artykuły–studia - Kultura i Edukacja

Kultura i Edukacja 2012, nr 1 (87)
ISSN 1230–266X
ARTYKUŁY–STUDIA
Anna Izabela Brzezińska
Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Elżbieta Hornowska
Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu
Katarzyna Kaliszewska-Czeremska, Joanna Matejczuk
Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
E-LEARNING JAKO WYZWANIE DLA SYSTEMU
EDUKACJI
1. Wprowadzenie: E-learning jako odpowiedź na zmieniające się
wymagania środowiska
Zmiany ustrojowe, coraz szybsze tempo rozwoju technologicznego, zwiększenie
możliwości szybkiego przesyłania i pozyskiwania informacji oraz możliwość przemieszczania się wpłynęły na zmianę krajobrazu kulturowego, również edukacyjnego. Pojawiają się nowe potrzeby edukacyjne uczniów, nowe narzędzia uczenia
się i nauczania, zmienia się charakter relacji między uczniem i nauczycielem. Jedną z takich nowych możliwości związaną z rozwojem technologii teleinformacyjnych jest e-learning1. W opinii Alana Clarke’a „terminem e-learning przyjęto określać nowoczesną formę edukacji obejmującą szeroki zakres różnych technik
i metod uczenia się. Łączy ona samodzielne zdobywanie wiedzy za pomocą do1
Wśród stosowanych w Polsce terminów spotkać można takie jak np.: nauka na odległość,
kształcenie na odległość, zdalna edukacja, nauczanie elektroniczne, e-nauczanie, e-edukacja, nauka
online czy nauczanie hybrydowe.
8
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
stępnych elektronicznych środków technicznych z metodami tradycyjnymi, w których uczeń pozyskuje wiadomości od nauczyciela”2. Jak zauważa Clarke3, ta forma
edukacji obejmuje różne metody nauczania, których cechą wspólną jest wykorzystywanie technik informacyjnych.
E-learning to zatem forma kształcenia zdalnego, łącząca możliwości systemów
komputerowych, techniki przetwarzania i prezentacji danych oraz Internetu będącego podstawową płaszczyzną komunikacji. Jest to forma pracy cechująca się
dużą różnorodnością, zarówno pod względem możliwości technicznych, sposobów pracy, jak i kontaktu między nauczycielem a osobą uczącą się oraz pomiędzy
grupą czy grupami uczniów. To także sposób kształcenia stwarzający nauczycielowi możliwość dostosowywania procesu uczenia (jego tempa i poziomu) do możliwości poszczególnych uczestników, zaś osobom uczącym się możliwość przyswajania wiedzy i kompetencji według ich własnego, indywidualnego tempa. Aby jak
najpełniej wykorzystać potencjał leżący w wykorzystaniu Internetu w edukacji
i jednocześnie zminimalizować zagrożenia płynące z niewłaściwego projektowania
środowiska e-learningowego, trzeba przede wszystkim właściwie rozumieć sens
edukacji w Internecie w kontekście specyfiki wyzwań, jakie stoją przed współczesną edukacją.
Dzisiejszy świat otwiera przed ludźmi duże możliwości realizacji własnych planów osobistych i zawodowych oraz uczenia się przez całe życie (trzy L – Long Life
Learning), a także rozwoju w różnych sferach. Jednocześnie jest źródłem wielu
potencjalnych zagrożeń związanych z zagubieniem w zbyt złożonej, zróżnicowanej
i wieloznacznej rzeczywistości, zarówno realnej, jak i wirtualnej. Rzeczywistość ta
wymaga dostosowywania się do zmian technologicznych, radzenia sobie z natłokiem informacji, dokonywania wyborów, nadawania znaczeń czy interpretowania
otaczającego świata4. To, co dla jednych może być szansą wynikającą z bogatej
i zróżnicowanej oferty, dla innych może stanowić zagrożenie związane z koniecznością poradzenia sobie z nadmiarem ofert i chaosem informacyjnym.
