Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na

Szczepańska
Probl
Hig Epidemiol
J i wsp. 2011,
Badanie
92(1):
wpływu
103-109
częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek
103
Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł
błonnika na skład ciała studentek
Examining the effect of the frequency of consumption of selected fiber sources on the body
composition of female students
Justyna Szczepańska, Lidia Wądołowska, Małgorzata A. Słowińska, Ewa Niedźwiedzka,
Joanna Biegańska
Katedra Żywienia Człowieka, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
Cel pracy. Określenie częstości spożycia warzyw, owoców i produktów
zbożowych jako źródeł błonnika oraz analiza ich wpływu na skład ciała
studentek.
Aim. To determine the frequency of consumption of vegetables, fruit and
cereal products as sources of fiber and to analyze their effect on the body
composition of female students.
Materiał i metody. Badaniami objęto 81 studentek Wydziału Nauki
o Żywności UWM w Olsztynie w wieku 20-24 lat. Częstość spożycia
wybranych źródeł błonnika określono za pomocą kwestionariusza Block’a
do oceny spożycia owoców, warzyw i błonnika. Na tej podstawie obliczono
spożycie błonnika, które wyrażono w skali punktowej (0-36). Zmierzono
masę ciała, wysokość, obwody talii i bioder, grubość 4 fałdów skórnotłuszczowych i obliczono zawartość tłuszczu w organizmie (%FM). Kobiety
podzielono na podgrupy w zależności od spożycia błonnika ogółem
i zawartości tłuszczu w organizmie.
Materials and methods. The research involved 81 female students of
the Faculty of Food Science of the University of Warmia and Mazury in
Olsztyn, aged 20-24 years. The frequency of consumption of selected
sources of fiber was determined with the use of Block’s questionnaire in
order to evaluate the intake of fruit, vegetables and fiber. This was used
as a basis for calculating fiber intake, expressed on a point scale (0-36).
The following measurements were taken: body mass, height, waist and hip
circumferences, sum of four skinfolds’ thickness and body fat mass (%FM).
The women were divided into subgroups, depending on their total fiber
consumption and body fat mass.
Wyniki. Dietę ubogą w błonnik pokarmowy (<20pkt) miało 85% kobiet,
a niewystarczające spożycie błonnika (20-29pkt) 15% próby. %FM>30%
miało 27% kobiet, a %FM<25% miało 31% kobiet. W analizie
korespondencji stwierdzono występowanie silnej zależności między %FM
a spożyciem błonnika (wyjaśniana bezwładność: 72%). Wraz ze wzrostem
%FM stwierdzono rosnący trend odsetka kobiet mających dietę ubogą
w błonnik (z 76% u kobiet o %FM<25% do 91% u kobiet o %FM>30%).
Jednocześnie obserwowano malejący trend spożycia błonnika, który wynikał
z malejącej częstości spożycia 3 grup produktów: innych produktów
zbożowych, ziemniaków i innych warzyw. Kobiety o %FM>30% miały
istotnie mniejszą częstość spożycia owoców niż kobiety o %FM<25%.
Wnioski. Większej zawartości tłuszczu w organizmie sprzyjało mniejsze
spożycie błonnika przez kobiety, które wynikało z mniejszej częstości
spożycia owoców, innych produktów zbożowych, ziemniaków i innych
warzyw. Poszczególne źródła błonnika miały mniejszy wpływ na zawartość
tkanki tłuszczowej w organizmie, a skład organizmu i zawartość tkanki
tłuszczowej w większym stopniu zależały od spożycia błonnika ogółem.
Słowa kluczowe: błonnik pokarmowy, BMI, częstość spożycia żywności,
owoce, produkty zbożowe, skład ciała, studenci, warzywa
Results. The diet of 85% women was poor in dietary fiber (<20 pts) and
15% of the sample revealed insufficient fiber intake (20-29 pts). 27%
of women had %FM>30%, and 31% women had %FM<25%. The
correspondence analysis showed the existence of a strong relationship
between %FM and fiber intake (inertia accounted for: 72%). Along with
the growth of %FM, there was observed a growing trend concerning
the percentage of women with a low-fiber diet (from 76% in women of
%FM<25% to 91% in women of %FM>30%). At the same time, there
was a decreasing trend of fiber intake, which resulted from a decreasing
frequency of consumption concerning three groups of products: other
cereals, potatoes and other vegetables. Women of %FM>30% were
characterized by a significantly lower frequency of fruit consumption than
women of %FM<25%.
Conclusions. The higher percentage of body fat mass was favored by
a lower consumption of fiber by women, which resulted from less frequent
consumption of fruit, other cereals, potatoes and other vegetables.
Individual sources of fiber had a less significant effect on the fat tissue
content in the body, and the composition of the body and content of fat
mass to a larger extent depended on total fiber intake.
