Odbudowa Prus Wschodnich

WYDAWNICTWO INSTYTUTU E KONOMICZNE GO N. K. N.
ZE SZYT XXII.
BIBLIOTE KA „ODBUDOWY KRAJ U” Nr . 1.
D r . I n ż . B R O N I S Ł AW B I E G E L E I S E N
DOCE NT P RYW. P OLITE CH NIKI LWOWSKIE J I RE F E RE NT CE NTRALI
KRAJ OWE J DLA ODBUDOWY GALICYI
ODBUDOWA
P RUS WSCHODNICH
K R Ó T K I R YS O R G A N I ZA C YI
I D OTYCHCZAS OWYCH WYN IKÓW
KRAKÓW 1918
N A K Ł AD E M I N S T YT U T U E K O N O MI C ZN E G O . N .K .N .
goldap.org.pl
2
S P I S R ZE C ZY.
Wst ę p
3
Biu r o por a dy bu dowla n ej
6
Dost a r czen ie m a t er ya łów bu dowla n ych
23
Spr owa dzen ie sił r oboczych dla odbu dowy
30
Odbu dowa r zem iosła
34
Biu r o dla por a dy r oln iczej
36
E lekt r yfika cya P r u s wsch odn ich
38
P om oc pr ywa t n a zwią zków i st owa r zyszeń
43
Dot ych cza sowe wyn iki odbu dowy
46
Za sa dy bu dowy m a łych dom ów i osa d
50
ODBITKA Z MIE SIĘCZNIKA „ODBUDOWA KRAJ U”.
goldap.org.pl
3
Żyjem y w cza sa ch , kiedy po za sa dn iczem za ga dn ien iu
n iepodległoś ci i byt u pa ń st wowego wysu wa się n a pla n pier wszy
ekon om iczn o-t ech n iczn e za da n ie odbu dowy zn iszczon ego k r a ju ,
ja ko n a jwa ż n iejszy — po t a m t ym polit yczn ym — czyn n ik
pr zyszłego n a szego gospoda r st wa n a r odowego. I n ie u lega
wą t pliwoś ci, ż e pr owa dzon a ju ż obecn ie podcza s wojn y
odbu dowa Ga licyi pr zem ien i się po wojn ie n a ogóln ą , odbu dowę
P olski. W cza sa ch t a kich u spr a wiedliwion a jest a ż n a dt o ch ę ć
za zn a jom ien ia się ze spos oba m i i m et odą , ja k ą pa ń st wo
są siedn ie odbu dowu je P r u sy wsch odn ie. P r a ca n in iejsza jest
t ylko kr ót kim i pobież n ym szkicem , czer pa n ym z a kt ów
u r zę dowych i pu blika cyi n iem ieckich ; za ch ę ciły m n ie do n iej
osobist e zet k n ię cie się z odbu dową Ga licyi i n a der cen n a
ksią ż ka dr a Ra czyń skiego „Odbu dowa P r u s wsch odn ich i
odszkodowa n ia wojen n e”, kt ór ą n ieja ko u zu pełn ić pr a gn ą łem ze
st a n owiska t ech n iczn ego.
Kr a ków, w lipcu 1917.
B ron isław B iegeleisen .
goldap.org.pl
4
Mim owoli n a su wa się zest a wien ie dwóch kr a jów pr zez
wojn ę zn iszczon ych , kt ór ych odbu dowę r zą dy obu pa ń st w ju ż
podcza s wojn y pr owa dzą ; odbu dowę P r u s wsch odn ich r ozpoczę t o
w r . 1915, Ga licyi w r . 1916, t u i t a m z in icya t ywy r zą du , t u i
t a m kr a j o ch a r a kt er ze wybit n ie r oln iczym . Za sa dn iczą r óż n icę
kier u n ków obu t ych podobn ych a kcyi zn a m y: w P r u siech
wię kszą czę ś ć pr a cy pozost a wion o in icya t ywie pr ywa t n ej, t a k,
ż e wła dze st oją ce n a czele odbu dowy są r a czej or ga n em
wypła ca ją cym odszkodowa n ia i poż yczki i kon t r olu ją cym
bu dowę , w Ga licyi st wor zon o cen t r a lę r zą dową , kt ór a ca łą
a kcyą wyłą czn ie kier u je a n iejedn okr ot n ie i we wła sn ym
za r zą dzie bu du je. N a r a zie n a u boczu pozost a wia m y dociek a n ia ,
kt ór y syst em jest lepszy, o jedn ym t ylk o za pom n ieć n ie t r zeba , t .
j. o r ówn ica ch , ja kie m ię dzy jedn ą a dr u gą a kcyą za ch odzą , a
kt ór e widoczn e są z n a st ę pu ją cego zest a wien ia :
P r u sy wsch odn ie
Ga licya
Liczba
zn iszczon ych
bu dyn ków
34.000
189.000
Szkody wojen ne
w bu dynka ch
400 m ilion ów m a r ek
2,50 m ilia r da kor on 1
Liczba objekt ów
odbu dowa n ych
do końca r . 1916
12.000
51.000
Z zest a wien ia t ego wyn ika , ż e odbu dowa Ga licyi jest
dziełem pr a wie sześ ciok r ot n ie pr zewyż sza ją cem r ozm ia r a m i
1
Bez uwolnionych w lipcu 1917 części wschodniej Galicyi.
goldap.org.pl
5
swym i P r u sy; ciek a wem jest t a kż e zest a wien ie spr a wn oś ci obu
a kcyi, kt ór ych spr a wdzia n em jest n iewą t pliwie liczba
bu dyn ków, pr zecię t n ie w r ok u się odbu dowu ją cych . Ot óż z cyfr
wyż ej pr zyt oczon ych ła t wo wypr owa dzić wn iosek , ż e P r u s y
w s ch od n i e od b u d ow u j ą r ocz n i e 1 7 , 9 % ogóln ej iloś ci
zn iszczen ia , Ga licja 13,5%. J eś li jedn a k zwr ócim y u wa gę n a
kor zyst n iejsze wa r u n ki odbu dowy P r u s, ja ko t o: wyż szy poziom
ku lt u r a ln y lu dn oś ci, wię kszą odległoś ć od lin ii bojowych i
pr zych yln iejsze st a n owisk o r zą du , t o m oż n a by pr a wie
powiedzieć , iż n a r a zie pr zyn a jm n iej wyż szoś ć jedn ego syst em u
n a d dr u gi jeszcze się wybit n ie n ie u ja wn iła .
P on iż ej n a szkicowa n y za r ys or ga n iza cyi n iem ieckiej
u łoż on o n a podst a wie a u t en t yczn ych da n ych u r zę dowych ,
ja kot eż szczegółów ogła sza n ych w piś m ie „Der Wieder a u fba u ”.
***
Siedzibą wła dz za jm u ją cych się odbu dową P r u s wsch odn ich
jest K r ól e w i e c; t u t a j zn a jdu je się główn e biu r o por a dy
bu dowla n ej, t owa r zyst wo m a t er ya łów bu dowla n ych , biu r a dla
poś r edn ict wa sił r oboczych i biu r o dla por a dy r oln iczej;
wszyst kie t e, oddzieln e zr eszt ą in st yt u cye, podlega ją wspóln em u
pr ezydyu m . P ier wsze z n ich m a swoje ekspozyt u r y we wielu
zn iszczon ych powia t a ch (n a 35 powia t ów w P r u siech wsch odn ich
jest 31 zn iszczon ych ), n a leż ą do n ich wszyst kie spr a wy
bu dowla n e, spr a wy policyi bu dowla n ej, za t wier dza n ie pla n ów
bu dowy, kon t r ola jej, czu wa n ie n a d st r on ą est et yczn ą i
h ygien iczn ą odbu dowy wsi i m ia st , bezpła t n e u dziela n ie por a dy
t ech n iczn ej we wszyst kich spr a wa ch odn oszą cych się do
odbu dowy.
Dr u ga
or ga n iza cya ,
t owa r zyst wo
dla
m a t er ya łów
bu dowla n ych , za jm u je się dost a wą n a jwa ż n iejszych m a t er ya łów
t . j. cegły, dr zewa i pokr ycia da ch owego. Dzia ła ln oś ć jej jest t ego
r odza ju , ż e n ie kr ę pu je woln ego h a n dlu , t ylko st a r a się , a by
m a t er ya ł był n a r yn ku w odpowiedn iej iloś ci. Ze wzglę du n a
br a k wa gon ów, t r u dn oś ci pr zewozowe i t . p. był w pier wszym
goldap.org.pl
6
r oku wielki br a k m a t er ya łów, obecn ie jedn a k wsku t ek a kcyi
r zą du , celem dost a r czen ia wię kszej iloś ci kon i dla P r u s
wsch odn ich , zost a ły t r u dn oś ci pr zewozowe w czę ś ci u su n ię t e.
Tr zecia or ga n iza cya poś r edn iczy w dost a r cza n iu t a k
u kwa lifikowa n ych r obot n ików ja k i jeń ców, główn ie r osyjskich ,
r ówn ież pozost a je on a w st a łym k on t a kcie z kom en dą a r m ii,
kt ór a zwa ln ia cza sowo wzglę dn ie pr zezn a cza st a cyon owa n ych w
P r u siech wsch odn ich ż ołn ier zy do r obót . Wr eszcie czwa r t e biu r o
za jm u je się podn iesien iem r oln ict wa i m a 16 filii powia t owych
po ca łym kr a ju .
P r zejdziem y kolejn o dzia ła ln oś ć k a ż dej z t ych or ga n iza cyi,
poda ją c pokr ót ce m et ody jej pr a cy ja kot eż dot ych cza sowe
wyn iki. Z gór y zwr ócić jedn a k t r zeba n a t o u wa gę , ż e opr ócz
t ych wła dz — odpowia da ją cych pon ieką d n a szej Cen t r a li dla
odbu dowy Ga licyi — ist n ieje ba r dzo wyda t n a pom oc t owa r zyst w
pr ywa t n ych i m ia st n iem ieckich (Ost pr eu ssen h ilfe). P r a wie
ka ż de m ia st o n iem ieckie a lbo t owa r zyst wo współdzia ła w
odbu dowie, szczególn ie m ia st : 1) pr zez spor zą dza n ie pla n ów
r egu la cyi i odbu dowy m ia st i m ia st eczek, t a k n . p. m a gist r a t m .
Ber lin a współdzia ła ł w wygot owa n iu pla n u dla za bu dowa n ia
m ia st a Or t elsbu r ga i Solda u ; 2) pr zez spor zą dza n ie t a n ich a
gu st own ych wn ę t r z a r ch it ekt on iczn ych n . p. t owa r zyst wo
pom ocy dla odbu dowy P r u s w Mon a ch iu m u r zą dziło w 20
m ia st a ch P r u s wsch odn ich wyst a wę dla u r zą dzeń pokoju
m ieszka ln ego i sypia ln ego, gdzie k a ż dy poszkodowa n y pr zez
wypa dki wojen n e m ieszka n iec m oż e n a być t a kie u r zą dzen ie w
cen ie n a jwyż ej 300 Mk za pokój, a pr zyt em połowę t ej k wot y
pła ci t owa r zyst wo; 3) pr zez dost a r cza n ie bezzwr ot n ych i
zebr a n ych dr ogą skła dek fu n du szów n a odbu dowę pewn ych
t ylko bu dowli, ja k n . p. r a t u sze, ła ź n ie lu dowe i t . p., zwr a ca ją c
szczególn ą u wa gę n a bu dowę wodocią gów i ka n a liza cyi.
B iu ro p o ra d y bu d o w la n e j.
P odłu g spr a wozda ń wyda n ych pr zez n a czeln e pr ezydyu m
pr owin cyi wsch odn io-pr u sk iej, szkody wojen n e kr a ju są
goldap.org.pl
7
n a st ę pu ją ce: 34.000 bu dyn ków zu pełn ie zn iszczon ych , z t ego
3100 w m ia st a ch , 30.900 n a wsi, 200.000 u r zą dzeń m eblowych w
m ieszka n ia ch czę ś cią zu pełn ie zn iszczon ych czę ś cią siln ie
u szkodzon ych ; ż n iwa z 1 m ilion a m or gów d oszczę t n ie
zr u jn owa n e, ½ m ilion a szt u k bydła r oga t ego, pr a wie dr u gie t yle
kon i i in wen t a r za dr obn ego za gin ę ło. Ogóln e szkody wyn oszą
l¼ —1½ m ilia r da m a r ek, z t ego wypła con o do dn ia 1. m a ja 1917
kwot ę 483 m ilion ów m a r ek. Biu r o odbu dowy post a wiło sobie
n a st ę pu ją cy pr ogr a m pr a cy: r ok 1915: r obot y około u pr zą t n ię cia
r u in i st a wia n ie bu dowli pr owizor yczn ych (Not ba u t en ), r ok 1916:
r ozpoczę cie odbu dowy wsi i obsza r ów dwor skich , r ok 1917:
r ozpoczę cie odbu dowy m ia st . G ł ów n a k om e n d a a r m i i u z n a ł a
p r a cę n a d od b u d ow ą j a k o p om ocn i cz ą s ł u ż b ę w oj s k ow ą ,
wsku t ek czego pr a cown icy wym ien ion ych in st yt u cyi i r obot n icy
do in n ej słu ż by wojskowej n ie są powoływa n i.
Ar ch it ekt on iczn e kier u n ki wyt yczn e ca łej pr a cy t a k okr eś la
jeden
z
n a jzn a kom it szych
a r ch it ekt ów
n iem ieckich
M u t h e s i u s : Główn em za da n iem a r ch it ekt ów n ie jest t wor zen ie
czegoś or ygin a ln ego, a le r a czej dost osowa n ie się do r a m
ot oczen ia a wię c do szt u ki lu dowej, r odzim ej. St ą d t eż r ozwój
m oż liwoś ci a r t yst yczn ych , m im o ca łego boga ct wa szt u ki
lu dowej, jest t u t a j ś ciś le ogr a n iczon y. Na t om ia st obok st r on y
est et yczn ej wysu wa się n a pla n pier wszy st r on a czyst o
pr a kt yczn a , odn osi się t o n iet ylko do st ylu a le i do wykon a n ia
bu dowy. Ze wzglę du n a st osu n ki ekon om iczn e P r u s wsch odn ich ,
zu pełn ie odr ę bn e i n iejedn okr ot n ie n iż sze od in n ych pr owin cyi
n iem ieck ich , n a leż y szczególn ą u wa gę zwr ócić n a dobr oć w
wykon a n iu bu dowy. Zwła szcza wa r u n ki h ygien iczn e t a k w
r ozkła dzie ja k i w u r zą dzen iu bu dyn ku powin n y być szczególn ie
u wzglę dn ion e. Wa r szt a t y r zem ieś ln icze były pr zed wojn ą zbyt
pr ym it ywn e. P r zy odbu dowie m ia st n ie m oż n a doś ć st a r a ń
dołoż yć n a ka n a liza cyę i wodocią gi. Ta m , gdzie ca łe czę ś ci
m ia st t r zeba odbu dowa ć , n a leż y sk or zyst a ć z n owoczesn ych
poglą dów n a wyk on a n ie u lic, wysokoś ć bu dyn ków, gę st oś ć
za bu dowa n ia . Rzem ieś ln ikom t r zeba zbu dowa ć n owoczesn e
goldap.org.pl
8
wa r szt a t y, dost a r czyć t a n iego pr ą du elek t r yczn ego pr zez
za kła da n ie cen t r a li okr ę gowych , podt r zym ywa ć w m ia st a ch
powst a wa n ie zbyt wysokich bu dowli.
Z a k cy i w k i e r u n k u z m i a n u s t a w y b u d ow l a n e j ,
wszczę t ej pr zez biu r o odbu dowy, wyjm u jem y n a st ę pu ją ce
szczegóły: P r a ce n a d odbu dową da ją sposobn oś ć do r ewizyi
obecn ych u st a w bu dowla n ych . Ust a wy t e n a leż y ła godn iej
st osowa ć do bu dowli m a łych a n iż eli do du ż ych , t a k co do
wyt r zym a łoś ci ja k i bezpieczeń st wa pr zed ogn iem . Ta k sa m o
bu dyn ki w wię kszem odda len iu od siebie post a wion e, n ie m u szą
t a k ś ciś le podlega ć pr zepisom , ja k gę st o za bu dowa n e; n . p. pr zy
pier wszych m oż n a ś m ia ło dopu ś cić kr ycie da ch u słom ą , co pr zy
dr u gich
jest
wyklu czon e. W wykon ywa n iu
pr zepisów
bu dowla n ych n a leż y szczególn ą zwr ócić u wa gę n a m a t er ya ły
bu dowla n e, u ż ywa n e n a m iejscu . N. p. w ok olica ch , gdzie
wypa la ją dobr e cegły, m oż n a dopu ś cić gr u boś ć ś cia n
zewn ę t r zn ych jedn ej cegły 2 , podcza s gdy w m iejsca ch , gdzie
cegła jest lich a , wsią k a ła t wo wilgoć , t r zeba ze wzglę dów
h ygien iczn ych ż ą da ć gr u bszych m u r ów. P r zepisy o gr u boś ci
ś cia n n a leż y dost osowa ć do wym a ga ń t ech n iki i dopu ś cić n owe
kon st r u k cye,
jeż eli
za pewn ion a
jest
wyt r zym a łoś ć ,
za bezpieczen ie od ogn ia i och r on a pr zed m r ozem . P oż ą da n e jest
n . p., a by m u r y n a ½ cegły n a wypr a wie cem en t owej w m a łych
dom a ch u ż yt e były t a kż e ja ko ś cia n y wewn ę t r zn e, dź wiga ją ce
belki, ś cia n y sch odowe i t . p. Ze wzglę du n a dost osowa n ie się do
ch a r a kt er u ot oczen ia m oż n a za t r zym a ć dr zewo ja k o m a t er ya ł
bu dowla n y pr zy odpowiedn im odst ę pie są siedn ich bu dyn ków.
Wypr owa dza n ie t . zw. m u r ów ogn iowych jest pr zy r ozległym
sposobie za bu dowa n ia n ie t a kie wa ż n e, ja k t ego ż ą da wię ksza
czę ś ć pr zepisów bu dowla n ych . Dla u t r zym a n ia m ot ywów
r odzim ych poż yt eczn e jest . popier a n ie bu dowli dr ewn ia n ych z
t ym jedn a k za st r zeż en iem , ż e m u szą być w wię k szych
odst ę pa ch od siebie st a wia n e, odn osi się t o zwła szcza do t ych
2
Na wa r u n ki ga licyjsk ie t o za m a ło
goldap.org.pl
9
bu dyn ków, w kt ór ych leż ą ła t wo pa ln e t owa r y, (ja k sia n o, słom a
i t . p.); odst ę py za bu dowa n ia m oż n a t ylko wt edy zm n iejszyć ,
gdy pokr ycie da ch u jest ogn iot r wa łe, n . p. da ch ówk ą . Dr zewo
ja ko kon st r u kcyjn ą czę ś ć wn ę t r za dom u u st a wy dzisiejsze
t a kż e za ost r o zwa lcza ją . Że czę ś ci dr ewn ia n e m u szą m ieć
n a leż yt y odst ę p od kom in a i pa len isk, jest r zeczą n a t u r a ln ą , a le
za da leko idą t e pr zepisy, kt ór e za ka zu ją n a wet dla
n a jm n iejszych
dom ów wk ła dki k on st r u kcyjn ych
czę ś ci
dr ewn ia n ych (n . p. zm ia n y podest u a lbo ś cia n y dzielą ce
poszczególn e bu dyn ki). J est bowiem r zeczą u dowod n ion ą , ż e
pr zepisa n e za m ia st t ego ż ela zn e om u r owa n e czepce są pod
wzglę dem kon st r u k cyjn ym gor sze. P oż a r y czę st o wyka za ły, ż e
ś cia n y n a wię ź bie dr zewn ej, dr ewn ia n e sch ody it p. o wiele
dłu ż szy st a wia ją opór ogn iowi, a n iż eli czę ś ci ż ela zn e n ie
osłon ię t e pr zed ż a r em . Żela zo bowiem ja ko dobr y pr zewodn ik
ciepła , wydłu ż a się siln ie od gor ą ca i r ozdzier a pr zyt em n ier a z
wa ż n e kon st r u kcye, powodu ją c za wa len ie się dom u ; t r a ci
pr zyt em n a wet pr zy n iezbyt siln em ogr za n iu wyt r zym a łoś ć n a
zgn iecen ie, podcza s gdy belki dr ewn ia n e, n a wet sch ody
dr ewn ia n e, ch oć wpół spa lon e i zwę glon e, jeszcze pot r zebn e
wła sn oś ci k on st r u k cyjn e za ch owu ją .
P r zy odbu dowie m ia st eczek i m ia st n a leż y zwa ż a ć n a
m oż liwie jedn olit e u kszt a łt owa n ie st r on y zewn ę t r zn ej dom ów.
Robi t o złe wr a ż en ie, gdy fa sa da dom u ozdobion a jest w
r ozm a it e sposoby, a ś cia n y boczn e i t yln e pozba wion e są
zu pełn ie ja kich kolwiek a r t yst yczn ych m ot ywów. J est r zeczą
n iezbę dn ą , a by bu dowy z cegieł po wyst a wien iu po st r on ie
zewn ę t r zn ej wyfu gowa ć i wypr a wić ; pr zylepion e czę ś ci
cem en t owe (szt u ka t er ye lu b odlewy cem en t owe) powin n y ja ko
t a n det a zn ik n ą ć , a n a ich m iejsce wst ą pić ozdoby fa sa dy,
or ga n iczn ie z m a t er ya łu bu dowla n ego wyt wor zon e.