W jaki sposób zatem można przygotowywać ludzi w różnym wieku (dzieci,
młodzież, dorosłych, w tym rodziców i nauczycieli oraz seniorów) do korzystania
z nowej wiedzy i różnorakich ofert tak, żeby stały się one szansą, a nie zagrożeniem
tak dla ich procesu rozwoju, jak i realizowania zadań życiowych? Budowanie gotowości i kompetencji do poruszania się w tak wielorakiej rzeczywistości (społecz2
A. Clarke, E-learning: nauka na odległość, Warszawa 2007.
Ibidem, s.11.
4
A.I. Brzezińska, Uczestnictwo w kulturze i jego znaczenie dla procesu rozwoju [w:] Opętanie
(nie)jedzeniem, B. Ziółkowska (red.), Warszawa 2009.
3
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
9
nej, informacyjnej, technologicznej) oraz skutecznego jej poznawania jest jednym
z wyzwań współczesnej edukacji. Dobrze zaprojektowany i przeprowadzony kurs
e-learningowy powinien tym wyzwaniom sprostać, Na plan pierwszy wysuwa się
tu już nie tylko dostarczanie przez nauczyciela nowych informacji i uczenie kogoś
(byłby to e-teaching), ale przede wszystkim rozwijanie umiejętności samodzielnego uczenia się i konstruowania własnej wiedzy w celu twórczej, jakby to określił
Kazimierz Obuchowski5, adaptacji do zmieniających się realiów życia.
Aby możliwy był taki rodzaj oddziaływania, e-learning musi koncentrować się
przede wszystkim na osobie uczącej się – na jej potrzebach edukacyjnych, gotowości do uczenia się, aspiracjach i motywacji, posiadanych zasobach i wymaganiach najbliższego jej środowiska życia6. Musi również zakładać współpracę między uczniem i nauczycielem oraz obustronne zaangażowanie i odpowiedzialność
za efekty kształcenia. E-learning jest to zatem7: 1) proces uczenia się wspomagany
najnowszymi technologiami informacyjnymi, 2) zorientowany na osobę uczącą
się, 3) wymagający współpracy uczącej się osoby z nauczycielem, 4) zmierzający
w kierunku aktywnego uczenia się, a nie biernego bycia nauczanym. E-learning to
nie tyle dostarczanie uczniowi przez nauczyciela wiedzy i okazji do nabywania
różnych umiejętności, ile wspieranie samodzielnego procesu uczenia się – zatem
e-learning to nie e-teaching!
2. E-learning jako nowa oferta edukacyjna
E-learning jest w Polsce stosunkowo nową i słabo poznaną ofertą edukacyjną, choć
warto tu przypomnieć obecną w polskich szkołach koncepcję tzw. nauczania programowanego wywodzonego od Burrhusa F. Skinnera, czyli kształcenia poprzez
indywidualne dobieranie treści kształcenia stosownie do sprawdzonego wcześniej
poziomu wiedzy uczniów, które można potraktować jako wyraz wczesnej idei
uczenia się interaktywnego8. Obserwując coraz liczniejsze konferencje naukowe
skupiające specjalistów z zakresu edukacji szkolnej, akademickiej (e-learning akademicki), a także biznesowej (e-learning korporacyjny), widać wyraźnie, że potrzeba wprowadzenia e-learningu do obszaru szeroko ujmowanej edukacji (na różnych
5
K. Obuchowski, Adaptacja twórcza, Warszawa 1985.
A.I. Brzezińska, Nauczyciel jako organizator społecznego środowiska uczenia się [w:] Rozwijanie
zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy, E. Filipiak (red.), Bydgoszcz 2008.
7
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk, E-learning: nowe
wyzwania rozwojowe i edukacyjne?, „Remedium” 2011, nr 9 (223).