Key words: fiber, BMI, food intake frequency, fruit, cereals, body composition,
students, vegetables
© Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109
www.phie.pl
Nadesłano: 08.10.2010
Zakwalifikowano do druku: 27.01.2011
Adres do korespondencji / Address for correspondence
mgr inż. Justyna Szczepańska
ul. Słoneczna 44a, 10-718 Olsztyn
tel. 895233673, e-mail: [email protected]
104
Wykaz skrótów
BMI – względna masa ciała/body mass index,
BSF – grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad bicepsem/
biceps skinfold thickness,
TSF – grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad tricepsem/
triceps skinfold thickness,
SCSF – grubość fałdu skórno-tłuszczowego pod dolnym
kątem łopatki/subscapular skinfold thickness,
SISF – grubość fałdu skórno-tłuszczowego nad grzebieniem
kości biodrowej/suprailiac skinfold thickness,
Sum of 4 SF – suma 4 fałdów skórno-tłuszczowych/ sum of
4 skinfolds thickness,
WHR – wskaźnik talia-biodro/waist hip ratio,
FM – masa tłuszczu w organizmie w kg/fat mass in kg,
FFM – beztłuszczowa masa ciała w kg/free fat mass in kg,
%FM – odsetek tłuszczu w organizmie w %/ percentage of
fat mass in %,
S1 – skupienie 1/cluster 1,
S2 – skupienie 2/cluster 2.
Wstęp
Włókno pokarmowe jest ważnym składnikiem
codziennej diety ze względu na fizjologiczne oddziaływanie na organizm człowieka. Błonnik zwiększa
objętość treści pokarmowej, poprawia perystaltykę
jelit i zapobiega zaparciom, przez co zmniejsza ryzyko
wystąpienia uchyłków jelita grubego [1,2]. Niektóre
funkcje włókna pokarmowego są nadal przedmiotem
polemiki. Szczegółowego poznania i wyjaśnienia wymaga rola błonnika w profilaktyce układu krążenia,
chorób nowotworowych i cukrzycy [3-10].
Żywność obfitująca w błonnik ma z reguły
mniejszą gęstość energetyczną, a większą zawartość
witamin i składników mineralnych. Cennymi pokarmowymi źródłami błonnika są warzywa, owoce,
produkty zbożowe i strączkowe, lecz ich spożycie
w wielu krajach świata jest niewystarczające [11,12].
Szczególnie korzystne oddziaływanie na zdrowie jest
wykazywane dla warzyw i owoców. Małe spożycie tych
produktów jest czynnikiem w etiologii wielu chorób
dietozależnych i zwiększa ryzyko m.in. nadwagi i otyłości, nowotworów, chorób układu krążenia, układu
oddechowego i pokarmowego [3,12,13]. Powiązania
pomiędzy nadwagą/otyłością i innymi chorobami
dietozależnymi są bardzo złożone. Największe ryzyko
dla zdrowia jest związane z otyłością brzuszną, która
sprzyja zmniejszonej wrażliwości tkanek na insulinę,
podwyższonemu ciśnieniu krwi, niekorzystnemu profilowi lipidowemu krwi i zwiększa ryzyko wystąpienia
nowotworów szyjki macicy i prostaty [14-17]. Z tego
powodu do oceny zaburzeń metabolicznych wykorzystuje się jednocześnie co najmniej dwa wskaźniki
somatyczne, takie jak względna masa ciała i obwód
talii lub zawartość tkanki tłuszczowej [18-20].
Występowanie nadmiernej masy ciała w społeczeństwach krajów rozwiniętych ciągle narasta,
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109
a konsekwencje otyłości są szczególnie dotkliwe dla
zdrowia kobiet i przyszłych pokoleń niezależnie od
płci [12, 21]. Z tego powodu poznanie uwarunkowań
otyłości jest warunkiem niezbędnym do tworzenia
skutecznych działań prewencyjnych.
Cel pracy
Określenie częstości spożycia wybranych źródeł
błonnika pokarmowego i jego wpływu na skład ciała
studentek.
Materiał i metody
Badana próba
Na początku 2010 r. przeprowadzono badania
wśród studentek Wydziału Nauk o Żywności na
Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w Olsztynie.
Badania przeprowadzono podczas zajęć realizowanych na drugim roku studiów wśród wszystkich osób
z wybranych grup (5 na 11 grup) obecnych na zajęciach. W badaniach udział wzięło 107 osób, w tym
81 studentek w wieku 20-24 lat, średnio 20,8±0,7
(tab. I). Wywiady żywieniowe przeprowadzono
metodą audytoryjną, po szczegółowym wyjaśnieniu
pytań i celu badań, a następnie dokonano pomiarów
antropometrycznych. Z powodu małej liczebności studentów (26) w pracy analizowano wyłącznie wyniki
dotyczące studentek.