Da ch y powin n y, o ile bu dyn ki gę st o st oją , być k r yt e
m a t er ya łem ogn iot r wa łym . Na leż y st a r a ć się r ówn ież o
odwodn ien ie da ch ów. J eż eli w ogóln oś ci n a leż y dą ż yć do
da ch ów gła dkich i pr ost ych , t o jedn a k swoboda w kszt a łcie i
goldap.org.pl
10
wielkoś ci da ch ów jest poż ą da n a . Ch ocia ż ogóln y wa r u n ek
wym a ga spa dku da ch u a lbo n a u licę a lbo n a wła sn ą r ea ln oś ć , t o
jedn a k dla u n ik n ię cia m on ot on n oś ci n ie m oż n a za br on ić
da ch ów spa da ją cych ku gr a n icy są sia da , o ile n a leż yt e
odwodn ien ie jest za pewn ion e.
M i n i m a l n e w a r u n k i d l a b u d yn k ów w i e js k ich
st a n owią t a k ż e t r eś ć r ozpor zą dzeń biu r a bu dowla n ego. P oleca
się w n ich st a wia n ie dom ów podwójn ych z n a jwię kszą liczbą 4
m ieszka ń pod jedn ym da ch em . Mieszka n ia dla r odzin powin n y
być t ylko w pa r t er ze. Ka ż de m ieszk a n ie powin n o m ieć co
2
2
n a jm n iej 36 m
powier zch n i m ieszka ln ej pr zy 50 m
za bu dowa n ej powier zch n i. O ile są m ieszka n ia n a pię t r ze, t o
powin n y m ieć co n a jm n iej 25 m 2 powier zch n i m ieszk a ln ej.
Mieszka n ia skła da ją się z ku ch n i i izby, a lbo ku ch n i, izby i
sypia ln i. Dr zwi i sień powin n y być t a k wielkie, a by m eble
m oż n a wygodn ie wn ieś ć ; izby powin n y być t a k r ozłoż on e, a by
m ia ły t ylko jedn ą ś cia n ę zewn ę t r zn ą . P iwn ica m u si m ieć co
n a jm n iej 3 m 2 powier zch n i pr zy wysok oś ci m in im a ln ej 1,50 m ,
n a dt o m a być m a sywn ie pr zyk r yt a . Gdzie st a n wody gr u n t owej
n ie dozwa la n a za łoż en ie piwn ic podziem n ych , n a leż y za łoż yć
piwn ice n a dziem n e. P iwn ice ze sch oda m i dozwolon e są t ylk o pod
sien ią . P iwn ice ka ż dego m ieszka n ia m a ją być oddzielon e i
bezpoś r edn io n a ś wiet lon e. Wejś cia do m ieszka ń n ie powin n y
leż eć obok siebie. Wysokich sch odów pr zy wejś ciu n a leż y
u n ika ć , r a czej da wa ć n a sypy. Dla oszczę dn oś ci opa lu powin ien
piec ku ch en n y r ówn ocześ n ie być ogr zewa ją cym izbę . P okr ycia
da ch u pa pą lu b bla ch ą fa list ą n a leż y bezwa r u n k owo u n ika ć .
P odłogi m u szą być z desek; w izba ch , sypia ln ia ch i ku ch n ia ch
m ogą być a lbo okn a podwójn e, a lbo pojedyn cze opa t r zon e
okien n ica m i. J eż eli do m ieszk a n ia dobu dowa n a jest st a jn ia , t o
powin n a on a być z zewn ą t r z dost ę pn a a lbo od m ieszk a n ia
oddzielon a kr yt ym pr zedsion kiem . W st a jn ia ch powin ien
zn a jdowa ć się wych odek. J eż eli st a jn ia n ie jest pr zybu dowa n a
do m ieszka n ia , t o m u si zn a jdowa ć się w odda len iu co n a jm n iej
goldap.org.pl
11
10 m . — P r zepisy t e ś wia dczą o wysokiem poczu ciu i
zr ozu m ien iu pot r zeb zdr owot n ych .
Dą ż n oś cią a r ch it ekt ów kier u ją cych odbu dową jest pr zez
u lż en ie i m n iej su r owe st osowa n ie u st a w policyi bu dowla n ej,
zwła szcza dla m a łych m ia st , u ła t wić powst a wa n ie m a łych
dom ków, a pr zez t o pr zeszkodzić bu dowa n iu szka r a dn ych
dom ów czyn szowych . Ta jn y r a dca F i s c h e r , były szef biu r a
por a dy bu dowla n ej u wa ż a za st osown e wpr owa dzen ie w t ym
kier u n ku n a st ę pu ją cych u lg: 1) G ł ę b o k o ś ć f u n d a m e n t u .
Obcią ż en ie t er en u pr zez m u r y m a łego dom ku jest t a k
n iewielk ie, ż e jest zbyt eczn e za pu szcza ć fu n da m en t do
głę bokoś ci 80 cm ., wyst a r cza wa r u n ek, a by dost a ć się do
st a łego, zdoln ego do dź wiga n ia gr u n t u , a t en m oż e leż eć i w
głę bokoś ci 60 cm . Co do za m a r za n ia , t o n ie jest wca le
u dowodn ion e, a by dopier o pr zy 80 cm było bezpieczeń st wo od
m r ozu . 2) G r u b o ś ć m u r u . P r zy dobr ych cegła ch m oż e
gr u boś ć ś cia n y zewn ę t r zn ej wyn osić 25 cm , ś cia n y
wewn ę t r zn ej 12 cm . 3) Ś c i a n y n a r a ż on e n a dzia ła n ie wia t r ów
powin n y być st a r a n n ie wypr a wion e i osłon ię t e, co jest
wa ż n iejsze n iż gr u boś ć ś cia n y. 4) M u r o g n i o w y wyst a r czy
dla dom u podwójn ego o gr u boś ci jedn ej cegły. 5) N a p o d ł o g ę
wyst a r czą czę st o deski kła dzion e n a czyst ym pia sku lu b glin ie,
gr u boś ci 2,5 cm ., a n ie m u si być kon ieczn ie podłoż e m u r owa n e z
fila r ków, n a kt ór ych dopier o spoczywa łyby deski n ie st yk a ją ce
się z ziem ią . P r a kt yka u czy, ż e glin a woln a od h u m u su
doskon a le k on ser wu je dr zewo, zwła szcza n a pojon e m yka n t yn ą .
6) Ś c i a n y s z c z y t o w e n ie m u szą być om u r owa n e, o ile n ie
ogr a n icza ją m ieszk a ń , wyst a r czą deski. 7) D a c h powin ien być
n a jpr ost szy, bez n a r oż n ików kr a jn ik ów, okien , wysu n ię t ych
da szków i t . p., k t ór e spr owa dza ją t ylko n iespokojn y t on w
ogóln y wyglą d. 8) O k n a i d r z w i powin n y być t ylko w t a kiej
liczbie i t a kiej wielk oś ci, ile n iezbę dn ie pot r zeba , a wię c n ie n . p.
dla sym et r yi. Co do wielkoś ci ok ien n ie t r zeba z wym a ga n ia m i
h ygien y pr zesa dza ć , n a wsi jest doś ć ś wia t ła i powiet r za . Ma łe
okn a n ie pot r zebu ją być podwójn e, co dla wię kszych okien jest
goldap.org.pl
12
n iezbę dn e i podr a ż a bu dowę . P a r a pet y okien m ogą być wyż sze
n iż 1 m ; wysoka for m a okien jest r a cyon a ln a t ylko w m ieś cie w
wą zkich u lica ch . — Zn a czn ie t a ń sze kon st r u k cye u zyska ć
m oż n a pr zez wpr owa dzen ie t ech n iki dylowej, t a k czę st o w
An glii i H ola n dyi u ż ywa n ej. Za m ia st belek, kt ór ych gr u boś ć jest
m a r n owa n iem m a t er ya łu , n a leż y da ć dyle n a ka n t post a wion e
w m n iejszych od siebie odst ę pa ch . Moż n a w t en sposób u zyska ć
oszczę dn oś ć n a dr zewie 30%. P r zy m a łych r ozpię t oś cia ch i
2
dopu szczen iu obcią ż en ia u ż yt eczn ego i wła sn ego 350 kg/m ,
m oż n a ś m ia ło wpr owa dzić u n a s t o, co w in n ych kr a ja ch ju ż
wypr óbowa n o. Ta ksa m o da ch dylowy jes t lepszy od u ż ywa n ego u
n a s pła t wowego, gdyż pom ija ją c oszczę dn oś ć m a t er ya łu da je
wię cej woln ej pr zest r zen i. Ścia n y z pu st ych cegieł powin n y być
wyda t n ie st osowa n e. Nowsze t e sposoby bu dowa n ia wym a ga ją
jedn a k st a r a n n ego pr zem yś la n ia , a ż do n a jdr obn iejszych
szczegółów i t o n ie pr zy zielon ym st oliku , pr zez a r ch it ek t ów o
wybit n em est et yczn em poczu ciu , a le pr zez t a kie siły, kt ór e obok
u zdoln ien ia
a r t yst yczn ego
r ozpor zą dza ją
boga t em i
doś wia dczen ia m i z wła sn ej pr a kt yki. P r zekr oczen ia r a m
koszt or ysowych t u wła ś n ie n a jczę ś ciej się zda r za ją i dla t ego
wszyst kie poszczególn e kon st r u kcye, ja k piece, ku ch n ie, dr zwi,
okn a i t . p. m u szą być pr zedt em dokła dn ie obm yś la n e.
Na dzwycza jn ie wa ż n a dla ca łej a kcyi odbu dowy k w e s t y
a odszk odowa ń wojen n ych 3 zost a ła w P r u siech w n a st ę pu ją cy
sposób u r egu lowa n a : 1) Na podst a wie poś wia dczen ia
kier own ika ekspozyt u r y powia t owej m oż e być u dzielon e
odszkodowa n ie wst ę pn e d l a z w a l e n i a , u s u n i ę c i a r u i n i t .
p.
r ob ót
p r zy g ot ow a w cz ych ,
ja k ot e ż
za ku pn a
m a t e r y a ł ó w b u d o w l a n y c h . W poda n iu n a leż y t ylk o poda ć
3
Zob. t akż e Dr . A. Ra czyń ski: Odszkodowa n ia wojen ne i odbudowa P r us
wsch odn ich. Lwów 1916. Tu t a j za jm u jem y się t ą akcyą pokr ót ce, doda ją c
t ylko szczegóły, kt ór e n ie zn a jdu ją się w zn akom it ej pr acy Dr a
Ra czyń skiego.
goldap.org.pl
13
pr zezn a czen ie m a ją cego się wzn ieś ć bu dyn ku , ja k ot eż
pr zybliż on e jego wym ia r y. E kspozyt u r a m oż e u dzielić sa m a
t ego odszkodowa n ia do wysokoś ci 5000 Mk. Kwot a wyż sza m u si
być za t wier dzon a pr zez pr ezydyu m . 2) O d s z k o d o w a n i a
w s t ę p n e g o n a w y k o n a n i e b u d o w y m oż n a u dzielić t ylko
po wypełn ien iu pr zepisa n ych wa r u n k ów. Do poda n ia n a leż y
dołą czyć pla n bu dowy i syt u a cyi; spor zą dzon e on e m a ją być do
wysokoś ci koszt or ysowej 3000 Mk pr zez kogokolwiek
u zdoln ion ego, n . p. m u r a r za lu b cieś lę , dla wię kszych bu dowli
pr zez a r ch it ekt ę , u r zą d bu dowla n y r oln iczy, i t . p., pr zyczem
jedn a k a r ch it ekt n ie m oż e być fin a n sowo in t er esowa n y w
wykon a n iu ja kiejk olwiek bu dowy w P r u siech wsch odn ich .
P oda n ie t o ba da odn oś n a ekspozyt u r a biu r a bu dowla n ego i
wyda je swem u kier own ikowi or zeczen ie, czy i o ile za kr es
n owego bu dyn ku pr zekr a cza da wn y, czy zu ż yt kowa n ie r eszt ek
bu dowli jest m oż liwe, ja kie zm ia n y ewen t u a ln ie w pla n ie
bu dowy n a leż a łoby poczyn ić i t . p . Opr ócz pla n ów i r ysu n ków
n a leż y włą czyć koszt or ys u łoż on y n a podst a wie cen obecn ych ;
koszt or ys t en jest t a kż e pr zez biu r o bu dowla n e ba da n y. N a
podst a wie t ych ba da ń wyda je kier own ik ekspozyt u r y or zeczen ie,
do ja kiej n a jwyż szej kwot y m oż n a z fu n du szów pa ń st wowych
wypła cić odszkodowa n ie po u wzglę dn ien iu ewen t u a ln ie ju ż
pr zedt em wypła con ego odszkodowa n ia , wym ien ion ego pod 1).
Zm ia n y za r zą dzon e pr zez biu r o bu dowla n e m u szą być
bezwa r u n kowo wypełn ion e pod gr ozą u t r a t y odszkodowa n ia , a
m iejscowa wła dza policyjn a m a ich dopiln owa ć . 3) R o z d a n i e
r o b ó t i d o z ó r b u d o w y m u si być w r ę ka ch a r ch it ekt a , kt ór y
jedn a k
m oż e
m ieć
swego kier own ika
bu dowy, n ie
in t er esowa n ego pr zy bu dowa ch w P r u siech wsch odn ich . P r zy
m n iejszych bu dowla ch (wiejsk ich ) n ie pot r zeba dozor u bu dowy,
wła dza m a t ylko odebr a ć bu dowę w st a n ie su r owym i po
wykoń czen iu , pr zy st odoła ch , szopa ch i t . p . t ylko pr zy
u koń czen iu . 4) W y p ł a t a o d s z k o d o w a n i a odbywa się r a t a m i
za
poś wia dczen iem
kier own ika
bu dowy i kier own ika
ekspozyt u r y w m ia r ę post ę pu r obot y, pr zyczem za sa dn iczo
goldap.org.pl
14
wypła ca się w m ia r ę dost a r czen ia r a ch u n ków pr zez
r zem ieś ln ik ów, pr zedsię bior ców i t . p. W y p ł a c a n i e r a t a l b o
ca ł y ch od s z k od ow a ń d o r ą k w ł a ś ci ci e l a g r u n t u je s t w
z a s a d z i e n i e d o p u s z c z a l n e 4 , m oż e się odbyć wyją t k owo
t ylko do wysokoś ci 1000 Mk. 5) O b r a c h o w a n i e k o ń c o w e
odbywa się w t en sposób, ż e w pr zecią gu t r zech m iesię cy po
u koń czen iu r obót bu dowla n ych wzglę dn ie po odbior ze pr zez
kier own ika bu dowy, u bu dowli wiejskich pr zez wła ś ciciela ,
n a leż y pr zedłoż yć r a ch u n ek , z kt ór ego wyn ika ją ist ot n e k oszt a
bu dowy. Do koszt ów t ych n a leż ą t a k ż e koszt a oczyszczen ia r u in
i zgliszcz, spor zą dzen ie pla n u , kier own ict wa bu dowy i
pr owa dzen ia r a ch u n ków. Dla bu dyn ków wiejskich , n ie
pr zekr a cza ją cych 120 m 2 za bu dowa n ej powier zch n i, m oż e się t o
obr a ch owa n ie odbyć podłu g n or m za 1 m 2 powier zch n i
za bu dowa n ej a lbo 1 m 3 obu dowa n ej pr zest r zen i. Dokła dn e
r ozpor zą dzen ia co do t ych n or m wyda je pr ezydyu m . Do
obr a ch owa n ia n a leż ą da lej k oszt a pr zewozu , kt ór e n a leż y
pr zyjm owa ć 6% kwot y ogóln ej, jeż eli dwor zec odległy jest , od
m iejsca bu dowy n a jwyż ej 4 km . 6) J eż eli odbu dowa n y objekt m a
być wzn iesion y w wię k szych r ozm ia r a ch , a n iż eli pr zed
zn iszczen iem , t o f u n d u s z p a ń s t w o w y w r e g u l e n i e
p ok r y w a k os z t ów p ow s t a ł y ch p r z e z w i ę k s z e b u d ow y .
W t a k im r a zie dla u dzielen ia odszk odowa n ia n a leż y obliczyć ,
ja ka czę ś ć ist ot n ych koszt ów odbu dowy była by pot r zebn ą dla
odbu dowy w pier wot n ych r ozm ia r a ch . J a ko pr zekr oczen ie
r ozm ia r ów
u wa ż a ć
n a leż y
powię kszen ie
powier zch n i
za bu dowa n ej a lbo obję t oś ci obu dowa n ej, ja kot eż za st osowa n ia
koszt own iejszego sposobu bu dowa n ia . Nie odn osi się t o do
t a kich pr zekr oczeń pier wot n ych r ozm ia r ów, kt ór e powst a ły
wsku t ek pr zepisów policyi bu dowla n ej a lbo wym a ga ń h ygien y; w
t ych wypa dka ch m oż n a u dzielić z fu n du szów pa ń st wowych
doda t ków do wysok oś ci połowy kwot y n a wykon a n ie pot r zebn ej.
4
P r zeciwn ie n iż u n a s.
goldap.org.pl
15
P oza odszkodowa n ia m i pozost a je jeszcze dr oga p o ż y c z e k
p a ń s t w o w y c h . Mia n owicie odszkodowa ń u dziela r zą d w
wysokoś ci wa r t oś ci bu dyn ku w sier pn iu 1914 po odcią gn ię ciu
wa r t oś ci r eszt ek bu dowy i zu ż ycia , a le po doda n iu n a dwyż ki z
powodu podwyż szon ych koszt ów r obocizn y i m a t er ya łów
bu dowla n ych i połowy doda t ku n a koszt a wsku t ek ewen t u a ln ych
pr zepisów policyi bu dowla n ej N a pokr ycie koszt ów po za
wym ien ion ym i
słu ż yć
m ogą
p oż y cz k i
p a ń s t w ow e
bezpr ocen t owe, u m a r za ln e po 5 la t a ch w półr oczn ych r a t a ch
t r zem a pr ocen t a m i kwot y poż yczon ej. J a ko za bezpieczen ie dla
pa ń st wa słu ż y h ypot eka (księ gi gr u n t owe). J eż eli w r a zie
obcią ż en ia h ypot eki za bezpieczen ie t o n ie jest wyst a r cza ją ce, t o
n a leż y w dr odze pr zym u sowej za st r zedz pier wszeń st wo
za bezpieczen iu r zą dowem u .
Cieka wą , jest r zeczą , ja kich fin a n sowych ś r odków
dost a r czył dot ych cza s r zą d n iem iecki do odbu dowy. P od t ym
wzglę dem pou cza ją ce jest zest a wien ie kwot wypła con ych ja k o
o d s z k o d o w a n i a w s t ę p n e , wyn oszą on e:
do 1.
do 1.
do 1.
do 1.
lu t ego 1915 za ła t wion o 72.453 poda ń i wypła con o 32.695.641
gr u dn ia 1915
„
512.636
„„
352.151.648
kwiet n ia 1916 „
671.972
„„
457.215.617
m a ja 1916
„
710.671 „ „
482.758.565
Mk
„
„
„
W celu u ła t wien ia wypła t y t ych odszkodowa ń , kt ór e
dot ych cza s pr zewa ż n ie odn osiły się do wsi i obsza r ów dwor skich
u łoż yło biu r o por a dy bu dowla n ej r y c z a ł t y , kt ór e oblicza się n a
1 n i3 obu dowa n ej pr zest r zen i. Rycza łt owa n ie jest dozwolon e
pr zy t a kich zn iszczon ych bu dyn ka ch , w kt ór ych zost a ły t ylko
fu n da m en t y, ś cia n y pa r t er u i kom in y; jeż eli zost a ło wię cej, t o
n ie u wa ż a się ju ż t ego za n ową bu dowę , t ylko n a pr a wę , k t ór ej
r ycza łt owa ć n ie m oż n a . Zn a m ien n e i dla t ech n ików n a szych
in t er esu ją ce są za sa dy, podłu g k t ór ych m a się odbyć
r ycza łt owa n ie są on e n a st ę pu ją ce:
goldap.org.pl
16
W y k o n a n i e s t o d ó ł . Z r o b ó t z i e m n y c h n a leż y t u
wykon a n ie i u szt ywn ien ie r owów fu n da m en t owych , odwodn ien ie
ich , wym u r owa n ie i u bicie ziem i. Z r obót m u r a r skich : wykon a n ie
wa r st wy a sfa lt owo-filcowej 7 m m . gr u boś ci pr zeciw wilgoci,
och r on a
wszyst kich
czę ś ci
dr zewn ych
od
wpływów
a t m osfer yczn ych . Dr zewo m u si być pocią gn ię t e ka r bolin eu m
pr zyn a jm n iej wszę dzie t a m , gdzie się st yka z m u r em . P r ogi
m u szą być wyk on a n e z ż elbet u (w st osu n k u 1:4 ½)
za bezpieczon ego n a obu kr a wę d zia ch ką t ówka m i 50X50X10. Dla
wykon a n ia fu n da m en t ów bet on owych za st r zeż on y jest st osu n ek
m iesza n ia 1:3:6. D o r o b ó t c i e s i e l s k i c h n a leż y u ż yć dr zewa
jodłowego lu b sosn owego. Osza lowa n ie deska m i m u si być
powleczon e t r wa łą fa r bą dr zewn ą . Osza lowa n ie n a pa pę
da ch ową m u si być zbija n e, gr u boś ci 2½ cm , o powier zch n i
zu pełn ie r ówn ej, dla pokr ycia da ch ówką gr u boś ci 2 cm , n a k r ycie
z wier zch u 5 cm . Ła t y m u szą być con a jm n iej 3 —5 cm . gr u boś ci.