8
C. Kupisiewicz, Nauczanie programowane, Warszawa 1966.
6
10
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
szczeblach i w różnych obszarach praktyki społecznej) została zauważona, a sama
oferta zyskuje na popularności. Stosunkowo krótka tradycja stosowania e-learningu w Polsce ma swoje korzenie w obszarze praktyki biznesowej, w której jest intensywnie wykorzystywana do prowadzenia szkoleń pracowników w różnego typu
przedsiębiorstwach. Intensywny i dynamiczny rozwój e-learningu następuje również w obszarze edukacji, jednak dotyczy to przede wszystkim edukacji akademickiej. Na niższych szczeblach edukacji formalnej e-learning ciągle należy do rzadkości, choć warto zauważyć wzrost zainteresowania szkół możliwością
zaimplementowania tej formy wspomagania edukacji9.
Obserwując dynamikę procesu wdrażania e-learningu w Polsce, warto zastanowić się nad przyczynami dysproporcji w stosowaniu tej formy edukacji na poszczególnych etapach kształcenia formalnego. Czy są one spowodowane problemami
z dostępem do komputerów czy Internetu (szerzej – nowych technologii), czy też
brakiem kompetencji (uczniów i/lub nauczycieli) w zakresie posługiwania się nowymi technologiami?
Z badań przeprowadzonych w ramach Diagnozy Społecznej10 wynika, że najwyższy odsetek osób korzystających z komputerów i Internetu odnotowuje się w Polsce
wśród osób uczących się11 i nauczycieli, a posiadanie dzieci w wieku szkolnym jest
najważniejszym czynnikiem sprzyjającym posiadaniu w domu zarówno komputera, jak i Internetu. Jak zauważa Dominik Batorski: „polska szkoła i uczelnie mają
niewątpliwie bardzo duży wkład w rozwój społeczeństwa informacyjnego w Polsce
i gdyby nie uczniowie, studenci i nauczyciele to statystyki korzystania z nowych
technologii, choć i tak zdecydowanie niższe niż w większości innych krajów europejskich, byłyby dużo niższe. W ostatnich latach to właśnie edukacja była w największym stopniu motorem upowszechnienia korzystania z komputerów i Internetu. […] Co więcej, osoby uczące się, a także nauczyciele nie tylko znacznie częściej
korzystają z nowych technologii, ale mają także wyraźnie większe umiejętności
korzystania z komputerów niż pozostali użytkownicy w Polsce” 12.
Warto przy tym zauważyć, że korzystanie z Internetu rozpoczynają też coraz
młodsze dzieci13: aż 16% przed ukończeniem 4 r.ż., 58% między 5 a 9 r.ż, 23%
między 10 a 12 r.ż., a jedynie 3% między 13 a 15 r.ż. Korzystanie z Internetu wy9
Wirtualna edukacja. Koncepcja i wybrane kierunki edukacji, H. Sroka, S. Stanka (red.), Katowice 2005; G. Penkowska, Meandry e-learningu, Warszawa 2010, s. 31–33.
10
D. Batorski, Młodzi w sieci: Uczniowie, studenci i nauczyciele wobec nowych technologii [w:]
Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
11
Badaniami objęto osoby w wieku od 16 r.ż.
12
D. Batorski, Młodzi w sieci, op.cit., s. 54.
13
Zob. www.dzieckowsieci.pl.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
11
daje się obecnie naturalnym i nieodłącznym elementem codziennego życia dzieci
i młodzieży. Badania przeprowadzone w 2010 roku z udziałem dzieci w wieku od
9 do 16 r.ż., pochodzących z 25 krajów Unii Europejskiej (w tym i z Polski)14, pokazują, że niemal 93% dzieci wchodzi do sieci przynajmniej raz w tygodniu, z czego aż 60% korzysta z Internetu codziennie lub prawie każdego dnia. Dzieci i młodzież najczęściej korzystają z dostępu do Internetu w domu (87%, w tym we
własnym pokoju 49%) i szkole (63%). Stanowią przy tym grupę bardzo aktywnych
użytkowników deklarujących wykorzystywanie Internetu w różnorodny sposób.