Ocena częstości spożycia żywności
Częstość spożycia wybranych źródeł błonnika
zmierzono za pomocą kwestionariusza Block’a do
oceny spożycia owoców, warzyw i błonnika (BSQFVF)
w tłumaczeniu Roszkowskiego [22, 23]. Kwestionariusz zawierał pytania o częstość spożycia dziewięciu
wybranych grup produktów, takich jak: owoce, soki
owocowe, surówki, ziemniaki, rośliny strączkowe, inne
warzywa, pieczywo ciemne, pieczywo jasne oraz inne
produkty zbożowe. Częstość spożycia grup produktów
Tabela I. Charakterystyka próby w zależności od spożycia błonnika (wartość
średnia ± odchylenie standardowe)
Table I. Characteristics of the sample, depending on fiber consumption
(mean value ± standard deviation)
Parametr/Parameter
Ogółem
/Total
Dieta uboga
w błonnik
/Low-fiber
diet
Niewystarczające
spożycie błonnika
/Insufficient fiber
intake
Liczebność/Population size
81
69
12
Odsetek próby/Sample
percentage (%)
100
85
15
Wiek/Age (lat/years)
20,7±0,5
20,7±0,5
Średnie spożycie błonnika/Mean fiber intake
(pkt./pts)
15,4±3,9 14,4±3,3***
20,7±0,7
21,3±1,2***
Istotność różnic między grupami na poziomie: ***p<0,001/ Significance of
differences between groups at the level of: ***p<0.001
Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek
105
określono w pięciu kategoriach: mniej niż raz/tydzień
(1), raz/tydzień (2), 2-3 razy/tydzień (3), 4-6 razy/tydzień (4) oraz codziennie (5). Liczby całkowite przypisane kategoriom (od 1 do 5) wykorzystano do opisania
częstości spożycia poszczególnych grup produktów.
Spożycie błonnika wyrażono w skali punktowej wg
algorytmu Block’a [22]. W tym celu kategoriom przypisano punkty w skali od 0 pkt. (dla częstości mniej
niż raz/tydzień) do 4 pkt. (codziennie). Uzyskane
punkty zsumowano i na tej podstawie wyróżniono
3 grupy respondentów (tab. I):
•o wystarczającym spożyciu błonnika (>30 punktów),
•o niewystarczającym spożyciu błonnika (20-29
punktów),
•mających dietę ubogą w błonnik (<20 punktów).
porównano testem Kruskala-Wallisa, zaś rozkłady
testem χ2 [24,25]. Trendy analizowano za pomocą
regresji liniowej.
Zależność pomiędzy spożyciem błonnika pokarmowego a zawartością tłuszczu w organizmie oceniono
za pomocą analizy korespondencji. Zmiennymi wejściowymi w analizie korespondencji były 3 podgrupy
zawartości tłuszczu w organizmie (<25%, 25-30%,
>30%) oraz 2 kategorie spożycia błonnika (niewystarczające spożycie błonnika, dieta uboga w błonnik),
ponieważ żadna z osób nie spożywała wystarczającej
ilości błonnika. Wyniki przedstawiono w dwuwymiarowym układzie współrzędnych. Oba wymiary łącznie
wyjaśniały 72% bezwładności (1 wymiar: 39%; 2 wymiar: 33%). Analizę statystyczną przeprowadzono
programem Statistica PL v.8.0 przy p=0,05.
Ocena składu ciała
Wyniki
Oceny składu ciała dokonano na podstawie pomiarów antropometrycznych. Zmierzono masę ciała
(kg), wysokość (cm), obwody talii i bioder (cm) oraz
grubość 4 fałdów skórno-tłuszczowych (mm): nad
mięśniem dwugłowym (BSF) i trójgłowym ramienia
(TSF), pod dolnym kątem łopatki (SCSF) oraz nad
grzebieniem kości biodrowej (SISF). Następnie obliczono wskaźnik Body Mass Index (BMI, kg/m2).
Zawartość tłuszczu (FM, kg), procentowy udział
tłuszczu (%FM, %) i zawartość beztłuszczowej masy
ciała (FFM, kg) w organizmie obliczono wg algorytmu
Durnina i Womersley’a [36]. Wyróżniono 3 grupy
osób o zawartości tłuszczu: (1) <25%, (2) od 25%
do 30%, (3) >30% (tab. II).
Ryzyko dla zdrowia określono na podstawie obwodu talii (WC) i względnej masy ciała (BMI) [19].
Wyróżniono 2 grupy osób o:
(1)najmniejszym ryzyku utraty zdrowia: WC <88cm
i BMI=18,5-24,9 kg/m2,
(2)zwiększonym ryzyku utraty zdrowia – w tej grupie
skupiono osoby o różnych wartościach WC i BMI
z powodu małej liczebności osób w podgrupach:
o WC<88 cm i BMI=25-29,9 kg/m 2 lub
WC≥88 cm i BMI=18,5-24,9 kg/m2.
o WC<88 i BMI=30-34,9 kg/m2 lub WC≥88
i BMI=25-29,9 kg/m2
o WC ≥88 cm i BMI≥30 kg/m2.
Zgodnie z kryteriami WHO [32] kobiety z BMI<18,5
sklasyfikowano do grupy z ryzkiem niedożywienia.
