filozofia przyrody - Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Transkrypt
filozofia przyrody - Instytut Filozofii i Socjologii PAN
Instytut Filozofii i Socjologii PAN Instytut Filozofii RAN FILOZOFIA PRZYRODY – DZIŚ PHILOSOPHY OF NATURE TODAY Red. Włodzimierz Ługowski & Igor K. Lisiejew Warszawa 2011 IFiS Nakładem Fundacji Instytutu Filozofii i Socjologii PAN Opracowanie: Zespół Filozofii Przyrody IFiS PAN Przekład tekstów rosyjskich: W. Ługowski Projekt okładki: Aleksandra Wieliczko, volumina.pl Daniel Krzanowski Druk: PrintGroup, Szczecin ISBN 978-83-934143-0-7 © Copyright by The Authors Spis treści Przedmowa 5 Włodzimierz Ługowski, Filozofia przyrody – dziś. Uwagi wstępne 7 WSPÓŁCZESNY STATUS FILOZOFII PRZYRODY Wiaczesław S. Stiopin, Filozofia przyrody i racjonalność postnieklasyczna 21 Władysław Krajewski, Naukowa filozofia przyrody 28 Aleksandr P. Ogurcow, Filozofia przyrody jako ontologia 33 Michał Tempczyk, W stronę filozofii monizmu dynamicznego 38 Helena Knyazeva, Sergey P. Kurdyumov, Synergetics: new universalism or natural philosophy of the epoch of post-non-classical science? 47 AKTUALNOŚĆ KLASYCZNYCH KONCEPCJI FILOZOFII PRZYRODY Marian Skrzypek, Kategoria „mocy twórczej” u Staszica na tle oświeceniowej filozofii przyrody 66 Piama P. Gajdienko, Od antycznego do nowożytnego ujęcia przyrody 79 Andrzej Łukasik, Atomizm – dziś. Problem aktualności programu badawczego filozofii atomizmu 90 Lidia V. Fesenkova, Alexandr V. Pancratov, Noospheric mode of thinking and modern philosophy of nature 98 Zbigniew Król, Platonizm w matematyce a platonizm w naukach matematyczno-przyrodniczych 108 Wadim M. Rozin, Metamorfozy pojęcia przyrody 115 Irina W. Dobrolubowa, Transformacja obrazu przyrody w epoce noosfery 119 PRZYRODA – NAUKA – FILOZOFIA Stanisław Butryn, O naturze koncepcji kwantowego powstania wszechświata 122 Igor K. Liseev, Nature in the modern philosophical discourse 129 Zbigniew Hull, Ekozoficzna filozofia przyrody 136 Nina T. Abramowa, Generalizacja jako modus filozofii przyrody 144 Danuta Sobczyńska, O mentalnym i zmysłowym odbiorze przyrody 148 Włodzimierz Ługowski, Dicovering the (real) history of nature 155 Oleg E. Baksanski, Biological roots of knowledge 167 PRZYRODA – CZŁOWIEK – WARTOŚCI Borys G. Yudin, Understanding human being: constructivism versus naturalism 171 Andrzej Elżanowski, O wartościach i ich ewolucyjnym pochodzeniu 182 Władimir G. Borzienkow, Przyroda i świat ludzkich wartości w perspektywie naturalizmu ewolucyjnego 194 Piotr Kendziorek, Biologistyczna legitymizacja doktryn społecznych 200 Eduard S. Demidienko, Aleksandr T. Szatałow, Biospołeczna natura człowieka. Paradygmat ekozoficzny 207 Julia W. Hen, Inżynieria genetyczna a problem natury człowieka 211 Ekaterina P. Petrova, Adaptation of man as a social-natural problem 215 Noty o autorach 224 4 Przedmowa Praca jest jednym z efektów umowy o dwustronnej współpracy naukowej, zawartej