Dla pokr ycia pa pą n a leż y u ż ywa ć pa py Nr . 00 w dwóch
okła da ch ja ko da ch podwójn y; zewn ę t r zn y okła d st a r a n n ie
kit em a sfa lt owym powlec; got owy da ch n a jlepszym t er em
da ch owym pola ć .
W y k o n a n i e s t a j n i podlega w ogóln oś ci t ym sa m ym
pr zepisom . Co do r obót m u r a r skich t o jeszcze pr zepis ż ą da
wym u r owa n ia wypr a wą cem en t ową wszyst kich fila r ów i łoż ysk
dź wiga r ów. Na dt o n a leż y r u r y kom in owe wewn ą t r z wygła dzić .
Ścia n y st a jn i obr zu cić i m lekiem wa pien n em pocią gn ą ć . Dla
st a jn i pr zepisa n a jest w e n t y l a c y a za pom ocą ka n a łów S pod
okn a m i a lbo boczn ych ka n a łów odpływowych . Dla st r opów
pełn ych n a leż y izolowa ć okła dzin y wa r st wą glin y 6 cm . gr u bą
a lbo cem en t em . Gn ojówki m a ją m ieć dn o podwójn ie obr u kowa n e
a lbo bet on owe, wn ę t r ze ich , co n a jm n iej w głę bokoś ci 80 cm .
u łoż on e, m a być wypr a wion e cem en t em (1:2) i wygła dzon e.
Wykon a n ie
d om ów
ch ł op s k i ch
podlega
t a kż e
popr zedn im pr zepisom . Opr ócz t ego podłogi m a ją być 3 cm .
gr u be, h eblowa n e i zbit e z desek, kt ór e n ie m a ją pon a d 25 cm
szer okoś ci. P odkła dy obu podłóg m ogą być 10X10 cm gr u be,
goldap.org.pl
17
jeś li n ie m a piwn ic, spoczywa ć n a fila r a ch z cegły 25X25 cm , i
pr zez powleczen ie ka r bolin eu m i podkła d pa py ch r on ion e być
pr zed wilgocią . List wy u m ieś cić w wysokoś ci 3 cm . P od podłogą
n iepodpiwn iczon ych u bika cyi wykon a ć podkła d ch u dego bet on u
a lbo obr u kowa n ie z cegieł. W da ch a ch kr yt ych da ch ówką m a ją
być kła dzion e obok kom in ów, n a gr zbiet a ch , kr a wę dzia ch i
skr a ju dwie wa r st wy n a wypr a wie wa pien n ej zm iesza n ej z
sier ś cią bydlę cą . J a ko piece m a ją być u ż yt e t ylko p i e c e
k a f l o w e , o kolor owych ka fla ch bez ozdób. P iece ku ch en n e
m a ją słu ż yć do got owa n ia , pieczen ia i pr a n ia .
J eż eli pr zy odbu dowie wsi m o m e n t e s t e t y c z n y o t yle
n a da lszym st oi pla n ie, ż e pię kn oś ć jest t u r ówn ozn a czn a z
u ż yt eczn oś cią , t o in a czej m a się r zecz w odbu dowie m ia st . Tu
ch odzi n iejedn okr ot n ie o popr a wien ie i wyr obien ie sm a k u . Aby
n owobu du ją ce się dom y odpowia da ły pot r zebom sa n it a r n ym i
policyjn o-ogn iowym , n a d t em czu wa ły ju ż dot ych cza sowe u st a wy
bu dowla n e. Nie m ogły jedn a k on e pr zeszkodzić t em u , ż e n a
m iejsce gr u boś cien n ych , wygodn ych i szer oko r ozbu dowa n ych
dom ów m ieszcza ń sk ich z opa r ka n ion ym , n ier a z lipą ocien ion ym
m iejscem do siedzen ia pr zed dr zwia m i wch odowem i, powst a wa ły
w m ia st a ch wsch odn io-pr u sk ich cien koś cien n e, br zydkie dom y
czyn szowe; ż e spok ojn e i pr ost o ozdobion e fa sa dy z cię ż kiem i
r zeź bion em i. dr zwia m i u st ą piły m iejsca
n iespokojn ym ,
pr zeła dowa n ym ozdoba m i powier zch n iom cegieł okła dzin owych .
W m a łych m ia st eczka ch wyr a st a ły w pr zeciwień st wie do
dot ych cza sowego sposobu bu dowa n ia dom ów jedn opię t r owych ,
u lice z dom a m i t r zy- i czt er opię t r owym i, pr zyczem n ie było
ż a dn ego szczególn ego powodu m ą cen ia h a r m on ii pr zez t a kie
bu dowle, pozba wion e wszelkiego ch a r a kt er u . P owr ót do
da wn ego sposobu bu dowa n ia obja wia się wię c w u kszt a łt owa n iu
fa sa dy, w u ż yciu st a r ych m ot ywów w wszelkich ogr odzen ia ch , w
for m ie da ch ów, w wykon a n iu br a m , pr zejś ć i pr zeja zdów. Dom y
ze ś cia n a m i szczyt owym i n a r yn ku , t u i ówdzie podwyż szen ia
pr zed dom a m i, cien ist e u lice, h a r m on ijn e połą czen ie z
goldap.org.pl
18
bu dyn ka m i są siedn im i r óż n ej wysokoś ci — wszyst ko t o m oż e
n a st r ę czyć pole do wdzię czn ych r ozwią za ń .
Z pr zyt oczon ych r obót odbu dowy m ia st wym ien ić n a leż y
p o m i a r y , kt ór e n a wszyst kich zn iszczon ych m ia st a ch ju ż
wykon a n o. P r zewa ż n ie bowiem m ia st a t e n ie były r egu la r n ie
m ier zon e pr zed wojn ą , gdyż poda t ek gr u n t owy opła ca ły dopier o
od r oku 1861, a podłu g pr u skiej u st a wy o księ ga ch gr u n t owych
m a pa ka t a st r a ln a pot r zebn a jest t ylk o pr zy spr zeda ż y czę ś ci
r ea ln oś ci, a n ie ca łego gr u n t u . P om ia r y t e słu ż yć bę dą ja ko
podst a wa dla pr zyszłych pla n ów r egu la cyjn ych , ja kot eż zm ia n y
wzglę dn ie pr zełoż en ia bu dyn ków i r ea ln oś ci. Aby. u m o ż l i w i ć
t a k i e z m i a n y n a w e t w b r e w w ol i p os z cze g ól n y ch
j e d n o s t e k , zwła szcza w gm in a ch wię kszych i dost a r czyć
or ga n om policyjn o-bu dowla n ym t r wa łej podst a wy pr a wn ej pr zez
zm ia n y u st a wy bu dowla n ej w kier u n ku ekon om iczn ym ,
est et yczn ym i sa n it a r n ym , wyda n o osobn ą — wspom n ia n ą ju ż
popr zedn io — u st a wę z 19 st yczn ia 1915 o odbu dowie P r u s
wsch odn ich (Not ver or dn u n g) t a k ch a r a kt er yst yczn ą dla
t en den cyi p r z e b u d o w y . Ust a wa t a , kt ór a podłu g a r t . 63
pr u skiej kon st yt u cyi wyda n ą zost a ła n a wn iosek i pod
odpowiedzia ln oś cią ca łego m in ist er yu m pr zy zgodzie sejm u ,
u powa ż n ia pr ezyden t a do wpr owa dzen ia t . zw. lex Adickes o
pr zełoż en iu r ea ln oś ci w m ia st a ch i gm in a ch liczą cych pon a d
2000 m ieszka ń ców. Odbywa się on o n a wn iosek m a gist r a t u lu b
zwier zch n oś ci, a lbo n a wn iosek wię kszoś ci wła ś cicieli r ea ln oś ci,
jeż eli on i są r ówn ocześ n ie wła ś ciciela m i wię cej n iż połowy
powier zch n i, kt ór ą się m a pr zełoż yć . Lex Adickes w za sa dn iczej
swej osn owie powia da , ż e „dla pr zewa ż n ie n ieza bu dowa n ych
czę ś ci gm in y, dla kt óiych pla n za bu dowa n ia jest u st a lon y,
m oż n a z pr zyczyn pu bliczn ego dobr a dla zyska n ia n owych
t er en ów bu dowla n ych ja kot eż odpowiedn iego u kszt a łt owa n ia
r ea ln oś ci, pr zełoż yć ist n ieją ce r ea ln oś ci poszczególn ych
wła ś cicieli podłu g pon iż ej wym ien ion ych pr zepisów”. P r zepisy t e
jedn a k — k t ór ych dla br a ku m iejsca t u t a j n ie wym ien ia m y, a z
kt ór ych n a jwa ż n iejszy za wier a wa r u n ek ist n ien ia pla n u
goldap.org.pl
19
r egu la cyjn ego zu pełn ie u st a lon ego — są t ego r odza ju , ż e ca łe
post ę powa n ie pr a wn e jest za wiłe i powoln e, o ile t ylko spr zeciwy
st r on in t er esowa n ych n a st ą pią , a le i bez spr zeciwów dr oga t a
wym a ga ć bę dzie wiele cza su ze wzglę du n a u st a len ie lin ii
r egu la cyjn ych , ja k ot eż t a k czę st o w P r u siech wsch odn ich
br a ku ją cych wła ś cicieli r ea ln oś ci.
Mim o t ych t r u dn oś ci pr a kt yczn e wyn iki t ej „pr zebu dowy”
są dot ych cza s n a st ę pu ją ce:
P owia t Olszt yn :
Mia st o Bisch ofsbu r g
„
Neiden bu r g
„
Or t elsbu r g
„
Rydzewo
„
Solda u
P owia t Gą bin :
Mia st o Gą bin
P owia t Kr ólewiec:
Mia st o Allen bu r g
„
Dom n a u
„
Ta pia u
Wielkoś ć pr zebu dowa n ej
powier zch n i w h ekt a r a ch :
0,16
25,00
45,00
5,31
1,79
15,00
Ra zem
0,64
20,00
29,00
141,90
Owocn iejsza w sku t ki była dr u ga czę ś ć
owego
r ozpor zą dzen ia w r . 1916, kt ór a dozwa la wła dzom a w
szczególn oś ci biu r om dla por a dy bu dowla n ej, n a wpr owa dzen ie
n a st ę pu ją cych zm ia n u st a wy bu dowla n ej:
1) st opn iowa n ie w zu ż yt kowa n iu bu dowla n em r ea ln oś ci;
2) wydzielen ie pewn ych czę ś ci gm in i pla ców, n a k t ór ych
n ie woln o st a wia ć za kła dów, m ogą cych da ć sposobn oś ć
do wywią zywa n ia się siln ego dym u , n iezwykłego h a ła su ,
n iebezpieczeń st wa lu b t eż dla są sia dów n iem iłych won i.
goldap.org.pl
20
3) u st a la n ie r odza ju wypr a wy lu b powłoki fa sa dy dla
dom ów m ieszka ln ych i in n ych bu dyn k ów od st r on y u licy
ja kot eż jedn olit e u k szt a łt owa n ie ch a r a k t er u u licy.
Biu r o por a dy bu dowla n ej w kr ót k im st osu n kowo cza sie
za ła t wiło się z r e f o r m ą u s t a w b u d o w l a n y c h . Ust a wy dla
wsi n ie wym a ga ły wielkich zm ia n ; dla t r zech obwodów P r u s
wsch odn ich u łoż on e zost a ły w r . 1909 z szczególn em
u wzglę dn ien iem in t er esów r oln iczych i pr zy u su n ię ciu zbyt
da leko idą cych wym a ga ń policyjn o-ogn iowych . Odn oś n ie do
u st a w bu dowla n ych dla m ia st , t ylko obwód Olszt yn m ia ł n ową
u st a wę z r . 1913, u st a wy dwóch in n ych obwodów były
pr zest a r za łe. Biu r o por a dy bu dowla n ej wpr owa dziło n a wiosn ę
1915 wspóln ą u st a wę bu dowla n ą dla ca łych P r u s wsch odn ich ,
kt ór a u wzglę dn ia h ygien iczn e, kon st r u kcyjn e i ogn iot ech n iczn e
post ę py ost a t n ich la t , wym a ga n ia dost a t eczn ego dost ę pu
powiet r za i ś wia t ła i zn iż en ie gę st oś ci za m ieszka n ia . Z t ych
wym a ga ń n a jwię cej t r zeba było odst ą pić w ś r odk u m ia st ze
wzglę du n a wą sk ie i dłu gie r ea ln oś ci, wą skie podwór za ,
za bu dowa n e st a jn ia m i i m ieszka n ia m i t yln em i. Niewą t pliwie t e
okoliczn oś ci pr zyczyn iły się do powst a n ia bu dyn ków t r zy- i
czt er opię t r owych we wn ę t r zu m ia st . Ale wła ś n ie zi ch wili
obecn ej sk or zyst a n o, a by w t ym kier u n ku m oż liwie popr a wić
st osu n ki pr zez ogr a n iczen ie liczby pią t er a lbo wysokoś ci
bu dyn ków, n ie posu wa ją c się pr zyt em za da leko, a by lu dn oś ci, i
t a k pr zez wojn ę cię ż ko dot k n ię t ej, n ie obcią ż a ć pr zez
ogr a n iczen ia wa r t oś ci gr u n t u .
Nowo wyda n e u st a wy bu dowla n e dla m ia st , pr zepisu ją
za sa dn iczą wysokoś ć bu dyn ku r ówn ą szer okoś ci u licy, co
n a jm n iej 8 m . Liczba pię t er pr zezn a czon ych n a m ieszka n ia jest
ogr a n iczon a do dwu . Na podda szu o ile zn a jdu ją się m ieszk a n ia ,
t o m u szą być ogn iot r wa łem i ś cia n a m i oddzielon e od r eszt y
podda sza , i n ie m ogą za jm owa ć wię cej ja k p ó ł p o w i e r z c h n i
p o d d a s z a . Dost ę p z t ych m ieszka ń do sch odów m u si być
ogn iot r wa łe ot oczon y. W piwn icy są m ieszk a n ia za ka za n e.
Wa ż n e ogr a n iczen ie t ej r egu ły polega n a t em , ż e w dom a ch ze
goldap.org.pl
21
ś cia n ą szczyt ową n ie dłu ż szych ja k 10 m i o n a ch ylen iu da ch u
n ie wię cej ja k 60° podda sze m oż e być u ż yt e ja ko t r zecie pię t r o
m ieszka ln e. Ogr a n iczen ie t o m a n a celu u ła t wić powst a wa n ie
t a kich dom ów, da wn iej czę st o u ż ywa n ych . J eż eli wię c
wła ś ciciel gr u n t u m a do wybor u a lbo zr ezygn owa ć z t r zeciego
pię t r a , a lbo m ieć je podłu g u st a wy, t o wybór jest n iet r u dn y;
r ozwią za n ie ekon om iczn iejsze jest w t ym wypa dk u i est et yczn ie
i h ist or yczn ie pię k n iejsze, a m oż e się pr zyczyn ić do odż ycia
półn ocn ego r en esa n su , i ewen t u a ln ie ja kieś n owe for m y, z du ch a
n a szego cza su powst a łe, zr odzi. Na leż y pr zyt em za u wa ż yć , ż e
wysokoś ć bu dyn k u m ier zy się od poziom u ch odn ika u liczn ego
a lbo są siedn iego podwor ca do gór n ej kr a wę dzi główn ego gzym su
a lbo a t t yki, pr zy zwisa ją cych da ch a ch a ż do lin ii pr zecię cia
powier zch n i fr on t owej i da ch u . Dom y ze ś cia n ą szczyt ową i
da ch em m a n sa r dowym są za k a za n e. W czę ś cia ch m ia st m a ło
a lbo zu pełn ie n ie zn iszczon ych in t er esa wła ś cicieli r ea ln oś ci są
o t yle u wzglę dn ion e, ż e m iejscowa wła dza policyjn a m oż e za
zezwolen iem pr ezyden t a r zą du w pewn ych , dokła dn ie
wyzn a czon ych , u lica ch i pla ca ch , wyją t kowo dopu ś cić t r zy
pię t r a m ieszka ln e. Gdzie jedn a k pozwolen ie t a kie zost a n ie
wyda n e, t a m dla dom ów ze ś cia n ą szczyt ową n ie m oż n a
zezwolić n a czwa r t e pię t r o m ieszk a ln e. Aby za pobiedz zbyt
cia sn em u za bu dowa n iu podwor ców, m a ją wła dze m iejscowe dla
poszczególn ych blok ów a lbo u lic ozn a czyć gr a n ice, poza kt ór em i
bu dowa n ie w głą b jest
wyklu czon e (t y l n a
lin ia
r e g u l a c y j n a ). Na dt o wyda n o ca ły szer eg pr zepisów n a t u r y
gospoda r czej i est et yczn ej, zm ier za ją cych do och r on y m ia st a i
u lic pr zeciw zeszpecen iu , ja k n . p. co do h a r m on ijn ego
połą czen ia dom ów są siedn ich r óż n ej wysokoś ci i w r óż n ych
odległoś cia ch od lin ii r egu la cyjn ej, u su n ię cia ogn iowych m u r ów
szczyt owych , łysych i widoczn ych z da leka i t . p. Aby u ła t wić
och r on ę t a k ą n iet ylko n a podst a wie r ozpor zą dzeń wyją t kowych
z 19. st yczn ia 1915, a le n a dr odze zwycza jn ej n a podst a wie
u st a wy z 15 lipca 1907, wpr owa dziło biu r o por a dy bu dowla n ej
jedn olit y wzór dla m iejskiej u st a wy bu dowla n ej. Moż n a bę dzie
goldap.org.pl
22
n a podst a wie t ego wzor u , skor o t ylko za pa dn ą u ch wa ły
wię kszoś cią odn oś n ych m a gist r a t ów, r a t yfikowa n e pr zez
wydzia ły powia t owe, ch r on ić wła ś ciwoś ci ch a r a kt er yst yczn e
u lic i pla ców h ist or yczn ie lu b a r t yst yczn ie wa ż n ych pr zed
zeszpecen iem , a wię c wpływa ć n a u kszt a łt owa n ie fa sa dy w
dom a ch r yn ków, n a kszt a łt y da ch ów, za ka zywa ć t wor zen ie
ką t ów m ię dzy ś cia n a m i zewn ę t r zn em i bu dyn k ów są siedn ich ,
za t r zym ywa ć t u i ówdzie ch a r a kt er yst yczn e sch ody n a zewn ą t r z
bu dyn ków it p.
Osobn y dzia ł w odbu dowie P r u s wsch odn ich za jm u je
od b u d ow a
k o ś c i o ł ó w . Ogóln a
liczba
zn iszczon ych
koś ciołów wyn osi 22, r obót t ych dot ych cza s jeszcze n ie za czę t o,
a gdzie z powodu br a ku u m ieszczen ia n a boż eń st wa odbywa ć się
n ie m ogły, t a m powst a ły k o ś c i o ł y p r o w i z o r y c z n e ,
pr zewa ż n ie z dr zewa . P óź n iej po wybu dowa n iu wła ś ciwych
koś ciołów, bę dą on e obr ócon e n a dom y gm in n e. Wła dze
kier u ją ce odbu dową są t ego zda n ia , ż e koś cioły n a leż y
odbu dowa ć p o w o j n i e i m a ją t e bu dowle, wykon a n e podłu g
n a jwyż szych wym ogów a r t yst yczn ych i a r ch it ek t on iczn ych
słu ż yć ja ko wzor y bu down ict wa k oś cieln ego, a pr ojekt a
powst a n ą po wojn ie ja ko wyn ik kon ku r en cyi m ię dzy
a r ch it ekt a m i. Na dt o zn iszczon o w ca łych P r u siech 2 5
p l e b a n i i , kt ór ych odbu dowę czę ś ciowo za czę t o, a wedłu g
pr ogr a m u pr a c w r . 1918 bę dą on e wykoń czon e.
Ogóln ie m oż n a wię c powiedzieć , ż e dot ych cza s pr a ca n a d
odbu dową m ia st polega ła n a wpr owa dzen iu n owych u st a w
bu dowla n ych , wzor ów dla st a t u t ów m iejskich i och r on y pr zeciw
zeszpecen iu , wykon a n iu r obót pom ia r owych i u st a len iu pla n ów
za bu dowa n ia . St wor zon o wię c r a m y, w kt ór ych por u sza ć się m a
odbu dowa
m ia st .
Sa m o
w y k on yw a n ie
r ob ót
b u d ow l a n y ch p o m i a s t a ch je s z cz e s i ę p r a w ie n i e
z a c z ę ł o . P odcza s gdy odbu dowę wsi for sowa n o doś ć szybko,
pr zyczem st a wia n o główn ie bu dyn ki gospoda r skie, a w n in iejszej
czę ś ci m ieszka ln e, w m ia st a ch r u in y st er czą da lej, lu dn oś ć
zwła szcza za m oż n iejsza jeszcze n ie wr óciła , st a r a n o się
goldap.org.pl
23
odbu dowa ć t ylko t e pla cówki h a n dlowe i r zem ieś ln icze, kt ór e
kon ieczn e są dla wyż ywien ia , u br a n ia it p. lu dn oś ci. Ci k u pcy,
r zem ieś ln icy, n a u czyciele, u r zę dn icy, kt ór zy, czę ś cią z
r odzin a m i wr ócili, m ieszka ją pr zewa ż n ie w pom ieszczen ia ch
pr owizor yczn ych (ba r a ki). Wykon a n o n a t om ia st w wielu
m ia st a ch r obot y wst ę pn e, ja k u pr zą t n ię cie gr u zu , u su n ię cie
zwa lisk, pr owizor yczn e n a pr a wy da ch ów, n a pr a wy n ie zu pełn ie
zn iszczon ych sklepów, a pt ek, wa r szt a t ów r zem ieś ln iczych i t . p.,
a r ówn ież osza cowa n ie szkód w m ia st a ch jest w wielu powia t a ch
n a u koń czen iu .