Dietę ubogą w błonnik pokarmowy (<20pkt)
miało 85% kobiet, a niewystarczające spożycie błonnika (20-29pkt) wykazano u 15% (tab. I). Potwierdzono
istotnie niższe średnie spożycie błonnika u kobiet
o diecie ubogiej w błonnik w porównaniu z kobietami
o niewystarczającym spożyciu błonnika (odpowiednio
14,4 i 21,3 pkt.; tab. I).
Zawartość tłuszczu w organizmie powyżej 30%
miało 27% kobiet, a zawartość tłuszczu poniżej 25%
miało 31% kobiet (tab. II). Niedowagę (BMI<18,5
kg/m2) miało 9% kobiet, a nadwagę (BMI≥25 kg/m2)
5% kobiet (tab. III). Zwiększone ryzyko dla zdrowia
z powodu zbyt dużego obwodu talii lub wysokiego
BMI miało 10% kobiet. Zaobserwowano, że kobiety
o większym spożyciu błonnika miały nieistotnie
mniejszą masę ciała, obwody talii i bioder, grubość
fałdów skórno-tłuszczowych i zawartość tłuszczu
w organizmie (tab. III i IV).
Nie odnotowano istotnych różnic w spożyciu
błonnika ogółem i częstości spożycia poszczególnych
grup produktów w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie, z wyjątkiem owoców (tab. V).
Kobiety o zawartości tłuszczu w organizmie >30%
Analiza statystyczna
Wyniki przedstawiono jako odsetek osób oraz
wyrażono wartością średnią i odchyleniem standardowym, które obliczono na podstawie wartości
liczbowych przypisanych poszczególnym kategoriom
częstości spożycia (od 1 do 5). Wartości średnie cech
Tabela II. Charakterystyka próby w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (wartość średnia ± odchylenie standardowe)
Table II. Characteristics of the sample depending on body fat mass (mean
value ± standard deviation)
Parametr/Parameter
Ogółem
/Total
Zawartość tłuszczu w organizmie/
Body fat mass (%)
<25
25–30
Liczebność/Population size
81
25
34
>30
22
Odsetek próby
/Sample percentage (%)
100
31
42
27
Wiek/Age (lat/years)
20,7±0,5 20,7±0,6 20,6±0,4 20,8±0,6
Zawartość tłuszczu
w organizmie
/Body fat mass (%)
26,9±5,6 20,4±4,3 28,0±1,2 32,8±2,5
106
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109
Tabela III. Rozkład wskaźników somatycznych w próbie (%) w zależności od
spożycia błonnika
Table III. Distribution of somatic indicators in the sample (%) depending on
fiber intake
Parametr/Parameter
Ogółem
/Total
Tabela IV. Wskaźniki somatyczne próby w zależności od spożycia błonnika
(wartość średnia ± odchylenie standardowe)
Table IV. Somatic indicators of the sample depending on fiber intake (mean
value ± standard deviation)
Dieta uboga
Niewystarczające
spożycie błonnika
w błonnik
/Low-fiber diet /Insufficient fiber intake
Parametr/ Parameter
BMI (kg/m2)
<18,5
9
7
17
18,5–24,9
86
88
75
≥25
5
4
8
Masa ciała/Body mass (kg) 58,9±7,3 59,1±7,2
Zawartość tłuszczu w organizmie/Body fat mass (%)
<25
31
28
50
25–30
42
43
33
>30
27
29
17
83
75
Ryzyko dla zdrowia/Health risk #
Najmniejsze ryzyko
/Lowest risk
81
Zwiększone ryzyko
/ Increased risk
10
10
Ogółem
/Total
NiewystarczaDieta
jące spożycie Różnica
uboga
błonnika
/Diffew błonnik
/Insufficient
rence
/Low-fiber
fiber intake
(2 - 1)
diet (1)
(2)
8
#objaśnienia w metodyce/explained in the methodology
miały mniejszą częstość spożycia owoców niż kobiety
o zawartości tłuszczu <25% (średnio o 0,36). Wraz
ze wzrostem otłuszczenia ciała stwierdzono malejący
trend spożycia błonnika (średnio o 1,4 pkt; tab. V).
Malejący trend spożycia błonnika wynikał z malejącego trendu częstości spożycia 3 grup produktów: innych
produktów zbożowych (średnio o 0,56), ziemniaków
(o 0,27) i innych warzyw (o 0,17). Zauważono, że
kobiety o większym otłuszczeniu ciała nieistotnie
rzadziej spożywały pieczywo jasne, soki owocowe,
ziemniaki, inne produkty zbożowe i inne warzywa,
a częściej surówki i pieczywo ciemne.
Nie wykazano istotnych różnic w rozkładzie
spożycia błonnika i częstości spożycia jego różnych
źródeł w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (tab. VI). Wraz ze wzrostem zawartości tłuszczu
w organizmie stwierdzono rosnący trend odsetka kobiet mających dietę ubogą w błonnik (o 15 jedn.%).