na szczeblu prezydium Polskiej Akademii Nauk i Rosyjskiej Akademii Nauk, realizowanej przez IFiS PAN i IF RAN. Koordynatorem ze strony polskiej był niżej podpisany, ze strony rosyjskiej zaś prof. Igor K. Lisiejew, kierujący zakładem filozoficznych zagadnień biologii 1 (a zarazem do niedawna wicedyrektor) IF RAN. Oba instytuty mają swoje strony internetowe: www.iph.ras.ru, www.ifispan.waw.pl. Zainteresowani mogą tam zajrzeć w poszukiwaniu szczegółowych danych. O IFiS-ie (który niedawno obchodził swą pięćdziesiątą rocznicę powstania) wystarczy w tym miejscu powiedzieć tyle, że w zakresie filozofii nauk przyrodniczych ma bogatą kartę 2. Pozostaje to zresztą w zgodzie z długą tradycją polskiej filozofii przyrody, której odległe początki opisane zostały w dwóch tomach historii polskiej filozofii średniowiecznej 3. IF RAN jest, jak nietrudno zgadnąć, dużą instytucją, liczy 280 pracowników, w tym 100 samodzielnych, wśród nich 10 członków RAN. Prowadzi rozległą współpracę międzynarodową (szczególnie z USA, RFN, Francją). Jako osobliwość (rzecz jasna, w pozytywnym sensie tego słowa) odnotujmy tylko jedno: w programie kształcenia przyszłych uczonych są tam m.in. takie oto języki: chiński, arabski, sanskryt, hindi. Współpraca IFiS PAN i IF RAN w obszarze filozofii nauk przyrodniczych ma długą tradycję. W szczególności w latach siedemdziesiątych prowadzona była przez prof. Czesława Nowińskiego (1907-1981), w latach osiemdziesiątych zaś przez prof. Stanisława Butryna. Jej uczestnikami byli – oprócz filozofów – także wybitni uczeni-przyrodnicy, w tym członkowie PAN, profesorowie Leszek Kuźnicki, Adam Urbanek i Władysław J.H. Kunicki-Goldfinger. Efektem były m.in. prace zbiorowe: Problema wzaimoswiazi organizacyi i ewolucyi w biologii, red. I.K. Lisiejew, Cz. Nowiński et al., Moskwa 1978 Nauka; Ewolucja biologiczna. Związek organizacji i ewolucji w biologii, red. Cz. Nowiński, A. Batko, R.S. Karpinska, Wrocław 1981 Ossolineum; Panta rei, t. 3, red. S. Butryn, Wrocław 1988 Ossolineum. W ramach obecnej umowy o współpracy zorganizowane zostały trzy sympozja: dwa w Warszawie, jedno w Moskwie. W ich przygotowaniu i prowadzeniu ze strony polskiej (obok W. Ługowskiego) brał udział prof. Michał Tempczyk (IFiS PAN, obecnie IF UMK) oraz – nieżyjący już dziś – prof. Władysław Krajewski. W sympozjach warszawskich uczestniczyło kilkadziesiąt osób. Z referatami ze strony rosyjskiej wystąpili: W.S. Stiopin, A.P. Ogurcow, I.K. Lisiejew, W.M. Rozin, O.E. Baksanski (wszyscy: IF RAN); ze strony polskiej zaś, obok organizatorów (W. Ługowski, W. Krajewski, M. Tempczyk), m.in. Anna Zakład ów opublikował w ostatnim czasie m.in. pięciotomową serię prac z zakresu filozofii biologii: Priroda biołogiczeskogo poznanija (1991); Biofiłosofija (1997); Żyzń kak cennost’ (2000), Metodołogija biologii: nowyje idei (2001); Biołogija i kultura (2004). 