D OS TARCZEN IE MATE RYAŁÓW B U D OWLAN YCH .
J est t o — ja k wspom n ieliś m y — dzia ł Towa r zyst wa dla
m a t er ya łów bu dowla n ych . Co do za pot r zebowa n ia st oi on o w
cią głym kon t a kcie z biu r em dla por a dy bu dowla n ej i jego
ekspozyt u r a m i, kt ór e dost a r czyć m a ka ż dej zim y pr zybliż on ych
wyka zów, ja kie r obot y w r oku bież ą cym wykon ywa ć się bę dą i
ja kie bę dzie a pr ok sym a t ywn e za pot r zebowa n ie. W kilk u n a st u
dwor ca ch kolejowych za łoż yło t owa r zyst wo t o swoje skła dy
m a t er ya łów, k t ór e n a pełn ia co r oku odpowiedn ią do
ot r zym a n ych wyka zów iloś cią t owa r u . Opr ócz t ego u ła t wia
powst a wa n ie
spółkowych
m a ga zyn ów
po
m ia st a ch
i
m ia st eczka ch . Równ ież poszczególn e m ia st a st a r a ją się
u r zą dzić skła dy t a kż e we wła sn ym za r zą dzie. J est za m ia r em
t owa r zyst wa w t a kich skła da ch t r zym a ć ż ela zn e za pa sy
m a t er ya łów, a by w r a zie za m kn ię cia r u ch u t owa r owego, kt ór e
czę st o się zda r za , bu dowa n ie dozn a wa ła pr zer wy. Nie są jedn a k
pom yś lon e sk ła dy t e w t a kich r ozm ia r a ch , a by pokr ywa ły ca łe
za pot r zebowa n ie, pr zeciwn ie główn ą a r t er yą oż ywczą jest da lej
r u ch wa gon ów, a t ylko w m ia r ę ja k się skła dy wyczer pu ją , m a ją
być
u zu pełn ia n e.
Ur zą dzon e
są
on e
dot ych cza s
w
m iejscowoś cia ch dziewię t n a st u . P r zech odzą c kolejn o r ozm a it e
m a t er ya ły, za czn iem y od cegieł. J est ich w P r u siech wsch odn ich
pod dost a t kiem , i pr a wie ca łe za pot r zebowa n ie pokr yją cegieln ie
wła sn e, t a k, ż e z in n ych pr owin cyi n iem ieckich n ie t r zeba
goldap.org.pl
24
bę dzie spr owa dza ć . Ta k, n . p. cegieln ie zwią zkowe w Kr ólewcu
wyr obiły w r . 1916 — 20 m ilion ów szt u k; t o t eż cen a cegieł
st osu n kowo n ie jest wysok a , wa h a się od 28 do 32 Mk . loco
dwor zec, dla cegieł pia skowych 25— 2 7 Mk . (w n iekt ór ych
powia t a ch wyzn a czon o cen y m a ksym a ln e n a cegły). Tot eż
odst ą pion o od począ t kowej m yś li t wor zen ia n owych cegielń .
Równ ież n ie pr opa gu je się wca le t wor zen ie pr owizor yczn ych
cegielń polowych . Dla m u r ów piwn iczn ych u ż ywa się wyłą czn ie
cegły pa lon ej, dla ś cia n pon a d t er en em , gdzie jest wybór m ię dzy
czer won ą cegłą pa lon ą a bia łą pia skową , t o ci wła ś ciciele,
kt ór ym za leż y n a oszczę dn oś ci, u ż ywa ją t ej ost a t n iej.
Towa r zyst wo dla m a t er ya łów bu dowla n ych wybr a ło pa r ę
cegieln i pia skowych ja ko główn ych dost a wców, pr zekon a wszy
się , ż e ich wyr oby dor ówn u ją co do wyt r zym a łoś ci n a
zgn iecen ie, wyt r wa łoś ci n a wpływy a t m osfer yczn e it p.
n a jlepszym
cegłom .
P r odu kcya
zor ga n izowa n a
pr zez
Towa r zyst wo fu n kcyon owa ła dobr ze a ż do zim y - 1916/1917,
kiedy wsku t ek br a ku wę gla wiele cegieln i m u sia ło za st a n owić
r u ch ; odn iosły się on e do wła dz z za pyt a n iem , czy n a la t o bę dą
m ogły liczyć n a za pa sy wę gla pot r zebn e dla pr odu k cyi, n a co
defin it ywn ej odpowiedzi n ie ot r zym a ły, t ylko polecen ie, a by r u ch
póź n iej za czą ć i n ie n a r a ż a ją c się n a pr zer wy w fa br yka cyi
za czą ć for m owa n ie cegieł 1 czer wca , a wypa la n ie 1 lipca , a do
t ego cza su st a r a ć się o za pa sy wę gla . Równ ocześ n ie wyst ą pił
dot kliwy br a k wa gon ów, wsku t ek czego ot r zym a ły cegieln ie
polecen ie st a r a n ia się o pr zewóz wę gla dr oga m i wodn em i.
Oczywiś cie, ż e t e wszyst kie okoliczn oś ci n ie m ogły wpłyn ą ć
kor zyst n ie n a pr odu kcyę cegieł, or ga n iza cya za czę ła się psu ć ,
czego
dowodem
była
sk a r ga
Zjedn oczen ia
cegieln i
wsch odn io-pr u skich z 5. m a r ca 1917, ż e cor a z wię cej wa gon ów
cegieł pr zybywa z pr owin cyi za ch odn io-n iem ieckich n a szkodę
pr zem ysłu kr a jowego.
Za pot r zebowa n ie dr zew a , dla bu dyn ków wiejskich ba r dzo
wielkie, n ie m oż e być w kr a ju sa m ym pok r yt e, m im o, iż
pr ywa t n e fir m y poczyn iły wybit n e w t ym kier u n ku st a r a n ia . I
goldap.org.pl
25
t a k n p. fir m a J . P ick w Kr ólewcu za ku piła 40.000 fm . dr zewa n a
Ma zu r a ch i u r zą dziła w odn oś n ych r ewir a ch la sowych wła sn e
t a r t a ki. N a podst a wie r ozpor zą dzen ia m in ist er st w a r oln ict wa
ot r zym a ło t owa r zyst wo dla m a t er ya łów bu dowla n ych dr zewo
okr ą głe do dyspozycyi z la sów r zą dowych za t a ksą pr zepisa n ą , z
wa r u n kiem u ż ycia t ego dr zewa t ylko do odbu dowy. Na dt o z
ca łym szer egiem t a r t a ków położ on ych w n a jba r dziej za lesion ej
czę ś ci P r u s wsch odn ich , t , j. w powiecie olszt yń skim , poczyn ion o
u m owy co do dost a r czen ia zn a czn ych iloś ci m a t er ia łu t a r t ego po
cen a ch st a łych i n iż szych od cen w h a n dlu . Wszyst ko t o jedn a k
n ie wyst a r czyło, W m ia r ę r ozpoczę cia bu dowy pok a za ł się w
kr a ju br a k t a r t a k ów, a co za t em idzie, br a k r zn ię t ego
m a t er ya łu główn ie br a k belek i desek. Wsk u t ek t ego
Towa r zyst wo m a t er ya łów bu dowla n ych za in icyowa ło pr zen oś n e
t a r t a ki, kt ór e pr a cu ją ju ż w 10 powia t a ch . Br a k dr zewa w kr a ju
skier owa ł wła dze, kier u ją ce odbu dową ku kr a jom Kor on y
P olskiej i Lit wy... „Deu t sch e H olzver t r iebs-Akt ien gesellsch a ft ”
dost a r czyło zn a czn ej iloś ci sosen z n a d Bu gu . Za r zą d
bia łowiejskiej pu szczy dost a r czył 3400 fm . dę bu , Za r zą d Lit wy
8000 fm . sosn y, ś wier ku i dę bu , za r zą d leś n y Kr a siń cu 91.000
fm . sosn y i dę bu . Towa r zyst wo dla m a t er ya łów bu dowla n ych
za ku piło 130.000 fm . dr zewa n ieobr obion ego i odda ło je do
r zn ię cia ca łem u szer egowi t a r t a ków wodn ych n a dokła dn ie
wyszczególn ion ych wa r u n k a ch i wym a ga n ia ch . Cyfr y dla la sów
polskich wym own e... Wym ien ion e t owa r zyst wo dost a r cza
odbu dowu ją cym się dr zewa z doda t kiem 15% pon a d t a ksę ,
pr zyczem do ot r zym a n ia dr zewa pot r zebn e jest poś wia dczen ie
odn oś n ej ekspozyt u r y bu dowla n ej, ż e r zeczywiś cie ż ą da n a iloś ć
dr zewa jest pot r zebn a . Mim o t o wszyst ko dr zewa jest za m a ło, a
cen a cią gle idzie w gór ę , w por ówn a n iu z r okiem 1916 wzr osła
on a w r oku bież ą cym o 90 —100%, k oszt a pr zewozu kołowo z
la su do t a r t a ku wzr osły podwójn ie. W m a r cu 1917 pła con o za 1
fm . dr zewa 44 —50 Mk loco la s.
Olbr zym ie jest za pot r zebowa n ie da ch ówki, gdyż da ch y
szczególn ie u cier pia ły od wypa dków wojen n ych . Czę st o ba r dzo
goldap.org.pl
26
dom , n ie zu pełn ie zn iszczon y, m oż n a odbu dowa ć pr zez n a pr a wę
czę ś ci zn iszczon ych , a le pr a wie za wsze da ch pot r zebu je n owego
n a kr ycia . Wpr a wdzie po wsia ch do pok r ycia st a jn i, st odół i
dom ów m ieszka ln ych główn ie u ż ywa n o słom y, a le poszczególn i
a r ch it ekci powia t owi post ę pu ją ba r dzo n iejedn olicie, wielu z
n ich popier a u siln ie da ch ówkę , ja ko m a t er ya ł ogn iot r wa ły, in n i
ze wzglę dów n a t u r y est et yczn ej są za za t r zym a n iem słom y.
Główn ie u ż ywa ją t . zw. esówki h olen der skiej n a pokr ycie, m n iej
ka r piówki, da ch ówki wpu st owej pr a wie zu pełn ie n ie. P r u sy
wsch odn ie
n ie
m ogą
z
wła sn ej
pr odu k cyi
pokr yć
za pot r zebowa n ia da ch ówki, t ylk o n iewiele cegieln i u r zą dzon ych
jest do wyr obu ich , gdyż n a wsi dot ą d kr yt o pr zewa ż n ie słom ą .
Tot eż t owa r zyst wo m a t er ya łów bu dowla n ych za opcyon owa ło
zn a czn e iloś ci da ch ówki z za ch odn io-n iem ieckich pr owin cyi.
Cen a da ch ówki h olen der skiej wyn osi obecn ie 65 —68 Mk. Z
powodu n iejedn olit ego post ę powa n ia a r ch it ekt ów powia t owych
co do pokr ycia da ch ów wyda ło pr ezydyu m pr owin cji
wsch odn io-pr u skiej n a st ę pu ją cy pr zepis: „P odłu g ś cisłych
pr zepisów m in ist er ya ln ych m ogą or ga n a por a dy bu dowla n ej
wyda wa ć
dla
bu dowli,
wykon ywa n ych
z
fu n du szów
pa ń st wowych , t ylko t a kie pr zepisy, kt ór e odpowia da ją
wzglę dom bu dowla n o-policyjn ym i sa n it a r n ym . Co do wym a ga ń
n a t u r y est et yczn ej są ś r odk i pa ń st wowe o t yle t ylk o do
r ozpor zą dzen ia , o ile ch odzi o wybit n e zeszpecen ie u licy lu b
m ia st a a lbo pr zekr oczen ie u st a w bu dowla n ych , dla m ia st t a kż e
u st a w o och r on ie zewn ę t r zn ej st r on y bu dyn ków. Dla wsi t a kich
pr zepisów och r on n ych n ie m a , n ie m oż n a wię c t u t a j u zyska ć
t ych est et yczn ych post u la t ów, do k t ór ych u r zeczywist n ien ia
a r ch it ekci powia t owi dą ż yli, ja k n . p. u su n ię cie pła skich da ch ów
it p. P ełn om ocn ict wo, u ż yczon e popr zedn io a r ch it ekt om
powia t owym , co do ich n a ka zu k r ycia da ch ówk ą m a łych st odół
do 150 m 2 powier zch n i za bu dowa n ej, zost a je t em sa m em
cofn ię t e. Sku t kiem t ego był oczywiś cie ze wszech m ia r
n iepoż ą da n y wzr ost za pot r zebowa n ia pa py da ch owej, kt ór ej
cen a wyn osiła w r . 1916 za 10 m et r ów od 9 Mk (wym ia r 60) do 4
goldap.org.pl
27
Mk (wym ia r 200). Cen a t ein wyn osiła 16 Mk, t er u su r owego 18
Mk, sm oły 15 Mk, ka r bolin eu m wojen n ego 32 Mk, wszyst ko za
100 kg.”
Za pot r zebowa n ie cegieł por owa t ych i st r opowych jest w
m ia r ę post ę pu odbu dowy: cor a z wię k sze, główn ie z t ego powodu ,
ż e bu dowle wiejsk ie ch ę t n ie z cegieł por owa t ych st a wia ją .
P on iewa ż w P r u siech wsch odn ich t ych m a t er ya łów n ie wyr a bia
się , pr zet o główn ie r eń skie cegły por owa t e (Sch wem m st ein ),
dot ych cza s w P r u siech n iest osowa n e, zost a ły r ozp owszech n ion e
do st odół i st a jn i.
Bet on i ż elbet zn a jdu ją za st osowa n ie do m ost ów,
fa br yczn ych bu dowli, szpich ler zy, wielk ich m a ga zyn ów, sklepów
it p. Do bu dyn ków m ieszk a ln ych n ie jest u ż ywa n y, t osa m o
odn osi się do pu st a k ów bet on owych .
Ba r dzo zn a czn ie jest r ówn ież za pot r zebowa n ie m a t er ya łów
ka n a liza cyjn ych . Wiele m ia st , pr zed wojn ą pozba wion ych
ka n a liza cyi, k or zyst a ze sposobn oś ci, a by pr zed wła ś ciwą
odbu dową ska n a lizowa ć się , a n a wet n a jm n iejsze gm in y, jeż eli
wła sn e fu n du sze n ie wyst a r cza ją , łą czą się z są siedn iem i we
wspóln ą k a n a liza cyę . Główn ie u ż ywa n e są r u r y ka m ion k owe,
m n iej bet on owe. J edn a z fir m sa skich za łoż yła n a t er en ie
wsch odn io-pr u skim fa br ykę wyr obów, główn ie r u r bet on owych
do ka n a liza cyi i kr ę gów bet on owych do st u dzien .
Do br u kowa n ia u lic u ż ywa się główn ie br u ku gr a n it owego,
ze Ślą ska ; a sfa lt u t ylko w wię kszych m ia st a ch (Kr ólewiec i
Olszt yn ); ba r dzo wiele pot r zeba płyt cem en t owych do
ch odn ików. Za pot r zebowa n ie ich jest dla t ego zn a czn e, ż e czę st o
st a r e u lice są zn iszczon e, n owe pr owa dzi się in a czej i br u k
ch odn ików zn a jdu je wię ksze n iż pr zedt em za st osowa n ie.
P on iewa ż we wszyst kich bu dyn k a ch wykon u je się
ka n a liza cyę dom ową , pr zet o m a t er ya ły wodocią gowe i
ka n a liza cyjn e do in st a la cyi dom owych są r ówn ież ba r dzo
poszu kiwa n e. P r a wie we wszyst kich n owych bu dyn ka ch st a wia
się a lbo ła zien k i dla ka ż dego m ieszka n ia , a lbo jedn ą ła zien k ę
dla ca łego dom u . Wszyst kie dom y, kt ór e z m iejsk ą siecią
goldap.org.pl
28
ka n a liza cyjn ą połą czyć się m ogą , za opa t r u je się w k lozet y wodą
spłu kiwa n e, a t ylko odległe r ea ln oś ci, n ie m ogą ce połą czyć się z
ka n a liza cyą , ot r zym u ją t . zw. klozet y su ch e (t or fowe).
Ra cyon a ln em u
ogr zewa n iu
bu dyn ków
poś wię con o
szczególn ą u wa gę . Ar ch it ek ci m ogą t u wiele zdzia ła ć pr zez
odpowiedn i r ozkła d pr zek r oju poziom ego; zwią zek ka fla r zy
n iem ieck ich zebr a ł t ypy r a cyon a ln ych pieców i ku ch n i n a wsi i w
m ieś cie. Dla m ieszka ń wiejskich pr zewidzia n e są pr a wie
wszę dzie piece k a flowe, w m ia st a ch wiele dom ów pr ojekt u je
ogr zewa n ie cen t r a ln e, n p. m ia st eczko Dom n a u wpr owa dza je
n a wet do m a łych bu dyn ków.
P odłóg u ż ywa ją pr zewa ż n ie cem en t owych , dla bu dyn ków
gospoda r skich gipsowych , w sien ia ch za st osowa n e są płyt y
m oza ikowe, ka m ion kowe lu b t er r a zzo, zwła szcza , w wię kszych
bu dyn ka ch . Oku cia bu dowla n e do dr zwi i okien pr zych odzą z
Niem iec ś r odkowych i za ch odn ich , t a k sa m o gwoź dzie. Ra m y
okien i dr zwi, spor zą dzon e podłu g jedn olit ych t ypów
Towa r zyst wa m a t er ya łów bu dowla n ych , spr owa dza się got owe z
wa r szt a t ów st ola r sk ich .
Z powodu br a k u wa gon ów zost a ł r u ch t owa r owy n a koleja ch
w r . 1917 wst r zym a n y, z wyją t kiem m a t er ya łów do odbu dowy
bu dyn ków gospoda r skich n a wsi. Aby wię c ot r zym a ć wozy do
dyspozycyi m u si odn oś n a fir m a wypełn ić for m u la r ze,
pot wier dzon e pr zez a r ch it ekt ę powia t owego z poda n iem , czy
t owa r pot r zebn y jest dla odbu dowy zn iszczon ych bu dyn ków
wiejskich , czy dost a wa jest piln a , ja k wielka i ile wozów
wym a ga , it p. Oczywiś cie wsku t ek t ego r ozpor zą dzen ia t em po
odbu dowy m u sia ło zost a ć zn a czn ie zwoln ion em .
Towa r zyst wo m a t er ya łów bu dowla n ych z n a t u r y r zeczy
zwr ócić się m u sia ło ku t ym m a t er ya łom , kt ór e zn a jdu ją się w
sa m ym kr a ju , a były dot ą d n ie wy zyska n e. Ch odziło wię c
pr zedewszyst kiem o zba da n ie st a n u P r u s wsch odn ich pod t ym
wzglę dem . P oka za ło się pr zyt em co n a st ę pu je: k a m ien iołom y są
boga t sze, n iż by się n a pozór zda wa ło; ju ż pr zed wojn ą ist n ia ło
pa r ę pr zedsię bior st w z eksploa t a cyą n a wię kszą ska lę , spr a wę
goldap.org.pl
29
ot wa r cia n owych m u sia łoby popr zedzić dokła dn e geologiczn e
ba da n ie, gdyż powier zch own a ocen a za pa su ka m ien ia m oż e
dopr owa dzić do r ozcza r owa n ia , ja k n p. k a m ien iołom w
J a ger st a l.
Szczególn ą
wła ś ciwoś cią
ka m ien iołom ów
wsch odn io-pr u skich jest czę st e wyst ę powa n ie du ż ych wa pien i,
st a n owią cych czę st o 5 —30% wszyst k ich ka m ien i. P on iewa ż
wyka zu ją on e za wa r t oś ć zu pełn ie podobn ą do czyst ych ,
wysokopr ocen t owych szwedzkich k a m ien i wa pien n ych , pr zet o
lu dn oś ć t u bylcza odda wn a u ż ywa ła ich do wypa la n ia wa pn a , a
wa pien n iki w 17. i 18. wieku były wysoko r ozwin ię t e. Do dziś
dn ia spot ka ć jeszcze m oż n a pr ost e piece do wypa la n ia n a 2 m
dłu gie i l½ m szer okie z su r owych bloków gr a n it owych , od
wewn ą t r z glin ą u szczeln ion ych . Cza s wypa la n ia w t a kich
pieca ch wyn osi 24— 2 8 godzin . P r zem ysł t en u pa dł główn ie z
powodu złych wa r u n ków kom u n ik a cyjn ych , t a k, ż e z począ t kiem
obecn ego wieku n ie wiedzia n o ju ż n a wet , ż e w kr a ju jest dobr e
wa pn o i spr owa dza n o je ską din ą d. Dopier o odbu dowa kr a ju
zwr óciła u wa gę n a t e n iewyzysk a n e dot ą d ska r by, kt ór e po
zbu dowa n iu pr ojekt owa n ego „ka n a łu m a zu r skiego” m ogą
ot wor zyć n ową ga łą ź pr zem ysłu . Rozwój t ego pr zem ysłu za leż y
główn ie od t ego, czy z pr odu kcyą wa pn a bę dzie t a k ż e połą czon a
pr odu kcyą kost ek br u kowych , ka m ien i bu dowla n ych i szu t r u ,
t a k, a by wyzysk a ć czę st o z wa pien iem połą czon e bloki gr a n it u ,
gn ejsu i a m fibolit u . Równ ież n a leż a łoby wyzysk a ć za wa r t e w
ka m ien iom łom a ch pokła dy ż wir u . P o wysor t owa n iu sit em
dr obn ego pia sk u pozost a je ż wir wielkoś ci or zech a , u ż ywa n y
ch ę t n ie do dr óg i kolei, podcza s gdy dr obn y pia sek t . zw.
m u r a r ski słu ż yć m oż e do wyr obów cem en t owych , kr ę gów
bet on owych st u dzien n ych , poideł, t a fel, płyt it p.