57,6±7,8
-1,5
Wysokość/Weight (cm)
165,5±6,3 165,6±6,2 165,2±7,3
-0,4
BMI (kg/m2)
21,5±2,5 21,6±2,4
21,2±2,8
-0,4
Obwód talii
/Waist circumference (cm)
74,8±8,8 75,4±9,1
71,6±6,4
-3,8
Obwód bioder
/Hip circumference (cm)
95,1±7,8 95,1±8,2
94,8±5,4
-0,3
BSF (mm)
11,8±5,3 12,2±5,4
9,3±3,9
-2,9
TSF (mm)
13,9±5,5 14,2±5,7
12,2±4,3
-2,0
SCSF (mm)
14,4±5,7 14,9±5,7
12,9±6,2
-2,0
SISF (mm)
13,6±6,3 13,8±6,3
12,7±6,4
-1,1
Suma 4 fałdów
53,8±18,9 54,9±19,2 47,2±16,8
/Sum of 4 skinfolds (mm)
-7,7
-1,7
FM (kg)
16,1±4,6 16,3±4,5
14,6±4,8
FFM (kg)
42,8±4,6 42,8±4,6
43,0±4,9
0,2
FM (%)
26,9±5,6 27,3±5,4
24,9±6,2
-2,4
Wynikało to z malejącego trendu odsetka osób spożywających owoce ≥4 razy/tydz. (o 28 jedn.%), soki
owocowe ≥4 razy/tydz. (o 21 jedn.%), inne produkty
zbożowe ≥4 razy/tydz. (o 18 jedn.%), ziemniaki ≥4
razy/tydz. (o 14 jedn.%) i pieczywo jasne ≥5 razy/
tydz. (o 4 jedn.%) oraz wzrostowego trendu odsetka
osób spożywających rośliny strączkowe ≥3 razy/tydz.
(o 9 jedn.%). Zauważono, że wzrostowi otłuszczenia
organizmu towarzyszył nieistotny wzrost odsetka osób
spożywających surówki ≥4 razy/tydz.
W analizie korespondencji stwierdzono występowanie silnej zależności między zawartością tłuszczu
w organizmie a spożyciem błonnika przez kobiety
(wyjaśniana bezwładność: 72%; ryc. 1). Wyróżniono
Tabela V. Częstość spożycia wybranych źródeł błonnika w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (wartość średnia ± odchylenie standardowe)
Table V. Frequency of consumption of selected fiber sources depending on body fat mass (mean value ± standard deviation)
Produkty/Products
Ogółem/Total
Zawartość tłuszczu w organizmie/Body fat mass (%)
<25 (1)
25 – 30
>30 (2)
Różnica/Difference
(2 - 1)
Surówki/Salads
2,98±1,01
3,04±0,89
2,74±0,99
3,27±1,12
0,23
Inne warzywa/Other vegetables
2,32±0,86
2,40±1,00
2,32±0,84
2,23±0,75
-0,17↓
Soki owocowe/Fruit juices
3,00±1,24
3,00±1,29
3,26±1,08
2,59±1,37
-0,41
Owoce/Fruit
3,41±1,17
3,72±1,28*
3,21±1,27
3,36±0,79*
-0,36
Roślinny strączkowe/ Legumes
1,32±0,65
1,28±0,46
1,35±0,77
1,32±0,65
0,04
Ziemniaki/Potatoes
2,59±1,19
2,72±1,14
2,59±1,21
2,45±1,26
-0,27↓
Inne produkty zbożowe/Other cereals
2,65±1,24
2,92±1,35
2,65±1,23
2,36±1,09
-0,56↓
Pieczywo ciemne/Wholegrains bread
2,78±1,42
2,48±1,61
2,91±1,36
2,91±1,31
0,43
Pieczywo jasne/White bread
3,38±1,49
3,68±1,28
3,24±1,63
3,27±1,49
-0,41
Błonnik ogółem/Total fiber (pkt./pts)
15,4±3,9
16,2±4,4
15,3±3,8
14,8±3,6
-1,4↓
Istotność różnic między grupami na poziomie: *p<0,05; ↓ malejący trend przy p<0,05
Significance of differences between groups at the level of: *p<0.05; ↓ a decreasing trend at p<0.05
Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek
107
Tabela VI. Rozkład częstości spożycia wybranych źródeł błonnika w zależności od zawartości tłuszczu w organizmie (% próby)
Table VI. Distribution of the frequency of consumption of selected fibre sources depending on body fat mass (% of the sample)
Ogółem
/Total
Zawartość tłuszczu w organizmie/Body fat mass (%)
<25 (1)
25–30
>30 (2)
Różnica/Difference
(2 - 1)
21
20
15
32
12
Inne warzywa ≥4 razy/tydz./Other vegetables ≥4 times/week
6
12
3
5
-7
Soki owocowe ≥4 razy/tydz./Fruit juices ≥4 times/week
35
44
35
23
-21↓
Owoce ≥4 razy/tydz./Fruit ≥4 times/week
47
64
41
36
-28↓
Roślinny strączkowe ≥3 razy/tydz./ Legumes 3 times/week
4
0
3
9
9↑
Ziemniaki ≥4 razy/tydz./Potatoes ≥4 times/week
20
28
18
14
-14↓
Inne produkty zbożowe ≥4 razy/tydz./ Other cereals ≥4 times/week
23
32