2 W swoim czasie pisał o tym W. Krajewski: Trzydzieści lat filozofii nauk przyrodniczych w Polskiej Akademii Nauk i poza nią (1957-1987), „Ruch Filozoficzny” 1989, nr 1, s. 3-19. 3 M. Markowski, Filozofia przyrody w pierwszej połowie XV wieku, Wrocław 1976 Ossolineum; idem, Filozofia przyrody na Uniwersytecie Krakowskim w drugiej połowie XV wieku, Wrocław 1983 Ossolineum. 1 5 Latawiec (UKSW), Zbigniew Hull (UW-M), Marian Wesoły (UAM), Seweryn Blandzi (IFiS PAN), Elżbieta Kałuszyńska (IFiS PAN, obecnie UW-M), Jan Dębowski (AP), Anna Lemańska (UKSW), Zbigniew Król (IFiS PAN), Marek Rembierz (UŚ), Marian Skrzypek (IFiS PAN), Danuta Sobczyńska (UAM), Andrzej Łukasik (UMCS), Piotr Kendziorek (IFiS/SNS), Konrad Waloszczyk (UŁ), Leszek Żuk (UWr), Andrzej Gecow (IP PAN). Osobno warto odnotować udział w obu sympozjach warszawskich pani prof. Heleny Eilstein, która w czasie drugiego z nich, przeprowadzonego już po śmierci prof. W. Krajewskiego, przejęła niejako honorową funkcję – jak to nazwali nasi goście – „Nestora polskiej filozofii” (przyrody i nie tylko). W sympozjum moskiewskim ze strony polskiej (ze względu na ograniczony przydział środków na wymianę) uczestniczyć mogły tylko trzy osoby: W. Krajewski, M. Tempczyk i W. Ługowski. Ze strony gospodarzy natomiast zainteresowanie zaproponowaną (przez nas zresztą) tematyką filozofii przyrody przeszło wszelkie oczekiwania: zamiast dwudziestu zapowiedzianych referatów wygłoszonych zostało przeszło trzydzieści (ponadto wiele komunikatów). Wśród uczestników sympozjum było trzech dyrektorów instytutów RAN i czterech członków RAN. Jako sukces spotkanie ocenili też gospodarze. Kilka dni po powrocie do Warszawy otrzymaliśmy list, z którego wynikało, że dyrektor IF RAN, prof. Wiaczesław Stiopin, czł. rzecz. RAN (skądinąd prezes Rosyjskiego Towarzystwa Filozoficznego), był z przebiegu sympozjum na tyle zadowolony, iż wyraził chęć osobistego uczestnictwa w projekcie i wzięcia udziału w drugim sympozjum warszawskim, choć (ze względu na liczne obowiązki) wcześniej tego nie planował. [Wkrótce potem też napłynęła wiadomość, że Prezydium RAN i dyrekcja IF RAN wystąpiły z inicjatywą przedłużenia z nami umowy o współpracy na dwa kolejne lata.] Prof. Stiopina w czasie jego pobytu w Warszawie zaprosił na rozmowę ówczesny prezes PAN, prof. Andrzej B. Legocki. Umowa przewidywała wydanie dwóch tomów prac zbiorowych, jednego w Moskwie (w języku rosyjskim), drugiego w Warszawie. Tom rosyjski niedawno się ukazał 4. Zawiera ogółem 25 prac, w tym 10 autorów polskich. Otwiera go artykuł wspomnianego już prof. Andrzeja B. Legockiego (biochemika), zatytułowany „Ku nowej filozofii przyrody”. W tomie jest też opublikowany pośmiertnie tekst „Naukowa filozofia przyrody” autorstwa prof. W. Krajewskiego, członka kolegium redakcyjnego. Zdążyła się też już ukazać (bardzo obszerna) recenzja tomu rosyjskiego – w organie Rosyjskiej Akademii Nauk, miesięczniku „Viestnik RAN” (2010, nr 4) oraz „Zagadnieniach Naukoznawstwa” (2009, nr 