P r u sy wsch odn ie posia da ją obfit e pokła dy glin y i iłu . Glin a
za wier a du ż o iłu i wypa lon a da je t wa r de cegły o pię kn e j,
czer won ej ba r wie. P okła dy glin y zwykle n ie są głę bokie i ju ż w
głę bokoś ci ½ —¾ m m a ją wa r st wy m a r glu wa pien n ego. P r zy
eksploa t a cyi t r zeba Wię c być ost r oż n ym , a by n ie dost a ć glin y z
m a r glem , gdyż ja k wia dom o, wa pień w wypa lon ej cegle n iszczy
goldap.org.pl
30
ją pod wpływem wilgoci. Ta k ż e pokła dy t łu st ego iłu są obfit e, a
głę bokoś ć ich doch odzi do 3 —7, a n a wet m iejsca m i i 12 m et r ów;
i t e pokła dy do głę bokoś ci ½ – 1 m są woln e od wa pn a .
P on iewa ż ił t en słu ż yć m oż e do wyr obu da ch ówek, ka fli
piecowych i wyr obów ga r n ca r skich , a dot ych cza s do t ego celu
pr a wie zu pełn ie n ie był eksploa t owa n y, pr zet o n a leż a łoby i t ę
pr odu kcyę wzią ć pod u wa gę . Równ ież n a da wa łby się t en ił do
wyr obu por owa t ych cegieł st opowych , do u zysk a n ia por owa t oś ci
m oż n a by u ż ywa ć t or fu .
Tor f, pr zewa ż n ie n izin n y, wyst ę pu je w dolin a ch da wn ych
jezior . P okła dy jego kilk u m et r owej głę bokoś ci, doch odzą
m iejsca m i do 6 —10 m . Dot ych cza s u ż ywa n y jest pr zewa ż n ie n a
opa ł w okoliczn ych r ejon a ch , t u i ówdzie wyr a bia ją z n iego
ś ciółk ę i m ia ł t or fowy. Wła dze kier u ją ce odbu dową st a r a ją się
powoła ć do ż ycia za n iedba n y pr zem ysł t or fowy ż e wzglę du n a
jego wa ż n oś ć bu dowla n ą . Tor f bowiem pr zer obion y n a cegły i
płyt y jest szczególn ie dobr y do izola cyi, ch r on i od wilgoci i jest
ogn iot r wa ły.
Ta kie
płyt y
t or fowe
dla
ost r ych
zim
wsch odn io-pr u skich byłyby dla dom ów m ieszk a ln ych n a der
poż ą da n e. Ta k ż e r u r y dr en owe cem en t owe wyk on u je się dziś z
doda t kiem t or fu , słowem jest t o pr zem ysł r oln iczy, m a ją cy
wszelkie sza n se r ozwoju .
S P ROWAD ZAN IE S IŁ ROB OCZYCH D LA OD B U D OWY.
Kwest ya ot r zym a n ia r obot n ika spr a wia wielk ie t r u dn oś ci. Z
r obot n ik ów bu dowla n ych osia dłych w kr a ju , n a kt ór ych w
pier wszym r zę dzie t r zeba liczyć , pozost a ło t ylko 25%. Tą r eszt ą
oczywiś cie n ie m oż n a było pokon a ć ca łego ogr om u r obót , t em
ba r dziej, ż e pozost a li wła ś n ie do pr a cy m n iej zdoln i.
Spr owa dzen ie sił r oboczych z zewn ą t r z r ówn ież n ie było ła t we.
P r ezydyu m pr owin cyi poczyn iło wię c k r oki u wła dz wojskowych ,
a by lu dzi zda t n ych t ylko do słu ż by ga r n izon owej a n a leż ą cych
do za wodu bu dowla n ego zwoln ić od t ej słu ż by, o ile zobow ią ż ą
się pr a cowa ć pr zy odbu dowie P r u s. Wła dze zgodziły się n a t o.
Równ ież post a r a n o się o dopływ sił r oboczych z Niem iec; z
goldap.org.pl
31
powodu t r u dn oś ci w pom ieszczen iu i a pr owiza cyi a n a dt o doś ć
zn a czn ych k oszt ów podr óż y, dopływ t en z począ t k u był ba r dzo
sła by, dopier o gdy r zą d pr zezn a czył 300.000 Mk n a bu dowę
ba r a ków i zn iż ył cen ę ja zdy do 1 fen iga za 1 km , a n a dt o u st a lił
t a r yfy r obocze z wyn a gr odzen iem m a ksym a ln em 85 fen igów za
godzin ę pr a cy, pr zyja zdy z Niem iec st a ły się czę st sze.
I t a k ze spr a wozda ń biu r a dla poś r edn ict wa sił r oboczych w
Kr ólewcu dowia du jem y się , ż e n p. w m a ju 1916 zgłoszon o
za pot r zebowa n ie 1353 r obot n ik ów, dost a r czon o 1188, główn ie
m u r a r zy i cieś li. W m iesią cu czer wcu 1916 spr owa dziło t o biu r o
z zewn ą t r z 1164 r obot n ików, z t ego 573 m u r a r zy, 223 cieś li, 222
pom ocn ików bu dowla n ych a r eszt ę in n ych r zem ieś ln ików.
Zgłoszen ia n ie m ogły być w ca łoś ci pok r yt e. W lipcu dost a r czon o
1058 r obot n ików, br a k st ola r zy da ł się dot kliwie odczu ć ; w
sier pn iu dost a r czon o 995 r obot n ików, za br a kło zn owu m u r a r zy.
W m iesią ca ch zim owych za pot r zebowa n ie n a t u r a ln ie osła bło.
Za br a kło jedn a k zn owu per son elu dla folwa r ków (dojen ia it p.).
Mim o zn a czn ego ogr a n iczen ia r obót bu dowla n ych za br a kło sił
u kwa lifikowa n ych ; n ieu kwa lifikowa n ych ja kot eż kobiet było
t yle, ile zgłoszon o za pot r zebowa n ia . P ła ce r obocze oka zywa ły
cią gle t en den cyę zwyż kową pr zez co koszt y bu dowla n e
n ieu st a n n ie r osn ą . Szczególn ie w powia t a ch m a zu r sk ich odbiło
się t o n iekor zyst n ie n a t em pie odbu dowy, zwła szcza z powodu
ska r g n a powoln e i zbyt biu r okr a t yczn e wypła ca n ie
odszkodowa ń . Na sku t ek za biegów or ga n iza cji, r obot n iczych
m u sia n o n a począ t ku r ok u 1917 pr zyzn a ć doda t ki do pła c za
ka ż dą godzin ę 10— 1 1 fen igów w m iejsca ch , gdzie dzień r oboczy
m a wię cej n iż 9 godzin , wzglę dn ie 7 fen igów w m iejsca ch
m a ją cych m n iej n iż 5000 m ieszka ń ców. Na wiosn ę zn owu biu r o
n ie m ogło pokr yć zgłoszon ego za pot r zebowa n ia , szczególn ie
odczu wa ć się da wa ł br a k m u r a r zy i cieś li; pła cę godzin n ą
u st a lon o n a 95 fen igów i doda t ek 50 fen igów za ka ż dy za czę t y
dzień , jeż eli m iejsce pr a cy jest odległe od m iejsca n oclegu wię cej
n iż 3 k m . W biu r ze w Kr ólewcu zgłoszon o w k wiet n iu 1917
za pot r zebowa n ie 786 sił, dost a r czon o 478; w biu r a ch
goldap.org.pl
32
pr owin cyon a ln ych zgłoszon o za pot r zebowa n ie 480 r obot n ików,
dost a r czon o 119. W m a ju 1917 n a 601 zgłoszeń obsa dzon o 458
m iejsc, w biu r a ch pr owin cyon a ln ych n a 292 obsa dzon o 177
m iejsc.
Aby t em u wzm a ga ją cem u się br a kowi za pobiedz,
zor ga n izowa n o w P r u siech wsch odn ich w sposób iś cie wzor owy
pr a cę jeń ców. P r a cu ją on i n ie osobn o a le w gr u pa ch ,
skła da ją cych się co n a jm n iej z 20 Moska li i 2 n iem ieckich
dozor ców, pod jedn olit em ich kier own ict wem i wojskową
dyscyplin ą . Dozor cy są t o zdoln i fa ch owcy, kt ór zy m a ją n a r ówn i
5
z Moska la m i współpr a cowa ć i u zbr ojen i są t ylko w r ewolwer y.
Dla za ch ę cen ia k a ż dej gr u py do lepszej pr a cy ot r zym u ją
za r ówn o dozor cy ja k i jeń cy doda t ek r oboczy za leż n ie od iloś ci
wykon a n ej pr a cy, pr zez t o są in t er esowa n i wyn ikiem pr a cy.
Na dt o osobn o kszt a łci się Moska li. Są t u t r zy st opn ie
wykszt a łcen ia : zwykli r obot n icy, r obot n icy za wodowi (st ola r ze,
ś lu sa r ze, szkla r ze it d.) i dozor cy a lbo wer km ist r ze. Z począ t k u
u ż ywa się Mosk a li ja ko zwyk łych r obot n ików, póź n iej wpa ja się
w n ich pr zekon a n ie, ż e cza su pr zebyt ego w n iewoli powin n i n a
t o u ż yć , a by st a ć się r obot n ikiem za wodowym , co t eż on i
pojm u ją , t em ba r dziej, ż e gr a t u r olę n ie t ylk o a m bicya , a le i
podwójn e lu b pot r ójn e wyn a gr odzen ie. U ż ycie Moska li jest
dwoja kie: 1) pr a cu ją n a woln em powiet r zu pr zy r obot a ch
m u r a r skich , ciesielskich , pr zy pokr yciu da ch ów, w r obot a ch
dr ogowych , in st a la cyjn ych i ogr odn iczych . Ze wzglę du n a n isk i
st opień wykszt a łcen ia wch odzą t u w r a ch u bę t ylko m a łe
bu dyn ki, szczególn e zr ozu m ien ie i za m iłowa n ie oka zu ją do r obót
ciesielsk ich . Gr u pa m u r a r ska sk ła da się z 2 —4 n iem ieckich
m u r a r zy, 12 r osyjskich i 8 pom ocn ików. Gr u pa ciesielska z 16
cieś li i 4 pom ocn ików. 2) P r a cu ją w za m kn ię t ych
pr zest r zen ia ch , ja ko st ola r ze, ś lu sa r ze, m a la r ze, szkla r ze,
bla ch a r ze, st elm a ch owie r zeź bia r ze it p. Ur zą dza się dla n ich
osobn e wa r szt a t y. W st ola r n ia ch n p. odbywa się t o w t en sposób ,
5
P r zeciwn ie n iż u n a s.
goldap.org.pl
33
ż e w por ozu m ien iu z izba m i r ę kodzieln iczem i pr zydziela się
r osyjskich st ola r zy do poszczególn ych m a jst r ów. Ta m pr a cu je w
gr u pa ch , 20 Moska li pod 2 Niem ca m i, a by sa m m a jst er n ie
m u sia ł za jm owa ć się piln owa n iem . Zdejm owa n ie m ia r y i
pr zykr a wa n ia dr zewa u sku t eczn ia sa m m a jst er a lbo dozor cy.
Ka ż dy st ola r z m a swój osobn y skła d dr zewa a dozor cy r ę czą
za t o, ż e n ic n ie zgin ie. Kom en da jeń ców u r zą dza wa r szt a t y dla
n a u ki jeń ców, w t en sposób r obot a st a je się pr ę dsza i t a ń sza ,
r obot y specya ln e, ja k r ycie w dr zewie, t oczen ie it p. n ie są
opła ca n e dr oż ej, i m oż n a spor zą dza ć półfa br yka t y (kr a jn iki,
okła dzin y, pr zym yk i dr zwi, it p.); co wypa da kor zyst n iej, n iż
spr owa dza n ie ich z zewn ą t r z, gdyż m oż n a st osowa ć się do
ka ż dor a zowych ż ą da n ych r ozm ia r ów i n ie m a r n owa ć
m a t er ya łu . O jedn olit e pom ieszczen ie, wyż ywien ie i u br a n ie
jeń ców st a r a ją się la n dr a t owie, za r zą dy m iejskie, pr zedsię bior cy
it p. Obozy w m ia st a ch zbu dowa n e są dla 250 —500 lu dzi,
pr ojekt owa n e jedn a kż e n a 1000—
1500. P oczą t kowo
pr zezn a czen i byli jeń cy główn ie do u pr zą t n ię cia r u in , dziś i do
r obót bu dowla n ych . P on iewa ż jedn a k bu dowy wiejskie
wym a ga ją siln ej decen t r a liza cyi, pr zet o t wor zy się obozy
pr owin cyon a ln e po 125 Moska li (50 m u r a r zy, 30 cieś li, 10
st ola r zy it d. r a zem z 30 dobr ym i r zem ieś ln ika m i n iem ieck im i).
Obozy położ on e są pr zy goś ciń ca ch dla dogodn ego dowozu
m a t er ya łów i ż ywn oś ci. Zwykle obok n ich zn a jdu ją się
m a ga zyn y,
biu r a
m a t er ya łów
bu dowla n ych
a lbo
pr zedsię bior ców, n p. w powiecie P ilka llen dla za r zą du
m a ga zyn a m i słu ż y wydzia ł z pię ciu osób: t r zech u r zę dn ików dla
odpowiedn iego za ła t wien ia i dwóch pr zedsię bior ców dla
ku pieckiego i szybkiego pr owa dzen ia . Są t a k ż e st a r a n ia w
dyr ekcyi k olejowej o u zyska n ie osobn ych t or ów kolejowych do
pla ców m a ga zyn owych i oddzieln ych pocią gów z m a t e r ya ła m i
bu dowla n ym i. Kon i dost a r cza pr zewa ż n ie st a cyon owa n e w
okolicy wojsko. Sk ła d m a t er ya łów w Tu bla n k en m a t a k ż e
m ieszka n ie dla a r ch it ekt y skła dowego, kt ór y ja ko u r zę dn ik
biu r a por a dy bu dowla n ej m a się st osowa ć do wska zówek
goldap.org.pl
34
a r ch it ekt y powia t owego, ja ko szefa ek spozyt u r y. Na dt o n a leż ą
do n iego k on t r ola
i kola u da cya
bu dów pr ywa t n ych
pr zedsię bior st w. Moż e on t a kż e kier owa ć i wpływa ć n a
u r zą dzen ie wewn ę t r zn e, za k ła da ć a k t y dla ka ż dego wła ś ciciela
i w t en ła t wy sposób kon st a t owa ć wysokoś ć wypła ca n ych
odszkodowa ń . W t en sposób a r ch it ekt t en , m ieszk a ją c blisko z
odbu dowu ją cym i się wła ś ciciela m i, m oż e st a ć się im
pr a kt yczn ie, a n ie t ylko pr zy zielon ym st oliku , pom ocn ym .
OD B U D OWA R ZEMIOS ŁA.
Udzia ły r zem ieś ln ików w odbu dowie o t yle n a pot yka ją n a
t r u dn oś ci, ż e ch odzi t u o ba r dzo wielkie za da n ia bu dowla n e,
kt ór ym poszczególn y r zem ieś ln ik ju ż ch oć by z br a ku ś r odków
fin a n sowych podoła ć n ie jest w st a n ie. Aby wię c u m oż liwić
r zem ieś ln ik om br a n ie u dzia łu n a wet w wię kszych r obot a ch ,
u st a n owiło 14 izb r zem ieś ln iczych wsch odn io-pr u skich Biu r o
n a jm u izb r ę kodzieln iczych dla odbu dowy P r u s wsch odn ich w
Kr ólewcu , kt ór ego za da n iem jest : 1) u dziela n ie wyja ś n ień i
wia dom oś ci co do obję cia i r ozdzia łu dost a w dla odbu dowy
zn iszczon ych m iejscowoś ci; 2) poś r edn iczen ie w ot r zym ywa n iu
n a r zę dzi, m a szyn i su r owca , 3) u ła t wien ia w powst a wa n iu
spółek i zwią zków r ę kodzieln iczych , 4) por a da t ech n iczn a ,. 5)
poś r edn ict wo w sila ch r oboczych , 6) r ozjem cze r ozst r zyga n ie
spor ów r zem ieś ln iczych . Biu r o t o, popier a n e pr zez pr ezydyu m
pr owin cyi m a filię w Gą bin ie. Na dt o i sa m o pr ezydyu m
za a n ga ż owa ło w Kr ólewcu t ech n ików m a szyn owych , lu dzi
pr a kt yczn ych i obezn a n ych z pot r zeba m i r zem iosła , ja ko
r zeczozn a wców dla por a dy bezpła t n ej i dzia ła n ia w zet kn ię ciu z
in spekt or a m i r zem iosł, m a jst r a m i it d. Aby obu dzić w
r zem ieś ln ik u poczu cie pię kn a , odbywa ją ci zn a wcy wykła dy o
dobr em bu dowa n iu po m ia st a ch wsch odn io-pr u sk ich , łą czą c je z
wyst a wa m i.
Opr ócz
t ych
ist n ieje
„Zwią zek
Wojen n y
wsch odn io-pr u skich st owa r zyszeń u dzia łowych ” z celem
or ga n iza cyi r zem iosła
pr zeciw
kon ku r en cyi
pr zem ysłu ,
wspier a n y fin a n sowo pr zez m in is t er st wo h a n dlu ; a wr eszcie
goldap.org.pl
35
„Biu r o in for m a cyjn e dla spr a w h a n dlu i r zem iosła ” w Kr ólewcu ,
gdzie a r ch it ekci, r zem ieś ln icy, wła dze, izby r zem ieś ln icze it p.
ot r zym u ją wszelkich in for m a cyi co do r zem iosła .
Ten den cye wszyst kich t ych in st yt u cyi skier owu ją się ku t em u ,
a by r zem ieś ln icy jedn ego za wodu , a wię c m u r a r ze, cieś le,
t a picer zy, m a la r ze, ś lu sa r ze, st ola r ze it p. złą czyli się we
wspóln y zwią zek dost a wczy, i u zyska li t e cele, k t ór ych
poszczególn e jedn ost ki n ie m ogły u zyska ć . To, co spółki
r zem ieś ln icze n a za ch odzie ju ż wywa lczyły sobie, jest jeszcze
t u t ejszem u r zem ieś ln ikowi n ie zn a n e, t j. wspóln e spr owa dza n ie
su r owca po t a ń szej cen ie, dla t egot eż pr odu ku ją t u t a j a lbo dr oż ej,
a lbo za dowa la ją się m n iejszym za r obkiem . N a st ę pn ie m ogą
t a kie spółki ot r zym a ć wię ksze r obot y, co dot ych cza s t a k ż e n ie
było m oż liwe, gdyż jedn ost ki n ie r ozpor zą dza ły dost a t eczn ym
ka pit a łem , m a szyn a m i it p.: n a t om ia st spółk a u dzia łowa ,
obejm u ją c t a k ie r obot y, r ozdziela je m ię dzy swych człon ków.