24
14
-18↓
Pieczywo ciemne ≥4 razy/tydz./ Wholegrain bread ≥4 times/week
27
28
26
27
-1
Pieczywo jasne ≥5 razy/tydz./White bread ≥5 times/week
35
36
35
32
-4↓
dieta uboga w błonnik/low-fiber diet
85
76
88
91
15↑
niewystarczające spożycie błonnika /insufficient fiber intake
15
24
12
9
-15↓
Produkty/Products
Surówki ≥4 razy/tydz./Salads ≥4 times/week
Ocena spożycia błonnika/Fiber intake assessment
↓ ↑ malejący lub rosnący trend przy p<0,05 / ↓ ↑ decreasing or increasing trend at p<0.05
2
Niewystarczające spożycie błonnika
/Insufficient fiber intake
Wymiar 2/Dimension 2
FM>30%
1
Dieta uboga w błonnik
/Low-fiber diet
S1
FM<25%
S2
0
-1
FM 25-30%
-2
-2
-1
0
Wymiar 1/Dimension 1
1
2
Ryc. 1. Zależność pomiędzy spożyciem błonnika a zawartością tkanki
tłuszczowej
Fig. 1. Relation between fiber intake and fat mass content
dwa skupienia, które leżały po przeciwnych stronach
osi pionowej, w oddzielnych ćwiartkach układu
współrzędnych. Skupienie pierwsze (S1) tworzyły
osoby o największej zawartości tłuszczu w organizmie
(>30%) i najmniejszym spożyciu błonnika (<20
pkt). Skupienie drugie (S2) tworzyły osoby z najmniejszą zawartością tłuszczu w organizmie (<25%)
i większym spożyciu błonnika (20-29 pkt). Punkt odpowiadający osobom o przeciętnej zawartości tłuszczu
w organizmie (25-30%) leżał w innej ćwiartce układu
współrzędnych niż skupienia S1 i S2.
Dyskusja
Nadwaga i otyłość stają się coraz bardziej powszechnym zjawiskiem w Polsce i na świecie [11,
12]. Wiele badań wskazuje, że w Polsce nadmierną
masę ciała ma około 50% dorosłych kobiet [26-28].
W niniejszych badaniach nadmierną masę ciała
(BMI ≥ 25 kg/m2) stwierdzono u małego odsetka kobiet (5%), zaś podwyższone ryzyko zagrożeń zdrowia
z powodu wysokiego BMI lub dużego obwodu talii
miało 10% kobiet. W badaniach uczestniczyły studentki w wieku 20-24 lat, co potwierdza, że otyłość
występuje najrzadziej u młodych kobiet z wyższym poziomem wykształcenia [26, 28]. Jednocześnie ponad
25% badanych kobiet miało zawartość tłuszczu w ciele
wskazującą na otyłość (>30%). Wysoki odsetek
tłuszczu w organizmie przy prawidłowym BMI może
sugerować zagrożenie zaburzeniami metabolicznymi
podobnymi do występujących u osób otyłych [14].
Takie osoby są nazywane „metabolicznie otyłymi
z normowagą” (metabolically obese normal-weight
– MONW). Zaburzenia metaboliczne u osób z normowagą i ich konsekwencje dla zdrowia są stosunkowo
nowym problemem badawczym [14, 16, 17]. Wśród
przyczyn tych zaburzeń wymienia się między innymi
małą aktywność fizyczną. W naszych badaniach nie
oceniono wysiłku fizycznego kobiet, jednak wyniki
innych badań sugerują prawdopodobny udział tego
czynnika stylu życia [16, 17, 29].
W badaniach odnotowano niewystarczające
spożycie błonnika pokarmowego, co jest zgodne
z wcześniejszymi doniesieniami [11, 27, 30, 31].
Żadna z kobiet nie spożywała wystarczającej ilości
błonnika, a liczba kobiet o diecie ubogiej w błonnik
przekraczała 80% i była prawie 6 razy większa niż kobiet o niewystarczającym spożyciu błonnika. Źródłami
błonnika spożywanymi przez kobiety z największą
częstością, chociaż niewystarczającą w odniesieniu
do zaleceń, były owoce, pieczywo jasne i soki owocowe
[11, 27, 32]. Najrzadziej spożywanym źródłem błonnika były nasiona roślin strączkowych. Taka struktura
spożycia żywności wyjaśnia nieodpowiedni poziom
spożycia błonnika obserwowany wśród studentek
108
i potwierdza podobieństwo błędów żywieniowych
występujących u Polaków w różnym wieku [12].