3/4) i „Social Sciences” (Minneapolis 2010, nr 4). Niniejszy tom różni się od rosyjskiego – co do składu autorskiego ze strony polskiej oraz kompozycji całości 5. Warto też dodać, że zamieszczone niżej „Uwagi wstępne” 6 stanowią komentarz do tematyki tomu, nie zaś do jego zawartości. Tę każdy oceni sam. W. Ługowski Fiłosofija prirody siegodnia, red. I.K. Lisiejew, W. Ługowski. Kolegium redakcyjne: W. Krajewski, I.K. Lisiejew, W. Ługowski, A.P. Ogurcow, W.S. Stiopin, M. Tempczyk. Teksty polskie przełożyli: W.L. Wasiukow, E.N. Szulga. Moskwa 2009 Kanon, 512 s. 5 Szereg tekstów rosyjskich w przekładzie musiało ulec skróceniu (z uwagi na objętość tomu). 6 Prezentowane na wspomnianych sympozjach, ale uzupełnione też uwagami do nowszych wydarzeń (i wieści ze świata), które nadają nowy sens tytułowemu „dziś”. 4 6 Noty o autorach Abramowa N.T. – prof. IF RAN, Zakład Teorii Poznania. Publ. m.in.: Cełostnost’ i uprawlenije, M. 1974; Niesłowiesnoje myszlenije, M. 2002. Baksanski O.E. – prof. IF RAN. Publ. m.in.: Kognitiwnyje nauki, M. 2005. Borzienkow W.G – prof. Wydz. Filozofii MGU. Publ. m.in. Princyp dietierminizma i sowriemiennaja biołogija, M. 1980. Butryn S. – prof. IFiS PAN, Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki. Publ. m.in.: Zarys filozofii Alberta Einsteina, Warszawa 2006. Demidienko E.S. – prof. Inst. Filozofii Uniwersytetu Kaliningradzkiego. Dobrolubowa I.W. – IF RAN, mł. prac. nauk. Elżanowski A. – prof. Inst. i Muzeum Zoologii PAN. Fiesienkowa L.W. – IF RAN. Publ. m.in. Mietodołogiczeskije aspekty issledowanij żyzni w kosmosie, M. 1976; Tieorija ewolucyi i jejo otrażenije w kulturie, M. 2003. Gajdienko P.P. – czł. kor. RAN, kier. Zakładu Antycznej i Średniowiecznej Filozofii i Nauki, czł. Internationale Fichte Gesellschaft. Publ. m.in.: Ewolucyja poniatija nauki (VI w. p.n.e.-XVI w.), M. 2 2010; Ewolucyja poniatija nauki (XVII-XVIII w.), M. 22010. Hen J.W. – dr hab. IF RAN. Publ. m.in.: Ewgieniczskij projekt. Pro i contra, M. 2003. Hull Z. – prof. Inst. Filozofii UW-M. Publ. m.in.: Człowiek wobec świata, Olsztyn 1996; Wokół ekofilozofii, Bydgoszcz 2001. Judin B.G. – czł. kor. RAN, kier. Zakładu Kompleksowych Problemów Badania Człowieka IF RAN, red. nacz. pisma „Czełowiek” Kendziorek P. – dr filozofii (SNS/IFiS). Publ. m.in. Antysemityzm a społeczeństwo mieszczańskie. W kręgu interpretacji neomarksistowskich, Warszawa 2005. Krajewski W. (1919-2006), prof. Inst. Filozofii UW, wiceprezes PTF. Publ. m.in.: Związek przyczynowy, Warszawa 1967; Correspondence principle and growth of knowledge, Dordrecht 1977; Prawa nauki, Warszawa 21998, Współczesna filozofia naukowa, Warszawa 2005. Kniaziewa H.N. – kier. Zakładu Epistemologii Ewolucyjnej IF RAN, stypendystka Alexander von Humboldt-Stiftung, czł. Deutsche Gesellschaft für Komplexe Systeme und Nichtlineare Dynamik, czł. Association pour la Pensée Complexe (France). Publ. m.in.: Odisseja naucznogo razuma. Siniergeticzeskoje widienije naucznogo progressa, M. 1995; (z S.P. Kurdiumowem) Osnowanija siniergietiki, M. 32010. Król Z. – prof. IFiS PAN, Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki. Publ. m.in.: Platonizm matematyczny i hermeneutyka, Warszawa 2006. 