Wśród głównych typów aktywności dzieci zarysowują się przede wszystkim dwa
– nauka szkolna (taki cel deklaruje 85% badanych) oraz rozrywka (83% – granie
w gry, 76% – oglądanie filmów i klipów wideo, 62% – utrzymywanie kontaktów
towarzyskich za pomocą komunikatorów, 39% zamieszczanie i dzielenie się z innymi osobami zdjęciami oraz w 31% wiadomościami, 31% – korzystanie z kamer
internetowych, 31% korzystanie z serwisów p2p, 59% korzystanie z serwisów społecznościowych).
Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że choć polscy uczniowie są „wytrawnymi” użytkownikami komputerów i Internetu, kompetentnymi w zakresie posługiwania się nowymi technologiami, to jednak wykorzystują swoją wiedzę i umiejętności w tym zakresie w przeważającej mierze poza procesem edukacji
formalnej15. Jak pokazują badania Batorskiego16, uczestniczenie w kursach lub
szkoleniach internetowych, w świetle deklaracji osób badanych, ma charakter marginalny (nie więcej niż 8%). Wśród prawdopodobnych przyczyn zaobserwowanego stanu rzeczy autor wskazuje na brak ofert edukacyjnych, z których mogliby
skorzystać tak uczniowie, jak i nauczyciele. Najwyższy odsetek osób uczestniczących w tego typu kursach odnotowuje się wśród studentów (11%), co jak wskazano wcześniej, ma związek z dość dynamicznym rozwojem e-edukacji na poziomie
kształcenia akademickiego i co w oczywisty sposób przekłada się na dostępną
ofertę.
W świetle przedstawionych tu wybranych wyników badań przyczyn dysproporcji w stosowaniu e-edukacji na poziomie niższym niż akademicka nie należy
raczej upatrywać w przeszkodach natury technologicznej czy w braku kompetencji do posługiwania się nowymi technologiami (zwłaszcza po stronie uczniów).
Wydaje się, że bariery związane ze stosowaniem nowych technologii w obszarze
14
Zob. www.eukidsonline.net oraz www.dzieckowsieci.pl.
Zob. S. Kuruliszwili, E-learning w kształceniu na poziomie gimnazjalnym i licealnym [w:]
Komputer w edukacji gimnazjalno-licealnej, S. Kuruliszwili (red.), Warszawa 2011.
16
Ibidem.
15
12
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
edukacji mają inną naturę. Prawdopodobną przyczyną obserwowanego braku
łączenia edukacji tradycyjnej z nowymi technologiami wydają się zarówno bariery psychologiczne, jak i systemowe (dotyczące wprowadzania zmian w systemie
i procesie edukacji i znajdujące odzwierciedlenie w rozwiązaniach prawnych i stosownych regulacjach17).
Poszukując psychologicznych przyczyn trudności wprowadzenia e-learningu
do procesu edukacji, warto postawić pytanie, czy współczesna szkoła dostrzega
konieczność uwzględniania nowych technologii w procesie kształcenia dzieci
i młodzieży, a jeśli tak, to czy jest gotowa do wprowadzenia zmian w systemie
szkolnego kształcenia formalnego (systemie edukacji, ofercie szkoły czy przygotowaniu nauczycieli). Korzystanie z Internetu przez współczesnego ucznia w procesie uczenia się jest faktem, choć ta forma pracy w przeważającej mierze odbywa
się poza szkołą (uczenie nieformalne). Włączenie e-learningu jako nowej oferty do
procesu edukacji wymagałoby gotowości do wprowadzenia zmiany w myśleniu
o uczeniu się i o nauczaniu.