Przeważa pogląd, że odpowiednie spożycie błonnika zmniejsza ryzyko wystąpienia nadmiernej masy
ciała [2, 13, 32]. Wykazano, że większe spożycie
błonnika sprzyjało utrzymaniu mniejszej masy ciała, obwodów talii i bioder oraz zawartości tłuszczu
w organizmie [34-36]. Korzystna rola błonnika
w prewencji otyłości jest wyjaśniana mniejszą gęstością energetyczną żywności obfitującej w błonnik oraz
wydłużeniem czasu przebywania pokarmu w żołądku
i odczuwania sytości [2]. W naszych badaniach wykazano silną zależność między spożyciem błonnika
a zawartością tłuszczu w organizmie, co dokumentuje
wysoki poziom wyjaśnianej bezwładności (opisującej
zmienność). Związek pomiędzy zawartością tłuszczu
w organizmie a częstością spożycia poszczególnych
źródeł błonnika był słabszy. Dotyczył niektórych
źródeł błonnika, takich jak owoce, inne produkty
zbożowe, ziemniaki i inne warzywa i był obserwowany
głównie jako trendy w częstości spożycia. Sugeruje
to, że poszczególne źródła błonnika miały mniejszy
wpływ na zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie,
a skład organizmu i zawartość tkanki tłuszczowej
Probl Hig Epidemiol 2011, 92(1): 103-109
w większym stopniu zależały od spożycia błonnika
ogółem.
Ograniczenia naszych badań wynikają z względnie małej liczebności próby. Była ona wystarczająca
na przeprowadzenia niniejszych analiz, jednak mogła
wpłynąć na zmniejszenie siły współzależności między
cechami [24, 36]. Kolejnym ograniczeniem we wnioskowaniu jest brak informacji o wartości energetycznej
racji pokarmowych kobiet. Uniemożliwia to ocenę bilansu energetycznego, który jest jednym z kluczowych
elementów w prewencji otyłości.
Podsumowanie i wnioski
Większej zawartości tłuszczu w organizmie
sprzyjało mniejsze spożycie błonnika przez kobiety,
które wynikało z mniejszej częstości spożycia owoców,
innych produktów zbożowych, ziemniaków i innych
warzyw. Poszczególne źródła błonnika miały mniejszy
wpływ na zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie,
a skład organizmu i zawartość tkanki tłuszczowej
w większym stopniu zależały od spożycia błonnika
ogółem. Wyniki potwierdzają korzystną rolę żywności
stanowiącej źródło błonnika w zapobieganiu otyłości
u młodych kobiet.
Piśmiennictwo / References
1. Liu S, Willett WC, Manson JE, et al. Relation between changes
in intakes of dietary fiber and grain products and changes
in weight and development of obesity among middle-aged
women. Am J Clin Nutr 2003, 78: 920–927.
2. Normy Żywienia Człowieka. Podstawy prewencji otyłości i
chorób niezakaźnych. Jarosz M, Bułhak-Jachymczyk B (red).
PZWL, Warszawa 2008.
3. AICR Food, nutrition, physical activity, and the life
prevention of cancer: a global perspective. Washington DC
2007: 67-97.
4. Bandera EV, Kushi LH, Moore DF, et al. Association between
dietary fiber and endometrial cancer: a dose-response metaanalysis. Am J Clin Nutr 2007, 86: 1730-1737.
5. Jenkins DJA, Kendall CWC, Mckeown-Eyssen G, et al.
Effect of a low glycemic index or a high cereal fiber diet on
type 2 diabetes: a randomized trial. JAMA 2008, 300(23):
2742‑53.
6. Mozaffarian D, Kumanyika SK, Lemaitre RN, et al. Cereal,
fruit, and vegetable fiber intake and the risk of cardiovascular
disease in elderly individuals. JAMA 2003, 289(13):
1659‑66.
7. Park Y, Hunter DJ, Spiegelman D. Dietary fiber intake and
risk of colorectal cancer: a pooled analysis of prospective
cohort studies. JAMA 2005, 294(22): 2849-2857.
8. Schatzkin A, Mouw T, Park Y, et al. Dietary fiber and wholegrain consumption in relation to colorectal cancer in the
NIH-AARP Diet and Health Study. Am J Clin Nutr 2007,
85: 1353-60.
9. Terry P, Giovannucci E, Michels KB, et al. Fruit, Vegetables,
Dietary Fiber, and Risk of Colorectal Cancer. J Nation Cancer
Inst 2001, 93,7: 525-33.
10. Schulze MB, Liu S, Rimm EB, et al. Glycemic index, glycemic
load, and dietary fiber intake and incidence of type 2 diabetes
in younger and middle-aged women. Am J Clin Nutr 2004,
80: 348-56.
11. Comparative quantification of health risks: global and
regional burden of disease attributable to selected major risk
factors. (ed). Ezzati M, Lopez AD, Rodgers A, Murray CJL.
WHO Reports, Geneva 2004.
12. Wądołowska L. Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia
w Polsce. UW-M, Olsztyn 2010.