7 Kurdiumow S.P. (1928-2004), czł. rzecz. RAN, dyrektor (1989-1999) Instytutu Matematyki Stosowanej RAN, specjalista w zakresie fizyki matematycznej, fizyki plazmy i synergetyki, czł. European Academy of Sciences. Lisiejew I.K. – prof. IF RAN, kier. Zakładu Bio- i Ekofilozofii. Publ. m.in.: Fiłosofija i tieorija ewolucyi, M. 1974; Fiłosofija. Biołogija. Kultura, M. 2011. Ługowski W. – prof. IFiS PAN, kier. Zespołu Filozofii Przyrody. Publ. m.in.: Paradoks powstawania życia, Warszawa 1987; Filozoficzne podstawy protobiologii, Warszawa 1995; Filozofia przyrody. Funkcja (de)mistyfikacyjna, Warszawa 2010. Łukasik A. – prof. Wydz. Filozofii i Socjologii UMCS. Publ. m.in.: Filozofia atomizmu. Atomistyczny model świata w filozofii przyrody, fizyce klasycznej i współczesnej a problem elementarności, Lublin 2006. Ogurcow A.P. – prof. IF RAN, kier. Zakładu Metodologii i Etyki Nauki. Publ. m.in.: Discyplinarnaja struktura nauki, M. 1988; Fiłosofija nauki jewropiejskogo Proswieszczenija, M. 1994; Puti k uniwersaliam (współaut. S. Nierietina), Moskwa 2006. Pankratow A.W. (1926-2005), prof. nauk chemicznych, Wydz. Geologii MGU. Pietrowa E.W. – dr, IF RAN, Zakład Bio- i Ekofilozofii. Publ. m.in.: współaut. Globalizacyja i problemy sochranienija kulturnogo mnogoobrazija, M. 2010. Rozin W.M. – prof. IF RAN. Publ. m.in.: Tipy i diskursy naucznogo myszlenija, Moskwa 2000; Fiłosofija tiechniki, Moskwa 2001; Mietodołogija. Stanowlenije i sowriemiennoje sostojanije, Moskwa 2005. Skrzypek M. – prof. IFiS PAN. Publ. m.in.: Holbach, Warszawa 1979; Oświecenie francuskie a początki religioznawstwa, Wrocław 1989; Filozofia Diderota, Warszawa 1996; Filozofia i myśl społeczna w latach 1700-1830, Warszawa 2000. Sobczyńska D. – prof. Inst. Filozofii UAM. Publ. m.in.: Osobliwości chemii, Poznań 1984; Sztuka badań eksperymentalnych, Poznań 1993; współred. Chemistry in the philosophical melting pot, Frankfurt am Main 2004. Stiopin W.S. – czł. rzecz. RAN, honorowy dyrektor IF RAN, przewodniczący Wydziału Filozofii, Socjologii, Psychologii i Prawa RAN, prezes Rosyjskiego Towarzystwa Filozoficznego, doktor honoris causa uniwersytetu w Karlsruhe (RFN), czł. Institut International de Philosophie. Publ. m.in.: Stanowlenije naucznoj tieorii, Minsk 1976; Tieorieticzeskoje znanije, Moskwa 2000; Theoretical knowledge, Berlin 2005 (Springer, Synthese Library); Fiłosofija nauki, Moskwa 2006. Tempczyk M. – prof. Inst. Filozofii UMK. Publ. m.in.: Strukturalna jedność świata, Warszawa 1981; Fizyka a świat realny, Warszawa 21991; Świat harmonii i chaosu, Warszawa 1995; Teoria chaosu a filozofia, Warszawa 1998; Ontologia świata przyrody, Kraków 2005. 8