Bardzo ważnym problemem, budzącym wiele kontrowersji wobec e-learningu,
jest ewaluacja osiągnięć uczniów. Przyzwyczajeni do tradycyjnej formy nauczania
jesteśmy skłonni przyjąć, że ocena wyników kształcenia w postaci pomiaru sprawdzającego powinna przede wszystkim mieć charakter ilościowy (np. określanie
procentu maksymalnego wyniku). Ten sposób oceny nie pozwala jednak na diagnozowanie tych obszarów wiedzy, które konkretnemu uczniowi sprawiają najwięcej trudności. Tę słabość ocen ilościowych widać szczególnie w obszarze
e-learningu.
Istnieją inne formy ewaluacji osiągnięć, a uczenie e-learningowe jeszcze mocniej
podkreśla ich znaczenie. Mowa tu o ocenie kształtującej (formative assessment;
assessment for learning) oraz o ocenie podsumowującej (summative assessment).
Istotą tej pierwszej jest informacja zwrotna o aktualnym poziomie wiedzy (udzielanie informacji pomagających w uczeniu się), wpływająca nie tylko na postępowanie ucznia, ale także i nauczyciela, a tej drugiej podsumowanie – w postaci opisu osiągniętych efektów kształcenia – określonego etapu kształcenia18. Obie te
funkcje współistnieją ze sobą, choć w każdej konkretnej ocenie w różnych proporcjach. To zaś pociąga za sobą konieczność świadomego budowania programu ewaluacyjnego, określania celów i efektów kształcenia oraz zasad łączenia informacji
17
Zob. A. Cichocki, Wymiary kompetencji informacyjno-medialnych nauczyciela [w:] Media
elektroniczne w życiu dziecka w kontekście wartości wychowawczych oraz zagrożeń, J. Izdebska (red.),
Białystok 2008; G. Penkowska, op.cit.
18
W.J. Paluchowski, Kompetencyjny model zawodu psychologa [w:] Sukces w zarządzaniu kadrami. Kompetencje a sukces zarządzania organizacją, S.A. Witkowski, T. Listwan (red.), Warszawa 2008.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
13
o poziomie różnych kompetencji składowych w ogólną ocenę danego obszaru
kształcenia.
Jedną z obaw formułowanych pod adresem e-learningu jest brak zaufania nauczycieli, co do samodzielności pracy uczniów. Istotą e-learningu – przypomnijmy
– jest wysoka motywacja uczniów, są oni aktywnymi i świadomymi organizatorami procesu własnego uczenia się. Dobrze opracowany kurs e-learningowy bazuje
na tej motywacji, nie zawsze zatem jest to optymalna forma kształcenia. Uznanie
zaś, że zaangażowanie w proces kształcenia jest istotą e-learningu, podkreśla rolę
oceny kształtującej w tym procesie. Ocena kształtująca zmienia relację uczeń–nauczyciel na relację partnerską (partnerską w tym sensie, że i uczeń, i nauczyciel
mają ten sam cel – zwiększenie kompetencji ucznia). Dzięki ocenie kształtującej
buduje się zatem swoiste „przymierze dydaktyczne”.
Klasyczny pomiar sprawdzający, np. za pomocą testów wiedzy wymaga w e-learningu większego nakładu pracy. Dobrze przygotowane tzw. e-sprawdziany
mogą być dobierane indywidualnie do możliwości uczniów (zadania są wybierane
z większej puli), wartości zmiennych w zadaniach mogą być wyznaczane w sposób
losowy; konkretne zadania mogą być dostępne bez ograniczeń lub dla wybranej
grupy osób; czas rozwiązywania zadań może być ograniczany lub po prostu monitorowany; można otrzymać natychmiastową informację zwrotną po każdym
zadaniu lub dopiero po zakończeniu całego sprawdzianu. E-sprawdziany mogą być
zatem polem realizacji zasad pomiaru adaptacyjnego19.