Spółki u dzia łowe st ola r skie m a ją jeszcze t r zeci cel. Mia n owicie
za opa t r zen ie poszczególn ych wa r szt a t ów w m a szyn y jest
r ozm a it e. Wię ksi m a jst r owie m a ją wszyst kie pot r zebn e
m a szyn y, m n iejsi m n iej i m u szą wiele r obót r ę czn ie wyk on ywa ć ,
wsku t ek czego n ie m ogą spr ost a ć kon k u r en cji. Ze wzglę du n a t o,
ż e w obecn ych wa r u n ka ch t ylko m a szyn owe st ola r st wo, t a k
bu dowla n e ja k m eblowe, m a widok i powodzen ia , a n a dt o w
P r u siech wsch odn ich wsku t ek in wa zyi n iepr zyja cielskiej
pon iszczon o wiele m a szyn , pr zet o spółki st ola r skie za k u pu ją
pot r zebn e m a szyn y n a k oszt spółk i, u st a wia ją wa r szt a t y
u dzia łowe, n a jm u ją do n ich siły r obocze i obr a bia ją m a t er ya ł
su r owy, dost a wion y pr zez człon ków spółki. Złoż en ie i da lsza
pr zer óbk a odbywa się ju ż w poszczególn ych wa r szt a t a ch
człon ków spółki. Za u ż ywa n ie m a szyn y u dzia łowej pła ci człon ek
czyn sz za leż n ie od iloś ci godzin r oboczych . Towa r zyst wa
m a t er ya łów bu dowla n ych weszło w kon t a kt z t em i spółk a m i i
dost a r cza im m a t er ya łu po n iż szych cen a ch . Spółki t a kie
powst a ły dot ych cza s w Kr ólewcu , Gą bin ie, St a llu p ön en ,
J oh a n n isbu r gu i P ilka llen .
goldap.org.pl
36
P o za zor ga n izowa n iem (i t o czę ś ciowem ) st ola r zy, n ie
u zyska ły wspom n ia n e t owa r zyst wa po r oczn ej pr a cy ż a dn ych
wyda t n iejszych wyn ików. Or ga n iza cye m u r a r zy i cieś li
n a pot yk a ły n a wielkie t r u dn oś ci. poch odzą ce szczególn ie z
br a ku lu dzi, kt ór zyby pot r a fili spółka m i t em i kier owa ć , gdyż
kwest ya or ga n iza cyi — ja k poka za ło się — jest t ylko kwest yą
osób; gdzie n ie m a odpowiedn io u t a len t owa n ego i pr a cowit ego
kier own ika , t a m r zecz ca ła wkr ót ce u t yka i r ozbija się . Żywioł
r zem ieś ln iczy w P r u siech wsch odn ich za m a ło jest jeszcze zż yt y
z m yś lą sa m opom ocy, dyr ekt or wspom n ia n ego Zwią zku
wojen n ego pr zyt a cza n a st ę pu ją ce a r gu m en t y, ja kie pr zeciw
t wor zen iu spółek od r zem ieś ln ików słysza ł: „Za łoż ym y t a kie
spółki — m ówili jedn i — pod wa r u n k iem , ż e bę dziem y m ogli
liczyć n a pom oc pa ń st wa , ż e pa ń st wo da n a m r obot y i
dost a n iem y ka pit a ł”. I t o t a kż e pr zeszka dza , ż e m łodsi
r zem ieś ln icy są pr zewa ż n ie w polu , a st a r si dla n owych idei
m a ło są dost ę pn i. „Czy m a m y n a n a sze st a r e la t a pr zyzwycza ja ć
się do n owych r zeczy, za st a r zyś m y ju ż , a byś m y t er a z byli
u r zę dn ika m i”. Ur zą d kier own ika spółki jest r zeczywiś cie
m ozoln y: „P r a ca dla kolegów jest ba r dzo n iewdzię czn a , pr zyn osi
z sobą du ż o zm a r t wień i ir yt a cyi, wolim y n a siebie pr a cowa ć ”.
In n i wr eszcie m ówią : „Na co za kła da ć spółki? Nie pot r zebu jem y
ich , m a m y r obot y a ż za du ż o, br a ku je n a m r obot n ika , kt ór yby je
wykon a ł”. Rzeczywiś cie wię kszoś ć r zem ieś ln ików w P r u siech
m a t yle r obót r epa r a cyjn ych , ż e n a wet n ie m a ją cza su pr zyjś ć
n a zgr om a dzen ie.
Wobec t ych m a łych wyn ików or ga n iza cji, r zem iosła w
P r u siech za ch odzi słu szn a oba wa , ż e zejdą on i do r oli
pom ocn ików a lbo m a jst r ów poś r edn iczą cych u wielkich
pr zedsię bior ców, kt ór zy — zwła szcza z zewn ą t r z poch odzą cy —
wielk ą czę ś ć za r obków dla siebie za ga r n ą .
B IU RO D LA P OR AD Y ROLN ICZEJ .
P oczą t kowo a k cyę dla odbu dowy r oln ict wa pr owa dziło
wsch odn io- pr u skie t owa r zyst wo r oln icze w Kr ólewcu . N a
goldap.org.pl
37
polecen ie pr ezydyu m m ia ło on o za za da n ie pr zedewszyst kiem
pr a cę
n a d u zu pełn ien iem u szkodzon ego in wen t a r za i
u r u ch om ien iem gospoda r st w r oln ych . Wyn ik r oczn ej pr a cy t ego
t owa r zyst wa (od lu t ego 1915 do lu t ego 1916) . wyr a ż a się w
n a st ę pu ją cych cyfr a ch : P r zez ku pn o i obję cie od wojska
spr owa dzon o do kr a ju 16.000 kon i, 25240 szt . bydła , 22.000
owiec, 2500 ś wiń , 62580 szt . dr obiu . Od r . 1916 obją ł t e a gen dy
u r zą d bu dowla n y izby r oln iczej w Kr ólewcu , m a ją cy 16 biu r
por a dy r oln iczej w k r a ju .
Rzą d wypła cił do koń ca 1915 kwot ę 24½ m ilion a m a r ek n a
odbu dowę r oln ict wa ja ko bezpr ocen t owe za liczki, a n a dt o 5,8
m ilion a
pr ocen t owych
poż yczek
na
za ku pn o płu gów
m ot or owych . Sku t k iem t ego było, ż e w pr zecią gu jedn ego r oku
wa r t oś ć ż ywego in wen t a r za wzr osła o 97 m ilion ów m a r ek.
Szczegółowych spr a wozda ń z dzia ła ln oś ci biu r por a dy r oln iczej
n ie wyda n o, z ogóln ego spr a wozda n ia u r zę du w Kr ólewcu
wyjm u ję n a st ę pu ją ce cyfr y, ś wia dczą ce o wyn ika ch pr a cy: W r .
1913 była obsia n a pod zboż e powier zch n ia 554.000 h ek t a r ów i
wyda ła iloś ć ż n iwa 897.000 t on , w r . 1914 powier zch n ia t a
wyn osiła 343.000 h ekt a r ów i wyda ła 637.000 t on (z powodu
in wa zyi r osyjskiej 13 powia t ów); w r . 1915 wyn osiła
powier zch n ia obsia n a 466.000 h ekt a r ów i wyda ła 487.000 t on ; w
r oku 1916 wzr osła powier zch n ia n a 539.000 h ekt a r ów i wyda ła
759.000 t on . W t en sposób zbliż yła się pr odu kcya r oln icza
pr a wie do st a n u pr zedwojen n ego. „Ta zwyż ka pr odu k cyi jest
sku t kiem odbu dowy u szk odzon ych gospoda r st w, u m oż liwien ia
u pr a wy r oli n a leż ycie i wcza s it p. P oka zu je się , ja k dobr ze
u czyn iło pa ń st wo, da ją c szybko dost a t eczn e ś r odk i do
dyspozycyi i pr em ie dla u pr a wy, słowem wspier a ją c pr a wdziwie
h ojn ie odbu dowę r oln ict wa . Akcya u r zę du dla por a dy r oln iczej
obejm owa ła w r . 1916: Ba da n ie i wyda n ie or zeczen ia co do 830
pr ojekt ów bu dowla n ych dla bu dyn ków r oln iczych . Na dt o
opr a cowa ł u r zą d r ycza łt y dla wykon a n ia bu dyn ków r oln iczych i
t a bele r ycza łt owe dla wypła t y odszkodowa ń wst ę pn ych .
Bezpoś r edn io dla r oln ików n a ich pr oś by wypr a cowa ł u r zą d
goldap.org.pl
38
pr ojekt y dla 109 bu dyn ków (a m ia n owicie 7 dwor ów, 4
pr zebu dowy, 17 dom ów r obot n iczych , 37 st a jn i, 6 pr zebu dów
st a jn i, 18 st odół i 20 in n ych bu dyn ków), łą czn ej wa r t oś ci
1,465.000 Mk. N a st ę pn ie wykon a n o pr ojekt dla in st yt u t u
r oln iczego pr zy u n iwer syt ecie, w Kr ólewcu . Dozor owa n o i
kola u dowa n o 115 bu dyn ków łą czn ej wa r t oś ci 2,740.000 Mk, a
m ia n owicie 15 folwa r ków, 16 dom ów r obot n iczych , 35 st a jn i, 29
st odół, 5 pr zebu dów, 13 u boczn ych bu dowli i 2 cegieln ie. W
u wzglę dn ien iu r obót czeka ją cych wykon a n ia u r zą d m a jeszcze
czyn n oś ci n a szer eg la t .
O ba r dziej szczegółowych czyn n oś cia ch biu r powia t owych
br a k in for m a cyi. F a ch owy eksper t dla ogr odn ict wa współpr a cu je
n a d za kła da n iem dzieln ic m ia st ogr odowych . P r zewidzia n e są
on e dot ych cza s w pla n a ch za bu dowa n ia m ia st : Olszt yn ,
Ger da u en , Ta pia u , Łyck i Or t elsbu r g.
ELEKTRYF IKACYA P RU S WS CHOD N ICH.
E lekt r yfika cya ca łego kr a ju jest za da n iem t a k t r u dn em i
skom plikowa n em , ż e m owy o t em być n ie m oż e, a by dzieło
odbu dowy, podcza s wojn y wyk on ywa n e, m ogło t ego dokon a ć .
Tr u dn oś ci, ja kie się w P r u siech wsch odn ich pię t r zą , są t a k
t ypowe, a r ówn ocześ n ie i do n a szych st osu n ków w P olsce n ieco
zbliż on e, ż e wa r t o wejś ć bliż ej w szczegóły t ego pr oblem u , t ein
ba r dziej, ż e i u n a s h a sło elekt r yfik a cyi Ga licyi st a ło się doś ć
popu la r n e.
St a n dot ych cza sowy r ozwoju elekt r yczn oś ci w P r u siech
ch a r a kt er yzowa ł się t em , ż e wszyst kie wię ksze m ia st a , ka ż de
n a wła sn ą r ę k ę za opa t r zyły się w elekt r yczn oś ć . Oś wiet len ie i
t r a m wa je elek t r yczn e ist n ieją w Kr ólewcu , Tylż y, Olszt yn ie i
Mem el. W In st r u dziu jest t ylk o oś wiet len ie. In st r u dź i Olszt yn
m a ją
za k ła dy
m iejskie,
Kr ólewiec
wydzier ż a wił
je
„P owszech n em u Towa r zyst wu E lekt r yczn oś ci” (A. E . G.), Tylż a
m a pr ywa t n e t owa r zyst wo a k cyjn e, Mem el pr zed się bior st wo
fin a n sowa n e pr zez pa ń st wo, pr owin cyę i powia t . Opr ócz t ego
ist n ieje
du ż o
m n iejszych
pr ywa t n ych
za k ła dów
i
goldap.org.pl
39
pr zedsię bior st w elekt r yczn ych — słowem , wielk a r óż n or odn oś ć
ja k w k a ż dym zr eszt ą kr a ju . J u ż w r . 1910 ówczesn y
pr zewodn iczą cy wsch odn io-pr u skich izb r oln iczych , Ba t ocki,
wn iósł do a dm in ist r a cyi pr owin cyi m em or ya ł o pot r zebie
za kła da n ia elekt r yczn ych cen t r a li ok r ę gowych z jedn olit ego
pu n kt u widzen ia dla ca łej pr owin cyi. W r . 1911 powoła n o
r zeczozn a wcę , kt ór ego za da n iem było „ba da ć pod wzglę dem
t ech n iczn ym i ekon om iczn ym pr ojekt y dla bu dowy cen t r a li
elekt r yczn ych i w t ym kier u n ku n a cisk wywier a ć , a by były
wykon ywa n e podłu g jedn olit ego pla n u i słu ż yć m ogły ja k o
podst a wy do pr zyszłego połą czen ia w jeden wspóln y syst em dla
ca łej pr owin cyi, a w r a zie są siedn iego położ en ia m ogły się
wza jem n ie u zu pełn ia ć . Ch odziło pr zyt em t a k ż e o t o, a by pr zy
za opa t r ywa n iu kr a ju w en er gię elekt r yczn ą za pobiedz
r ozdr obn ien iu n a m a łe n ieek on om iczn e za kła dy, kt ór e r oln ict wu
n ie pr zyn iosą ż a dn ego poż yt ku . Były t o wię c r a czej n ega t ywn e
ś r odki, pozyt ywn e n ie n a leż ą zr eszt ą podłu g u st r oju pr u skiego
do za kr esu wła dzy pr owin cyi. Tot eż wyn ik t ej a kcyi był ba r dzo
n iezn a czn y. W kilk u wypa dka ch u da ło się n a kłon ić m ia st a i
gm in y, a by dost osowa ły swe za kła dy do pr zyszłego pla n u . Np.
m ia st o Ost er ode wybu dowa ło za k ła d elekt r yczn y m iejski dla
pr ą du obr ot owego, kt ór y m oż e być ka ż dej ch wili dołą czon y do
cen t r a li okr ę gowej. Mia st o Łyck zbu dowa ło wpr a wdzie
elekt r own ię dla pr ą du st a łego, zobowią za ło się jedn a k owoż
zbu dowa ć póź n iej pr zet wor n ice i dost a r cza ć ewen t u a ln ie pr ą du
okoliczn ym folwa r k om . Oba m ia st a dost a ły za t o poż yczkę z
ka sy a dm in ist r a cyi pr owin cyi. W in n ych wypa dka ch in ger en cya
się n ie u da ła . N p. m ia st eczko Dr en gfu r t wbr ew ż yczen iu
la n dr a t a , wbr ew r a dom pr owin cyi i woli pr ezydyu m wybu dowa ło
sieć pr zewodów i pobier a pr ą ci po wysokich cen a ch z za kła du
elekt r yczn ego wła ś ciciela m łyn u . P odobn ie post ą piło m ia st o
Gą bin . Wbr ew pla n om za opa t r zen ia powia t u gą biń skiego w
en er gię elekt r yczn ą i poczyn ion ym ju ż u m owom m ia st o
zbu dowa ło wła sn ą elekt r own ię dla pr ą du st a łego. Opr ócz t ego
poszczególn e powia t y lu b wię ksze kom pleksy dóbr pr ojekt owa ły
goldap.org.pl
40
cen t r a le
ok r ę gowe
na
wła sn ą
r ę kę ,
n p.
cen t r a la
elekt r yczn o-wodn a obok Gr oss-Sch on a u dla powia t u Ger da u en ,
cen t r a la okr ę gowa dla Olszt yn a i okolicy, cen t r a la w
Reich en ba ch dla kom pleksu dóbr P r eu ssisch -H olla n d, cen t r a la
elekt r yczn o-wodn a w Gr oss-Tr om p dla powia t u Br a n n sber g it d.
Wszyst kie t e pr ojek t y, powst a łe pr zewa ż n ie w ost a t n ich la t a ch
pr zed wojn ą ś wia dczyły o siln ej dą ż n oś ci do za kła da n ia
elekt r own i i cen t r a li.
P on iewa ż zwolen n icy elekt r yfika cyi kr a ju oba wia li się
szczególn ie wpływu elekt r own i m iejskich , kt ór e r ozszer za ją c
swój za kr es dzia ła n ia n a okolice, odcią gn ę łyby n a jwię k sze zyski
dla póź n iejszej elekt r yfika cyi, pr zet o pr of. dr . R össler
wypr a cowa ł w r . 1914 m em or ya ł o bu dowie i or ga n iza cyi cen t r a li
okr ę gowych dla P r u s wsch odn ich . Mem or ya ł t en r ozt r zą sa
n a st ę pu ją ce m oż liwe for m y or ga n iza cyi: 1) bu dowa i
pr owa dzen ie cen t r a li pr zez wydzia ł pr owin cyi i współu dzia łem
powia t ów co do koszt ów; 2) bu dowa pr zez pr owin cye z u dzia łem
powia t ów, pr owa dzen ie r u ch u pr zez pr zedsię bior cę ; 3) bu dowa i
pr owa dzn ie cen t r a li i pr zewodów gór n ych pr zez pr owin cye,
pr zewodów o n iskiem ciś n ien iu pr zez powia t y: 4) bu dowa i
pr owa dzen ie pr zez powia t y ż e współu dzia łem pr owin cyi; 5)
bu dowa i pr owa dzen ie pr zez jedn o wielkie pr zedsię bior st wo
pr ywa t n e. Za r zą d pr owin cyi oś wia dczył się za for m ą 4) w
u wzglę dn ien iu n a st ę pu ją cych m ot ywów: Złą czen ie wszyst kich
powia t ów jest n ieodpowiedn ie ze wzglę du n a zbyt n ią wielkoś ć
pr zedsię bior st wa . Zost a wić połą czen ia do woli powia t ów jest
t a kż e n ieodpowiedn ie, gdyż w t en sposób u ła t wia się
r ozdr obn ien ie, a n a dt o m ia st a m ogą br a ć dla siebie
n a jkor zyst n iejsze czę ś ci powia t u . Dla t ego t eż podzielon o ca łą
pr owin cyę n a t r zy r ejon y: 1) r ejon półn ocn y obejm u ją cy powia t y:
Weh la u , In st r u dź , Gą bin , St a llu pon en , La bia u , Neiden bu r g,
Ra gn it , P ilka llen , Tylż a i H eydekr u g; 2) r ejon ś r odkowy złoż on y
złoż on y z powia t ów Ger da u en , Da r keh m en , Gołda p, Ra st en bu r g,
An ger bu r g, Oleck o, Rossel, Sen sbu r g, Löt zen . Łyck i
J oh a n n isbu r g, 3) r ejon połu dn iowo-za ch odn i dla powia t ów
goldap.org.pl
41
H eilsber g, H olla n d, Moh r u n gen , Olszt yn , Ost r ódę i Or t elsbu r g.
P r zedłoż en ie wydzia łu pr owin cyi zost a ło z m a łem i zm ia n a m i
pr zyję t e pr zez sejm pr owin cyi w r . 1916, a ost a t eczn y cel t ego
pr zedłoż en ia zdą ż a do t ego, a by pr owin cyę pr zy powst a wa n iu
wszyst kich n owych cen t r a li ok r ę gowych n a łoż yła im pewn e
ś ciś le okr eś lon e wa r u n ki, da ją c w za m ia n za t o zn a czn e
wspa r cia fin a n sowe bez pon oszen ia jedn a k ż e r yzyk a za
r en t own oś ć r u ch u . Sejm zgodził się n a u dziela n ie wspa r ć pod
wa r u n kiem , ż e r zą d pr zyjdzie t u z wyda t n ą pom ocą , i
pr zezn a czył n a r a zie n a t en cel kwot ę 10 m ilion ów m a r ek.
Wspa r cia odbywa ją się pr zez 1) r a dy r zeczozn a wców. 2)
obję cie r obót pr zygot owa wczych , 3) pozwolen ie n a kor zyst a n ie
bezpła t n e z dr óg pr owin cyi, 4) u dziela n ie poż yczek, 5) u dzia ły w
got ówce. — Tech n iczn e wa r u n ki n a kła da r a da pr owin cyon a ln a
co do wielkoś ci i r odza ju m a szyn , r ezer w, wysokoś ci n a pię cia ,
u r zą dzen ia r ozdzieln icy, t r a n sfor m a t or ów, sieci p r zewodów
powiet r zn ych . Ta k ż e kola u da cya , r a ch u n ki koń cowe it p. m u szą
jej być pr zedłoż on e. Dla wza jem n ego odgr a n iczen ia r ejon u
ka ż dej cen t r a li jest u st a lon e, ż e ka ż da cen t r a la m oż e kła ś ć
pr zewody w pa sie szer okoś ci 5 km wzdłu ż gr a n icy są siedn iego
r ejon u : ka ż de pr zekr oczen ie t ych gr a n ic wym a ga pozw olen ia
r a dy. Wa r u n ki ekon om iczn e. Celem t ę pien ia r ozm a it ych
n iedojr za łych i zwykle n a zbyt szer oką ska lę za kr ojon ych
pr ojekt ów za st r zega sobie r a da pr owin cyon a ln a , ż e bu dowa
ka ż dej cen t r a li m u si być popr zedzon a dowodem r en t own oś ci.
Roczn e bila n sy m a ją być pr zez r a dę za t wier dzon e, podobn ie ja k
i ka ż de podwyż szen ie k a pit a łu za kła dowego. Ta k ż e szczegóły
r u ch u ja k wa r u n ki dost a r cza n ia pr ą du , t a r yfy dla cen
m a ksym a ln ych , wszyst kie u kła dy co do dost a r czen ia pr ą du poza
r ejon em , wszyst kie połą czen ia pon a d 200 KW. p odlega ją
kon t r oli pr owin cyi. Or ga n iza cya i za r zą d. Ba r dzo wa ż n e jest
r ozwią za n ie za wiłej spr a wy u ż ywa n ia dr óg. Mem or ya ł ż ą da w
za sa dzie bezpła t n ego u ż ywa n ia dr óg pu bliczn ych powia t owych i
gm in n ych dla cen t r a li okr ę gowych . Koszt a n a bycia gr u n t u dla
zu ż yt kowa n ia siły wodn ej, ja kot eż dla bu dyn k ów m a szyn owych
goldap.org.pl
42
i m ieszka ln ych n a leż ą do koszt ów bu dowy. Cen t r a le okr ę gowe
powin n y ogr a n iczyć się do odda wa n ia pr ą du wła ś cicielom dóbr ,
gm in om m iejskim i wiejskim , a r ozdzia ł pr ą du wewn ą t r z t ych ż e
n a leż y ju ż do za r zą dów gm in n ych . Mon opolu in st a la cyjn ego
wewn ą t r z r ejon u cen t r a li n a leż y u n ik a ć .
