne on-line: http://ph.wuwr.pl/catalog/przeglad-historyczny-48 (cit. 11. 9. 2013).
374 Dostępne
on-line: http://www.ceeol.com/aspx/issuedetails.aspx?issueid=fe6b43bd-247c-4fc0-9434308
713a09cc5 (cit. 11. 9. 2013).
375 Dostępne on-line: http://www.ceeol.com/aspx/publicationdetails.aspx?publicationId=76ef417f-7504-4cfe834d-94ded1d93d31 (cit. 11. 9. 2013).
376 Dostępne on-line: http://zbc.uz.zgora.pl/dlibra/publication?id=27339&from=&dirids=1&tab=1&lp=
1&QI= (cit. 11. 9. 2013).
377 Adres strony internetowej czasopisma: http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/czasopismo.
378 W Internecie znaleźć można wyszukiwarki zawartości polskich czasopism – Biblioteka Narodowa ma zakładkę Bibliografia Zawartości Czasopism – http://mak.bn.org.pl/fidkar/bzcz.html lub http://mak.bn.org.pl/
w14.htm (cit. 11. 9. 2013). Inny portal, Bazhum, stanowi bazę zawartości niektórych czasopism humanistycznych i społecznych, gdzie poprzez wyszukiwarkę artykułów można znaleźć nie tylko opisy bibliograficzne, ale
także treść niektórych artykułów dostępna w formacie pdf: http://bazhum.icm.edu.pl/bazhum/search/article.
action?cid=b908a116-00df-4e33-95ff-422dfb55a681 (cit. 11. 9. 2013). Portal tworzony jest przez Muzeum Historii Polski w Warszawie.
379 Dostępne on-line: http://histmag.org/ (cit. 11. 9. 2013).
380 Dostępne on-line: http://historycy.pl/ (cit. 11. 9. 2013).
381 Dostępne on-line: http://historiaimedia.org/ (cit. 11. 9. 2013).
382 Dostępne on-line: http://audiovis.nac.gov.pl/ (cit. 11. 9. 2013).

Stan badań nad historią kultury w Polsce w XX i na początku XXI

Transkrypt

Podobne dokumenty

Historia Bytomia Odrzańskiego

DOŚPIEĆ (2) - Słownik polszczyzny XVI wieku

SPIS TREŚCI Tomasz Ładoń Legiony rzymskie w Hiszpanii a kryzys

Słownik języka polskiego XVII i 1. poł. XVIII wieku

dr Paweł Klint Społeczny kontekst źródeł historycznych

treść

Życie codzienne dziecka w dawnej Polsce