13. ADA Position of the American Dietetic Association Health
Implications of Dietary Fiber. J Am Dietetic Association
2002, 102(7): 993-1000.
14. Ruderman N, Chisholm D, Pi-Sunyer X, Schneider S. The
Metabolically Obese, Normal-Weight Individual Revisited.
Diabetes 1998, 47(5): 699-713.
15. Dvorak RV, DeNino WF, Ades PA, Poehlman ET. Phenotypic
Characteristics Associated With Insulin Resistance in
Metabolically Obese but Normal-Weight Young Women.
Diabetes 1999, 48(11): 2210-2014.
16. Conus F, Alisson DB, Rabasa-Lhoret R, et al. Metabolic and
behavioral characteristics of metabolically obsese but normalweight women. JCEM 2004, 89(10): 5013-5020.
17. Conus F, Rabasa-Lhoret R, Peronnet F. Characteristics of
metabolically obese normal weight (MONW) subjects. Appl
Physiol Nutr Metab 2007, 32: 4-12.
18. Bucyk B, Tupikowska B, Bednarek-Tupikowska G. Kryteria
rozpoznania zespołu metabolicznej otyłości z prawidłową
masą ciała (MONW). Endynokrol Otyłość Zaburz Przem
Materii 2009, 5(4): 225-32.
Szczepańska J i wsp. Badanie wpływu częstości spożycia wybranych źródeł błonnika na skład ciała studentek
19. Lemiux S, Monogeau L, Paguette MC, et al Health
Canada’s new guidelines for body weight classification in
adults: challenges and concerns. CMAJ 2004, 171(11):
1361‑1363.
20. Third Report of the National Cholesterol Education
Program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation,
and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adults
Treatment Panel III). Bethesda, MD: NCEP NHLBI NIH,
2001.
21. Reducing risks, promoting healthy life. WHO Report,
Geneva 2002. http://www.who.int/whr/2002/en/
22. Thompson FE, Byers T. Dietary Assessment Resource Manual.
J Nutr 1994, 124: 2245-2317.
23. Roszkowski W. Ocena sposobu żywienia I stanu odżywienia.
[w:] Podstawy nauki o żywieniu człowieka. Przewodnik do
ćwiczeń. SGGW, Warszawa 2000: 133-141.
24. Hill T, Lewicki P. Statistics: methods and applications.
A comprehensive reference for science, industry, and data
mining. Statsoft, Tulsa 2006.
25. Stanisz A. Przystępny kurs statystyki z zastosowaniem
Statistica PL na przykladach medycyny. T. 2. Modele liniowe
i nieliniowe. StatSoft, Krakow 2007.
26. Otyłość, żywienie, aktywność fizyczna, zdrowie Polaków.
Diagnoza stanu odżywienia, aktywności fizycznej
i żywieniowych czynników ryzyka otyłości oraz przewlekłych
chorób niezakaźnych w Polsce (1960-2005). Jarosz M (red).
IŻŻ, Warszawa 2006.
27. Szponar L, Sekuła W, Rychlik E, Ołtarzewski M, Figurska K.
Badanie indywidualnego spożycia żywności i stanu
odżywienia w gospodarstwach domowych. IŻŻ, Warszawa
2003.
109
28. Zdrojewski T, Bandosz P, Szpakowski P i wsp. NATPOL
PULS 2002 (http://natpol.eu/web/index.php?id=33&m
=Main&f=Main&s=8svdo7qbsa9y0ygz7wku5lgnx4vs3olo
(08.04.2010).
29. St-Onge M. P, Janssen I, Heymsfield SB. Metabolic Syndrome
in Normal-Weight Americans. Diabetes care 2004, 27(9):
2222-8.
30. Paczkowska M, Kunachowicz H, Rutkowska U. Jakość
zdrowotna krajowych racji pokarmowych-badania analityczne
i ocena teoretyczna. Cz. IV. Błonnik pokarmowy. Żyw Człow
Met 2000, 27(1): 12-9.
31. Wyka J, Żechałko-Czajkowska A. Ocena sposobu żywienia
studentów I roku Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Roczn
PZH 2007, 57(1): 327-32.
32. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. WHO
Technical Report Series 916. Genewa 2003.
33. Buijsse B, Feskens EJ, Schulze MB, et al. Fruit and vegetable
intakes and subsequent changes in body weight in European
populations: results from the project on Diet, Obesity, and
Genes (DiOGenes). Am J Clin Nutr 2009, 90(1): 202-9.
34. Ello-Martin JA, Ledikwe JH, Rolls BJ. The influence of
food portion size and energy density on energy intake:
implications for weight management. Am J Clin Nutr 2005,
82: 236S-241S.
35. Ledikwe JH, Ello-Martin JA, Rolls BJ. Portion size and obesity
epidemic. J Nutr 2005, 135(4): 905-9.
36. Gibson RS. Principles of nutritional assessment. Oxford
University Press, New York, Oxford 2005.