Dla u r zeczywist n ien ia t ych wszyst k ich pla n ów osią gn ię t o
dot ych cza s n a st ę pu ją ce kr edyt y: 1) dla r zeczozn a wców 3000 Mk;
2) u dzia ły pr owin cja : a ) w cen t r a li okr ę gowej ś r odkowej 22.500
Mk, b) w cen t r a li połu dn iowo-za ch odn iej 15.000 Mk, c) w
cen t r a li półn ocn ej 12.500 Mk; 3) dla cen t r a li w Kr ólewcu n a
pr zewody gór n e 11.000 Mk, dla elekt r own i w Kr ólewcu 8.000
Mk, r a zem 116.000 Mk. Da lszy r ozwój n a t er n za pewn e polega ć
bę dzie, ż e podłu g u st a lon ego pla n u zgła sza ć się bę dą
poszczególn e cen t r a le okr ę gowe o pom oc pr owin cyi, t em ba r dziej,
ż e pla n y i koszt or ysy 7 cen t r a li okr ę gowych są ju ż zu pełn ie
got owe. Liczą się n a wet z t er n , ż e ju ż z wiosn ą 1918 r ok u
za czn ie się bu dowa pr zewodów gór n ych .
P r zewidu ją c t o, wyst ą pili t a k ż e i a r ch it ekci ze swem i
ż ą da n ia m i co do elekt iyfik a cyi. Mia n o wice t wier dzą on i, ż e
elekt r yfika cya wielu kr a jów n iem ieckich zm ien iła wyglą d
kr a jobr a zu i t o n ie za wsze n a kor zyś ć . W wielu m iejsca ch
powst a ły t a k ie zeszpecen ia , kt ór e dom a ga ją się en er giczn ego
za pobież en ia . Tr zeba w t ym celu , a by fir m y elek t r ot ech n iczn e,
kt ór ym powier zy się wyk on a n ie r obót , por ozu m iewa ły się z
a r ch it ekt a m i. „E lekt r yczn a ka n a liza cya P r u s wsch odn ich —
m ówi specya ln ie w t ej spr a wie wyda n e r ozpor zą dzen ie r zą du —
ju ż się za czę ła . P r a wdopodobn ie n a st ę pn ej wiosn y bę dą
pr zewody w t ysią ca ch ż ył pr zez kr a j pr zech odzić . Wych odzą on e
z 4 wielkich cen t r a li okr ę gowych : Kr ólewiec, Gą bin , Olszt yn i
Br u n n sber g, st ą d biegn ą ku m ia st om , wsiom , pa ła com i
folwa r kom , pr zebiega ją set k i osa d lu dzkich . Rozszer za n ie się
elekt r yczn oś ci n a wsi pr owa dzi za sobą liczn e pr zewody o
siln em n a pię ciu . P r zy t ych in st a la cya ch czę st o n ie zwa ż a się
zu pełn ie n a och r on ę kr a jobr a zu . Ma szt y, t r a n sfor m a t or y it p.
n ier za dk o szpecą ca łą ok olicę . P och odzi t o z bezm yś ln oś ci, gdyż
goldap.org.pl
43
m oż n a pr zy pewn ej u wa dze pr zewody t a k kła ś ć , a by n ie szpecić
ogóln ego widoku , i t a kie da ć poszczególn ym objekt om for m y,
a by się dost osowa ły do bu down ict wa swojskiego. Zobowią zu ję
wię c pa n ów la n dr a t ów i bu r m ist r zów, a by w pr zedkła da n ych im
pr ojekt a ch zwr a ca li u wa gę n a pię kn oś ć kr a jobr a zu , u n ik n eli jej
zeszpecen ia i k on t r olowa li wykon a n ie wyda n ych za r zą dzeń .
Szczególn ie bu dyn eczki dla t r a n sfor m a t or ów da dzą się
ba r dzo dobr ze a r ch it ekt on iczn ie r ozwią za ć , jeż eli się n ie st a wia
ich woln o, a le dołą cza do ist n ieją cych bu dyn ków, n p. do m u r ów
ogr odowych it p., a lbo u m ieszcza ją c t r a n sfor m a t or y pod ziem ią w
ogr oda ch , n a d n iem i za ś u kła da ją c m iejsca do siedzen ia .
POMOC PRYWATNA MIAST, ZWIĄZKÓW I STOWARZYSZEŃ.
J u ż w pier wszej ch wili po odzyska n iu P r u s wsch odn ich
pot wor zyły się we wszyst kich pr a wie m ia st a ch n iem ieckich
st owa r zyszen ia pr ywa t n e dla n iesien ia pom ocy zn iszczon ym
m iejscowoś ciom , powst a ły t . zw. m ia st a ch r zest n e it p. w
ś r odk owych Niem czech , n a d Ren em , w Niem czech połu dn iowych
i półn ocn ych . Z cza sem zor ga n izowa ły się on e w jeden wielki
zwią zek „P om ocy dla P r u s wsch odn ich ” (Reich sver ba n d
Ost pr eu seen h ilfe), do kt ór ego dziś n a leż y około 60 st owa r zyszeń
i kt ór e w pr zecią gu r oku zebr a ły 1,500.000 Mk. W celu ja sn ego
okr eś len ia swych za da ń za zn a cza t en zwią zek w swych
st a t u t a ch : ż e wła ś ciwa odbu dowa i wyn a gr odzen ie za
bezpoś r edn ie szk ody wojen n e n a 1eż y do pa ń st wa , zwią zek ch ce
t ylko n ieś ć pom oc t a m , gdzie pa ń st wowe fu n du sze n ie
wyst a r cza ją lu b n ie st oją do dyspozycyi dla podn iesien ia
ku lt u r a ln ych i ekon om iczn ych st osu n ków kr a ju .
Szczególn ą u wa gę zwr ócił zwią zek n a podn iesien ie
dr obn ych osa d (Klein siedlu n gen ). P r u sy wsch odn ie odczu wa ją
pr zedewszyst kiem br a k lu dzi, a r ozwój kr a ju bę dzie w wielkiej
m ier ze za leż a ł od wypełn ien ia lu k) powst a łych pr zez wojn ę i
wywę dr owa n ie lu dn oś ci. Ze wzglę du n a br a k m a łych m ieszka ń
wielu r obot n ików i r zem ieś ln ików wogóle do kr a ju po wojn ie n ie
wr óci, o ile n ie wybu du je się dla n ich pom ieszczeń , t ot eż spr a wa
goldap.org.pl
44
dr obn ych osa d czyn i ju ż dziś zn a czn e post ę py, powst a ło 12
st owa r zyszeń u dzia łowych dla bu dowy osa d, a 19 m a powst a ć
jeszcze; dla t ych 12 st owa r zyszeń u dzielił zwią zek ogółem
482.000 Mk. pr zyczem jedn a osa da k oszt u je pr zecię t n ie 8000
Mk (pr zed wojn ą 5000 Mk). Dla m ieszka ń ców t ych osa d
pr zezn a czon o pr em ie: 1) za u t r zym a n ie por zą dk u i czyst oś ci, 2)
za wyda t n y ch ów dr obiu , u pr a wy ja r zyn i owoców, 3) za
u lepszen ia r ea ln oś ci (dr en owa n ie, m elior a cye it p.), 4) pr em ie dla
r odzin m a ją cych du ż o dzieci w for m ie opła t y r en t y. — Dla
och r on y pię kn oś ci pr zy odbu dowie pr zezn a czył Zwią zek 50.000
Mk do dyspozycyi główn ego biu r a por a dy bu dowla n ej, pon iewa ż
r zą d n iem a fu n du szów n a t en cel. Wr eszcie r ówn ież 50.000 Mk
odda ł
Zwią zek
„In st yt u t owi
dla
wsch odn iopr u skiego
gospoda r st wa ” w Kr ólewcu , k t ór ego za da n iem jest n a u kowo i
ekon om iczn ie zba da ć kr a j.
Nieza leż n ie od zwią zku r ozwija ją a kcyę „m ia st a ch r zest n e”.
Dla zobr a zowa n ia t ej a kcyi pr zyt a cza m pa r ę pr zykła dów. Mia st o
Ber lin za ję ło się st wor zen iem dom ów z ogr ódk a m i dla
zn iszczon ego m ia st a Ger da u en . P r ojekt u je wię c dom k i dla jedn ej
r odzin y, co dwa pr zyt yka ją ce do siebie m u r em ogn iowym , z 3 —4
u bika cja m i m ieszka ln em i. Do ka ż dego dom ku pr zyn a leż eć m a
gr u n t dla u pr a wy owoców, ja r zyn i ziem n ia ków i st a jn ia dla
dr obiu , ś wiń it p. Wielk oś ć gr u n t u za leż n ie od ka pit a łu
osa dn ik a m a m ieć ½ —5 m or gów. Wa r t oś ć gr u n t ów w m ieś cie
Ger da u en wa h a się m ię dzy 600 a 3000 Mk. Gr u n t ½ —1
m or gowy pła ci się 1000 M, gr u n t 1 —2 m or gowy 2000 M, gr u n t
3 —5 m or gowy 3000 Mk. Koszt a bu dowy dom u i st a jn i podłu g
obecn ych cen 4000— 5500 M. Koszt a t e pokr yt e bę dą w t en
sposób, ż e in st yt u cye pu bliczn e (pa ń st wo, kr a jowy za kła d
u bezpieczeń ) ot r zym a ją pier wszą h ypot ekę w wysokoś ci 60%
wa r t oś ci bu dyn ku , a n a dt o gr u n t po st opn ie pr ocen t owej 3½%
pr zy a m or t yza cji 1%. Osa dn ik pła ci za da t ek w wysokoś ci 10%
koszt ów ogóln ych .
Osa dy
dla
powr a ca ją cych
ż ołn ier zy
(Kr ieger h eim )
pr ojekt u je r ówn ież m ia st o Lipsk dla m ia st a H oh en st ein . Na dt o
goldap.org.pl
45
pr zezn a czyło on o n a bu dowę r a t u sza 73.000 M., a pon a dt o biu r o
ka n a liza cyjn e m ia st a Lipsk a wypr a cowa ło bezpła t n ie pr ojekt
ka n a iza cyi dla H oh en st ein . — Mia st o Ber lin -Sch ön eber g
pr zezn a czyło dla Dom n a u 40.000 M. n a za ku pn o gr u n t ów dla
osa d popa lon ych r zem ieś ln ików i r obot n ików, 60.000 M. n a
pom oc w bu dowie wodocią gu , 40.000 M. pom oc w bu dowie
ka n a liza cyi, 10.000 Mk n a zbu dowa n ie ką pieli lu dowych . —
Mia st o Br a u n sch weig zebr a ło 18.000 M. n a bu dowę za kła du
in fekcyjn ego, 58.000 M. n a za ku pn o gr u n t ów pod dr obn e osa dy
w Gołda p. — Towa r zyst wo pom ocy w Ca ssel post a n owiło dla
St a llu pon en opła ca ć n a dwyż ki z opr ocen t owa n ia . koszt ów
za kła dowych wodocią gów i ka n a liza cyi, o ile on e n ie zost a n ą
pokr yt e z doch odów r u ch u do wysokoś ci 20.000 M. w pier wszych
t r zech la t a ch , do 15.000 M. w n a st ę pn ych 4 la t a ch i 10.000 M. w
ost a t n ich t r zech la t a ch . — Towa r zyst wo pom ocy dla Solda u w
Ch a r lot t en bu r gu zebr a ło 50.000 M. n a bu dowę szk oły lu dowej
m ę sk iej, 47.000 M. n a za łoż en ie pa r ku m iejskiego, 16.000 M. n a
pla n n owego za bu dowa n ia , 12.000 M. n a ką piele w szkole
m iejskiej, 14.000 M. n a wybu dowa n ie ła zien ek r zeczn ych , 20.000
M. dla st r a ż y poż a r n ej, 10.000 M. n a pia ć za ba wy dla dzieci,
51.000 M. dla bu dowy dom u st a r ców, 30.000 M. n a bu dowę osa d
wojen n ych , 45.000 M. n a pr zebu dowę r a t u sza i 40.00 M. n a
bu dowę m ieszka ń r obot n iczych . — W in n y sposób obja wiło swą
ch ę ć pom ocy m ia st o Mon a ch iu m . P ost a n owiło on o dost a r czyć
spr zę t ów dom owych , pr ojekt owa n ych i wykon a n ych ze
współu dzia łem szt u ki st osowa n ej m on a ch ijskiej. Wa r szt a t y
m on a ch ijskie wykon a ły u r zą dzen ia dla 2500 pokoi, dzieło
m on a ch ijskich st ola r zy, wa r t oś ci pr a wie m ilion a m a r ek. 1000
pokoi w 150 woza ch k olejowych wysła n o ju ż do P r u s
wsch odn ich , pr zyt em n ie r ozda je się ich zu pełn ie da r m o a le
czę ś ć wst ę pn ego odszkodowa n ia wypła ca n ego pr zez pa ń st wo
ofia r u je poszkodowa n y za ich dost a r czen ie, r ozdzia ł t ych m ebli
n a st ą pił za pom ocą u łoż en ia list z ż yczen ia m i. — Zwią zek 106
gm in księ st wa ba deń sk iego ofia r owa ł dla powia t u Mem el
160.000 M. n a polepszen ie m ieszka ń ja ko u dzia ł w za łoż yć się
goldap.org.pl
46
m a ją cych dr obn ych osa da ch , 100.000 n a br u ki m ia st a Mem el.
Towa r zyst wo pom ocy powia t u Ar n sber g u ch wa liło dla powia t u
Sen sbu r g n a wodocią g m ia st a Nik ola iken 90.000 Mk., bu dowę
dr u giej u licy w Sen sbu r gu 80.000 Mk, bu dowę dom u dla
m łodzież y 20.000 Mk, n a bu dowę dr obn ych osa d 100.000 Mk, n a
bu dowę st u dn i po gm in a ch wiejskich , pot r zebn ych ze wzglę du
n a epidem ie i ga szen ie poż a r ów 60.000 Mk, n a opiek ę n a d
n iem owlę t a m i 25.000 Mk , pr em ie za sa dy 10.000 Mk,
m elior a cye 30.000 Mk, dla in st yt u t u ekon om iczn ego w Kr ólewcu
25.000 Mk. Mieszka ń cy P ot sda m u pr zezn a czyli n a bu dowę
wzor owego wodocią gu wiejskiego w Gr oss -Rom in t en 20.000 Mk ,
n a bu dowę dom u gm in n ego w Du ben in gken 30.000 Mk.
J a k wida ć ju ż z t ych pa n i pr zykła dów, pom oc pr ywa t n a ,
jest wpr a wdzie zn ika ją co m a ła wobec pom ocy pa ń st wowej, a le
m im o t o ba r dzo poż yt eczn a i zr ę czn a . J edn o t ylko za r zu cić by jej
m oż n a , ż e za n a dt o a kcen t u je wszelkie pr ojek t y kolon iza cyi
pr zez fa wor yzowa n ie dr obn ych osa d dla Niem ców, a za m a ło
za jm u je się szt u k ą r odzim ą , pr zysyła ją c pr odu kt y szt u k i
st osowa n ej, n p. m on a ch ijskiej do m a zu r skich ch a łu p. Za ch odzi
oba wa , ż e a kcya n iem czen ia zn a jdu je w t ej pom ocy pr ywa t n ej
siln ą dź wign ię .
***
Gdy z jedn ej st r on y wojn a w giga n t yczn y sposób wysila się ,
by n iszczyć owoce wiekowej k u lt u r y i za bija ć lu dzi,
zdu m iewa ją cym m u si być pr zez t ych sa m ych lu dzi za czę t e
dzieło odbu dowy, pr owa dzon e pod h a słem , a by t ym , k t ór zy
wr ócą z wojn y i kt ór ych losy z ojcowizn y wygn a ły, pr zygot owa ć
ile m oż n oś ci lepsze, pię k n iejsze i zdr owsze od popr zedn ich
siedziby.
Wyn ik dot ych cza sowych pr a c n a d odbu dową P r u s wsch odn ich
t r u dn o u st a lić , ze wzglę du n a t o, ż e n ie za wsze m oż n a dost a ć
odn oś n e da t y u r zę dowe. P r zecię t n ie jedn a k m oż n a pr zyją ć , ż e
n a 34.000 zn iszczon ych bu dyn ków odbu dowa n o w r . 1915 i 1916
goldap.org.pl
47
ogóln ie 12.000 bu dyn ków, z czegoby wyn ika ło, ż e odbu dowa
pot r wa jeszcze 4 la t a . Oczywiś cie, ż e cyfr a t a r ozk ła da się
n ier ówn om ier n ie n a poszczególn e powia t y, dla pr zykła du
poda jem y st a n a k cyi bu dowla n ej w pa r u powia t a ch . W powiecie
Neiden bu r g wyka za ła st a t yst yka 2228 zn iszczon ych bu dyn ków,
z t ego odbu dowa n o do m a ja 1917 okr ą gła 1100, a wię c około
50%. Odbu dowa posu wa ła się pr ę dzej n a wsi, gdzie wyn osi około
60%. Odbu dowa m ia st a Neiden bu r ga u t yka w swem t em pie z
powodu br a ku r obot n ików, t r u dn oś ci pr zewozowych i powoln ych
ba r dzo wypła t odszkodowa li. Szczególn ie bu dowa zn iszczon ego
r yn ku wym a ga ła du ż o t r u du i pr a cy w kier u n ku a r t yst yczn ym ,
ze wzglę du n a za in t er esowa n ie się t ą spr a wą cesa r za
n iem ieck iego. U koń czon o ju ż r egu la cyę i pla n za bu dowa n ia .
Bu dową r a t u sza kier u je fin a n sowo i t ech n iczn ie m ia st o Kolon ia .
Wsku t ek t ych wszyst kich m ot ywów t ylko n ie wielka iloś ć
dom ów m ogła być odbu dowa n a . Na wsi odbu dowa n o st odół,
st a jen i in n ych bu dyn ków gospoda r skich 80%, bu dyn ków
m ieszka ln ych m n iej. W powiecie St a llu pön en odbu dowa n o do r .
1917 85% wszyst kich st odół, 75% wejsk ich zn iszczon ych st a jn i i
bu dyn ków gospoda r skich , dom ów m ieszka ln ych zn a czn ie m n iej.
W powiecie P ilka llen odbu dowa n o do m a ja 1917 w m ieś cie t ylko
n ie wiele, po wsia ch 75% wszyst k ich zn iszczon ych objekt ów jest
a lbo odbu dowa n ych a lbo w bu dowie. W powiecie H eydekr ieg
opr ócz pewn ej iloś ci bu dyn ków gospoda r skich po wsia ch , w
m ieś cie n ie za czę t o jeszcze n ic bu dowa ć . W powiecie Ka st en bu r g
odbu dowa n o 159 bu dyn ków n a ogóln ą liczbę 233 zn iszczon ych .
Ch a r a kt er yst yczn em jest , ż e bu dowy wodocią gów i ka n a liza cji
r ozpoczę t o ju ż w kilku m ia st a ch pr zed wła ś ciwą odbu dową
zn iszczon ych bu dyn ków, a by póź n iej u lic zn owu n ie kopa ć .
Ża dn e dzieło lu dzkie n ie jest woln e od błę dów, n ie są dzim y
wię c, a by i z odbu dową P r u s wsch odn ich było in a czej, i t a m
m im o pr zych yln iejsze n iż u n a s st a n owisk o r zą du , ska r gi
społeczeń st wa n ie m ilkn ą . Ciek a wą pr zyt em r zeczą jest , ż e
m im o t a k r óż n ych syst em ów pr a cy, pr zyję t ych w P r u siech i w
Ga licyi, n a r zeka n ia są n iezm ier n ie do siebie podobn e. Ot o
goldap.org.pl
48
pr zykła d: P osiedzen ie r a dy m iejskiej w St a llu pön en za jm owa ło
się pr zez 2 godzin y spr a wą odbu dowy. P odn oszon o sk a r gi, ż e
ż yczen ia odbu dowu ją cych się n ie są u wzglę dn ia n e, ż e bu dowle
wzn oszon e w st ylu kr a jowi obcym szpecą go t ylko. Wszyst kich
r ozcza r owa ły br zydkie, pr zesa dn ie pr ost e fa sa dy, za n iskie
dr zwi, za wysokie da ch y, złe u m ieszczen ie pa r t er u , za wiele
okien it p. W gr u boś ci m u r ów n ie u wzglę dn ion o wca le ost r ego
klim a t u kr a ju , m ieszka n ia są pr zewa ż n ie zim n e i n ie do
ogr za n ia . Nigdzie n iem a ba lk on ów, da wn iej t a k czę st o
u ż ywa n ych i t a k pot r zebn ych . Niekiedy sch ody w dom a ch są t a k
wą skie, ż e n ie m oż n a m ebli a lbo t r u m ien pr zen ieś ć . — Ze st r on
r zem ieś ln iczych podn oszon o zn owu ska r gi, ż e wypła t y odbywa ją
się t a k powoli i w sposób t a k biu r okr a t yczn y, ż e ca ły st a n pon osi
pr zez t o szkody, i ż e za m ia st or ga n izowa ć st owa r zyszen ia i
spółki r zem ieś ln icze, r a czej n a leż a łoby post a r a ć się o szybką
wypła t ę pien ię dzy, kt ór e się im n a leż ą . — P oszkodowa n i
wła ś ciciele gr u n t ów i r ea ln oś ci u ż a la ją się , ż e sposób
u r zę dowa n ia co do wypła t y odszkodowa ń wst ę pn ych jest
n a dzwycza jn ie za wiły i powoln y, odn oś n e a kt a za lega ją po
biu r a ch . — J eden z delega t ów Towa r zyst wa P om ocy dla P r u s
wsch odn ich zda ją c spr a wę z obja zdu po kilku powia t a ch
za u wa ż ył, ż e a r ch it ekci, kier u ją cy ekspozyt u r a m i biu r a por a dy
bu dowla n ej są za wa len i a kt a m i i wogóle pr a cą pisa r sk ą , t a k, iż
n a leż ycie sk on t r olowa ć pa n ów a n i bu dowy n ie m ogą , it d.
Wa ż n iejszą n iż n ieu n ikn ion e za wsze i wszę dzie ska r gi jest
okoliczn oś ć , ż e t em po odbu dowy w r . 1917 zn a czn ie zm a la ło.
P odcza s gdy w r . 1915 i 1916 odbu dowa n o pr zecię t n ie po 6000
bu dyn ków, t j. około 18% ogóln ej iloś ci zn iszczen ia , bę dzie w
pr zecią gu r . 1917 wedłu g wszelkiego pr a wdopodobień st wa
odbu dowa n ych 2500 bu dyn ków n a wsi, 300 po m ia st a ch , czyli
8,2% ogóln ej liczby. Widoczn ie im dłu ż ej wojn a t r wa , t em
t r u dn iej i powoln iej dzieło ca łe post ę pu je. P oczą t kowo oblicza n o
cza s odbu dowy n a 6 la t , gdyby m ia n o jedn a k t a k bu dowa ć ja k w
r . 1917, t r zeba by 9 la t . Oczywiś cie, ż e są t o t ylk o
goldap.org.pl
49
pr zypu szczen ia t eor et yczn e, po wojn ie bowiem t em po ca łej
r obot y m oż e ba r dzo szybko wzm ódz się .
Mim o wszelkich jedn a k wa d i u st er ek, kt ór ych czę ś ć n ie
za leż y pewn ie od wła dz kier u ją cych , odbu dowa P r u s
wsch odn ich , ja ko syst em pr a cy społeczn ej, t ech n iczn ej i
or ga n iza cyjn ej, m a t yle zn a m ion dla du ch a n iem ieck iego
ch a r a kt er yst yczn ych , a
n iejedn okr ot n ie
wzor owych ,
że
za zn a jom ien ie się z n ią , a n ie ś lepe n a ś la down ict wo, m oż e i
n a szem u kr a jowi zn a czn y pr zyn ieś ć poż yt ek .
goldap.org.pl
50
ZAS AD Y B U D OWY MAŁYCH OS AD I D OMÓW
wyda n e pr zez m in ist er st wo r obót pu bliczn ych okóln ikiem do
pr ezyden t ów r zą dowych .
Okr eś len ie.
P r zez m a łe dom y, r ozu m ie się dom y m ieszka ln e, kt ór e m a ją
n ie wię cej n iż dwa pię t r a , a n a ka ż dem pię t r ze t ylko m a łą iloś ć
m ieszka ń , odpowia da ją cych co do wielkoś ci, r ozkła du i
u r zą dzen ia pot r zebom m n iej za m oż n ej lu dn oś ci. Dom y t e n ie
m ogą być bu dowa n e ja k o t yln e, a gr u n t a , n a kt ór ych są
st a wia n e m ogą m ieć t ylko jeszcze bu dyn ki u boczn e, pot r zebn e
dla gospoda r st wa lu b r zem iosła . P r zez m a łe osa dy r ozu m ie się
szer egi m a łych dom ów w połą czen iu z ogr oda m i i pola m i.
P r ze p is y t e ch n iczn e .
1 . F u n d a m e n t y . Sch odzen ie do głę bokoś ci woln ej od
za m a r za n ia n ie jest kon ieczn e. Równ ież podpiwn iczen ie
u bika cyi m ieszka ln ych n ie jest pr zepisa n e. Wysu n ię cie cokołu
n a zewn ą t r z n ie jest pot r zebn e. Dla piwn ic za pa sowych m oż n a
ogr a n iczyć wysok oś ć do 1,50 m . P iwn ice n ie m u szą m ieć
sklepień pełn ych , ja ko sch ody piwn iczn e wyst a r czą st opn ie
dr ewn ia n ych dr a bin , dost ę pn e bezpoś r edn io z ku ch n i lu b z
u bika cyi u boczn ych .
2. Ś c i a n y . Ścia n y zewn ę t r zn e n ie m u szą być pełn e; m ogą
t o być ś cia n y pr u sk ie bez dom u r owa n ia z t yłu z osłon ą pr zeciw
m r ozom , a lbo in n e, pr zez wła dze dozwolon e r odza je ś cia n .
Za bu dowa n ia boczn e bez ogn isk m ogą być z desek. Ścia n y
wewn ę t r zn e, dź wiga ją ce belki i ś cia n y sch odowe m ogą być
wykon a n e z wym u r owa n ej i wypr a wion ej ś cia n y pr u sk iej. —
goldap.org.pl
51
Dla gr u boś ci m u r u m oż e posłu ż yć pon iż sza t a belka z
u wzglę dn ien iem m iejscowych k lim a t yczn ych wa r u n ków. J eż eli
ś cia n y zewn ę t r zn e m a ją wewn ą t r z wa r st wy powiet r za , t o
gr u boś ć ich powin n a być wię ksza o wielk oś ć t ej wa r st wy.
Ścia n y z cegieł por owa t ych są dopu szcza ln e dla m u r ów
zewn ę t r zn ych , jeż eli n a r zu t jest pr zepisa n y. Osłon a deska m i dla
och r on y od m r ozu a lbo dla ozdoby n ie m oż e być u wa ż a n a za
zm ia n ę pełn ego sposobu bu dowa n ia , podobn ie ja k m a łe
dobu dowy dr ewn ia n e. P odłoga pa r t er owa powin n a m ieć
wysokoś ć pon a d t er en em za leż n ą t ylko od st a n u wody
gr u n t owej. Na leż y pr zeciw wilgoci wszyst kie pełn e ś cia n y
ot a cza ją ce u bik a cye m ieszka ln e ch r on ić ś r odka m i izola cyjn ym i;
szczególn a och r on a desek podłogi pa r t er owej pr zeciw wilgoci i
gr zybowi jest t ylko wt edy kon ieczn a , jeż eli u bika cye n ie są
podpiwn iczon e. Ścia n y zewn ę t r zn e obu dowa ń n a podda szu n ie
m u szą być pełn e.
P ię t r o
Ścia n a
zewnę t r zn a 6*
cm
P odda sze
P a r t er
Su t er en y
25
25
38
P odda sze
25
P ię t r o
P a r t er
Su t er en y
25
7
38 **
38
Obcią ż on a
ś cia n a
ś rodkowa
i schodowa
cm
N a jm n ie js za gru boś ć m u ru
Ścia n a pr zedzia łowa
Ścia n a pr zedzia łowa
(n ie wspóln a )
(wspóln a )
jeś li jest
jeś li ś cia n a
obcią ż on a
n ie
ju ż
są siedn ia
cm
obcią ż on a
ś cia n a
m a być
cm
są siedn ia
wykon a n a
cm
póź n iej cm
I. Bu dyn ki, jedn opię t r owe
12
12
12
25
25
25
II. Bu dyn ki dwu pię t r owe
12
25
12
25
25
25
25**
38
6*
25
25
38
12
25
25
12
12
25
Nie
obcią ż on a
ś cia n a
sch odowa
cm
12
12
25
25
25
12
12
25
38
38
25
25
38
25
25
38
12
12
25
Gdzie klim a t t ego dozwa la , t a m wyst a r cza dla ś cia n zewn ę t r zn ych pr zy zewn ę t r zn ej wypr a wie gr u boś ć jedn ej cegły. W klim a cie zim n iejszym , a lbo t a m gdzie
oszczę dn oś ć w koszt a ch bu dowy n ie wyr ówn u je wię k szej st r a t y ciepła w zim ie, p owin n y m ieć ś cia n y zewn ę t r zn e gr u boś ć 1 ½ cegły i wt edy m ogą być n a zewn ą t r z
n ie wypr a wia n e.
7
** Moż n a zm n iejszyć o 12 cm ., jeś li n ie spoczywa ją ż a dn e ś cia n y podda sza
goldap.org.pl
52
3 . M u r y o g n i o w e . P on iewa ż n iski i szer oki sposób
za bu dowa n ia
m a łych
dom ów
zm n iejsza
zn a czn ie
n iebezpieczeń st wo ż ycia pr zy poż a r a ch , pr zet o m oż n a t u t a j
pr zewa ż n ie odst ą pić od wa r u n ku wyst a wia n ia zwycza jn ych
m u r ów ogn iowych n a gr a n icy bu dyn ku a lbo w pewn em
odda len iu od t ej gr a n icy i od wypr owa dza n ia pon a d da ch ś cia n
dzia łowych . Tylko osa dy, t wor zą ce szer eg m a łych dom ów,
powin n y m ieć m u r y ogn iowe w odst ę pa ch 40 m , wypr owa dzon e
pon a d da ch . Ścia n y dzielą ce bu dyn ki m ogą być wspóln e i n ie
m u szą być wyk on a n e ja ko m u r y ogn iowe, m u szą być jedn a k a ż
pod da ch z obu st r on wypr a wion e, m ogą być n a wet wykon a n e
wówcza s ze ś cia n pr u skich . Ubika cye gospoda r skie (st a jn ie,
wa r szt a t y, kom ór ki) a ż do 100 m 2 za bu dowa n ej powier zch n i
m ogą być połą czon e pod jedn ym da ch em z m ieszka n iem , t ylko
ś cia n y dzielą ce n a podda szu być wykon a n e ogn iot r wa łe pr zez
obu st r on n ą wypr a wę .
4 . S t r o p y . Dla obliczen ia obcią ż eń st r opów wyst a r czy
pr zyję cie 200 kg ja ko cię ż a r u wła sn ego wypr a wion ych i
dylowa n ych st r opów, i 150 k g. ja ko obcią ż en ia u ż yt eczn ego n a 1
m 2 powier zch n i st r opu . P ełn e st r opy z bet on u , pła sko położ on ych
cegieł, pod sklepień a lbo in n e kon st r u k cye policyjn ie dozwolon e
m ogą być u ż yt e n a wszyst kich pię t r a ch (włą czn ie z piwn icą ) i w
r ozpię t oś cia ch st a t yczn ie, wyzn a czon ych . Widom e belk i
st r opowe dr ewn ia n e (bez wypr a wy lu b osza lowa n ia doln ej
powier zch n i)
są
dozwolon e
n iet ylko
dla
bu dyn ków
gospoda r skich , a le i m ieszka ln ych .
5. D a c h y . J a ko r ekom pen sa t a za u lgi w pr zepisa ch
bu dowla n ych poż ą da n y jest dla da ch ów ogn iot r wa ły m a t er ya ł
t wa r dy, t ylko dla bu dyn ków u boczn ych m oż n a u ż ywa ć in n ych
n iet wa r dych a le ogn iot r wa łych m a t er ya łów. O ile w da n ej
okolicy u ż ywa n e są da ch y ze słom y, t r zcin y it p., t o m ogą on e
być u ż yt e dla dom ów w odosobn ien iu st oją cych , pr zyn a jm n iej w
odst ę pie 15 m od bu dyn ków i gr u n t ów są siedn ich . W
jedn opię t r owych dom a ch m oż e być ca łe podda sze u ż yt e do
goldap.org.pl
53
za m ieszk a n ia , wzglę dn ie m oż e być u r zą dzon e osobn e m a łe
m ieszka n ie. W dwu pię t r owych dom a ch m oż n a t ylko połowę
podda sza dla m ieszka n ia za bu dowa ć i t o n ie ja ko osobn e
m ieszka n ie. Da ch y m a n sa r dowe n ie m ogą m ieć wię k szego
n a ch ylen ia ja k 60°, a posa dzka podda sza n ie powin n a leż eć
pon iż ej oka pu . N a podda szu pon a d ję t ka m i m ogą być
u m ieszczon e su szn ie i kom ór ki. Uż ycie t ych pr zest r zen i dla
celów m ieszk a ln ych m oż e być t ylk o wyją t kowo dla r odzin
m a ją cych du ż o dzieci dozwolon e. Um ieszczen ie r yn ien i r u r
spu st owych jest pot r zebn e t ylk o u da ch ów, kt ór e odwa dn ia ją się
bezpoś r edn io n a u licę .
6. K o m i n y . J edn ym pr zewodem kom in owym m oż n a
odpr owa dza ć dym z t ylu pa len isk, a by dla ka ż dego pa len iska
piecowego było 100 cm 2, dla ka ż dego pa len iska ku ch en n ego 200
cm 2 pr zekr oju kom in a w ś wiet le. Kom in y m ogą pr zech odzić
pr zez ś cia n y zewn ę t r zn e, jeż eli po st r on ie zewn ę t r zn ej zost a je
jedn a cegła . P r zepis, wym a ga ją cy dla ka ż dego pię t r a osobn ego
ka n a łu m oż e być zm ien ion y co do wpr owa dza n ia pa len isk
poszczególn ych , r za dko u ż ywa n ych w su t er en a ch lu b pa r t er ze.
Odst ę p woln ego dr zewa od wewn ę t r zn ej st r on y pr zekr oju
kom in owego m a wyn osić n a jwię cej 18 cm .
7 . P a l e n i s k a . Dla odst ę pów pieców, ogn isk, r u r
kom in owych , dym n ic od woln ego dr zewa wyst a r czy: m u r owa n e
pa len isk a od wypr a wion ego dr zewa 15 cm , n iewypr a wion ego 25
cm ; ż ela zn e pa len iska i n ieosłon ion e ż ela zn e r u r y dym owe od
wypr a wion ego dr zewa 30 cm , od n iewypr a wion ego 50 cm :
dym n ice m ogą być i n a belka ch , pokr yt ych ogn iot r wa łe i
odpowiedn iej gr u boś ci.
8.
U b ik a cye
m i e s z k a l n e . Wysok oś ć u bika cyi
m ieszka ln ych w ś wiet le 2,50 m a dla podda sza 2,20 m jest
wyst a r cza ją ca . P r a ln ie, ła zien ki i wa r szt a t y, słu ż ą ce wyłą czn ie
dla r oln iczych celów, n ie n a leż ą do u bika cyi m ieszk a ln ych .
Mieszka n ia w su t er en a ch są za sa dn iczo za br on ion e. W
bu dyn ka ch n a st ok a ch gór st osu je się t en za ka z t ylko do t ych
goldap.org.pl
54
u bika cyi pa r t em , kt ór ych podłoga wewn ę t r zn a leż y pon iż ej
t er en u .
9. S c h o d y . P r zepisy o sch oda ch st osu ją się do t ego, czy
dom za m ieszka ły jest . t ylko pr zez jedn ą r odzin ę ch oć by w kilku
pię t r a ch , czy t eż pr zez kilka r odzin w osobn ych m ieszk a n ia ch ,
pię t r a m i oddzielon ych . W pier wszym wypa dku wszelkie
pr zepisy co do szer okoś ci i st opn ia wzn iesien ia sch odów,
wykon a n ia ogn iot r wa łego ś cia n sch odowych i za m kn ię cia
sch odn i m ogą odpa ś ć , a pozost a je t ylko wa r u n ek, a by sch ody
były pewn e do st ą pa n ia . J eż eli w bu dyn ku o jedn ej kon dygn a cji
za kła da się m ieszk a n ie n a podda szu , t o m u szą sch ody być w
sien i, m a ją cej w pa r t er ze ogn iot r wa łe ś cia n y. Ich szer ok oś ć i
st opień wzn iesien ia m u szą być t a kie, a by sch ody były
odpowiedn ie dla jedn ej osoby. J eż eli w pa r t er ze bu dyn k ów w
dwóch kon dygn a cya ch są u r zą dzon e osobn e m ieszka n ia , t o
m u szą sch ody zn a jdowa ć się w sien i opa t r zon ej wyjś ciem ,
m a ją cej ogn iot r wa łe ś cia n y i st r op, bieg sch odów m u si być
m oż liwie pr ost olin ijn y, szer okoś ć w ś wiet le co n a jm n iej 80 cm ,
a st osu n ek wzn iesien ia 20/23 cm .
1 0 . O k n a . Ka ż da u bika cya m ieszka ln a (i ku ch n ia ) m u szą
m ieć pr zyn a jm n iej jedn o okn o do ot wier a n ia , wych odzą ce n a
woln e powiet r ze, a le n ie pot r zeba szczegółowych pr zepisów co do
wielkoś ci okn a . Mieszka n ia powin n y się da ć pr zewiet r zyć pr zez
okn a lu b dr zwi leż ą ce n a pr zeciw siebie.
1 1 . W y c h o d k i i k l o a k i . Ka ż de m ieszka n ie powin n o
m ieć wych odek do za m kn ię cia , co do r odza ju u r zą dzen ia t egoż ,
o ile n ie pr zyt yka do ś cia n y m ieszk a ln ej, obowią zu ją t ylk o
wym a ga n ia policyjn e, odpowia da ją ce n a jpr ost szym wiejskim
st osu n kom . J eż eli osa dy leż ą za m ia st em , t o n iekon ieczn ie
n a leż y ż ą da ć połą czen ia z ka n a liza cyą , szczególn ie wt edy,
jeż eli jest doś ć t er en u dla r oln iczego zu ż yt kowa n ia odpa dków,
a lbo koszt a k a n a liza cyi są n iest osu n kowo wysokie. Odpływy
wód u ż yt kowych z dom u n a leż y m oż liwie podziem n ie
odpr owa dzić ; st a jn ie m a ją być za opa t r zon e w n iepr zepu szcza ln e
gn ojown iki. Wych odki wewn ą t r z dom u m oż n a t ylko t a m
goldap.org.pl
55
za łoż yć , gdzie jest wen t yla cja wych odk u , i dołu kloa czn ego, a lbo
gdzie jest spłu kiwa n ie woda . J eż li n a wet , w u licy jest
ka n a liza cya , t o obowią zek połą czen ia z siecią ka n a liza cyjn ą
n a leż y ba r dzo pobła ż liwie pr zepr owa dza ć , zwła szcza t a m , gdzie
jest doś ć ogr odu lu b pola dla r oln iczego zu ż yt kowa n ia
odpa dków.
12.
Za op a t r ze n ie
w
w od ę .
P r zepis
bu dowla n o-policyjn y, ż e ka ż da poszczególn a r ea ln oś ć m a być
za opa t r zon a w u r zą dzen ie do picia wody i ga szen ia poż a r u ,
m oż n a t u o t yle zła godzić , ż e o ile n ie m a pu bliczn ego
wodocią gu bliskoś ć pu bliczn ej st u dn i a lbo pr a wo u ż ywa n ia
pr ywa t n ej st u dn i t a kż e wyst a r czy.
13. O g r o d z e n i e . Za wa r t e w wielu u st a wa ch bu dowla n ych
pr zepisy o wysokoś ci, r odza ju i m a t er ya le ogr odzen ia da lej
odpa da ją , a by pozost a wić swobodę i m oż n oś ć u m ieszcza n ia
ż ywopłot ów i wogóle zielon ych pa sów, a lt a n , ogr ódków it p.
P r ze p is y for m a ln e .
1. P o d a n i a o b u d o w ę . Ze wzglę du n a wielkie u lgi
bu dowla n e, powin n y być pla n y bu dowla n e szczególn ie dobr ze
opr a cowa n e. Wła ś n ie pon iewa ż ch odzi o zm n iejszen ie koszt ów
bu dowy, m u szą być pr zekr oje st a r a n n ie pr zem yś la n e. Do
ka ż dego poda n ia n a leż y dołą czyć :
a ) wszyst kie pr zek r oje popr zeczn e i podłu ż n e od su t er en do
podda sza w ska li 1:100, z kt ór ych by m oż n a pozn a ć r odza j i
wym ia r y bu dowy, ja kot eż m a t er ya łów. Sposób u ż ycia u bika cyi,
wysokoś ć bu dyn ku w st osu n ku do ot a cza ją cego podwor ca i
ogr odu i u licy n a leż y wyr a ź n ie kr eś lić .
b) widoki wszyst kich st r on fr on t owych , celem zba da n ia , czy
obr a z u licy n ie zost a je pr zez kszt a łt , ozdoby lu b wypr a wę
zeszpecon y.
c) pla n syt u a cyjn y w ska li 1 :500, k t ór yby u wyda t n ia ł położ en ie i
odległoś ć bu dyn ków od gr u n t u n a k t ór ym st oją i bu dyn ków
są siedn ich , z poda n iem ich r odza ju bu dowy i pok r ycia
da ch owego, odda len ie i kier u n ek dr óg z poda n iem st r on ś wia t a .
goldap.org.pl
56
Dla osobn o zda ła od in n ych st oją cych dom ków m oż e wła dza
policyjn o-bu dowla n a t e pr zepisy odpowiedn io zm ien ić .
2. O d e b r a n i e b u d o w y . Kola u da cyi w st a n ie su r owym
m oż n a podłu g u zn a n ia wła dz n ie pr zepr owa dza ć . Odebr a n ie
got owej bu dowy n ie powin n o się wią za ć ja kim ś okr eś lon ym
t er m in em , t ylk o pozwolić n a u ż ywa n ie, sk or o zost a ło
u dowodn ion e, ż e u bika cye m ieszka ln e z powodu wykon a n ia w
odpowiedn iej por ze za dost a t eczn ie wysu szon e. Tylko w dom a ch
za wier a ją cych m ieszka n ia czyn szowe, n a leż y r obot y około
m a lowa n ia i wypr a wy zobowią za ć pewn ym t er m in em ,
jedn a kowoż n ie t a k dłu gim ja k w bu dyn ka ch m iejskich .
goldap.org.pl
57
Digit a liza cja :
I n t er ga zet a s .c.
RK
28.04.2012 r .
goldap.org.pl