E-sprawdziany powinny spełniać również kryteria psychometryczne20. Stosowane narzędzia pomiarowe muszą być rzetelne i trafne, a konstruowanie takich
narzędzi wymaga podstawowej wiedzy psychometrycznej. Nie mogą to być proste
zestawy pytań/zadań, tylko zbiory pozycji pozwalające na realizowanie różnych
celów pomiaru sprawdzającego – określania poziomu wiedzy, wskazywania obszarów najsłabiej opanowanych (luk kompetencyjnych), ustalania optymalnego sposobu uzupełniania wiedzy. Realizacja tych celów wymaga zarówno posiadania
wyraźnie artykułowanej wizji procesu kształcenia, jak i wiedzy technicznej (psychometrycznej) oraz wiedzy psychologicznej z zakresu prawideł rozwoju w kolejnych okresach dzieciństwa, dorastania i dorosłości. A to wymaganie również może być jedną z przyczyn niechętnego stosunku do e-learningu.
E-learning jako nowa forma uczenia się nie jest jeszcze dobrze poznana przez
osoby uczestniczące w procesie edukacji, nie miała też szans na „okrzepnięcie”
19
E. Hornowska, Stare wino w nowych bukłakach – czyli od Bineta do testowania adaptacyjnego
[w:] Psychologia – między teorią, metodą i praktyką. Prace dedykowane Profesorowi Ryszardowi Stachowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, J. Brzeziński (red.), Poznań 2007.
20
E. Hornowska, Testy psychologiczne: teoria i praktyka, Warszawa 2009.
14
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
w systemie edukacji formalnej. Przyglądając się krajom, w których tradycja e-edukacji jest znacznie dłuższa (np. USA czy Wielka Brytania), można zauważyć, że ta
oferta edukacyjna przyniosła liczne korzyści tak dla osób uczących się, jak i systemu edukacji jako całości. Wśród licznych korzyści wynikających z wykorzystania
e-edukacji można wymienić choćby poszerzenie oferty o taką formę, która jest
optymalnie dostosowana do potrzeb indywidualnych współczesnych uczniów, dla
których Internet jest naturalnym elementem środowiska funkcjonowania. Druga
wyraźna korzyść to włączenie do procesu edukacji osób, które do tej pory miały
znacznie ograniczone możliwości kształcenia formalnego (np. osoby o różnym
stopniu i rodzaju niepełnosprawności, osoby w różnym wieku – młodzież bez
wykształcenia ponadgimnazjalnego, osoby w wieku 50+ bądź seniorzy czy osoby
o różnym statusie zawodowym – np. długotrwale bezrobotne czy niewykwalifikowane).
Tabela 1. Obawy i potoczne przekonania na temat edukacji zapośredniczonej
w Internecie
Obszar 1: Zgodność z potrzebami i możliwościami uczestników interakcji edukacyjnej
§
Nie jest to forma równoważna wobec tradycyjnych form edukacji, bo:
– jest mniej wartościowa, czasem jest efektowna, ale nie jest efektywna, jest nieskuteczna
i odtwórcza, „fikcja edukacyjna”,
– mniej wymagająca wobec ucznia – nie wymaga samodzielnej i systematycznej pracy, a także
zaangażowania,
– bardziej wymagająca wobec nauczyciela – opanowanie nowych umiejętności (nowa metodyka
nauczania, przygotowanie materiałów), „złodziej czasu”, brak kontroli nad procesem edukacji
i procesem grupowym,
– nie dla wszystkich – to oferta wyłącznie dla młodych osób, sprawnych w korzystaniu z nowych
mediów,
– ma ograniczone zastosowanie – dla wybranych obszarów edukacji.
§ Oderwanie od starych i sprawdzonych form (modeli) edukacji.
§ Nauczanie podające (nawiązanie do behawioralnego modelu nauczania), nauczanie programowane;
§ Droga (kosztowna) – poza zasięgiem szkoły, ucznia i nauczyciela.
Obszar 2: Charakter interakcji edukacyjnej
§ Oderwanie od kontaktu z drugim człowiekiem (dehumanizacja, praca z „bezduszną maszyną”).
§ Prowadzi do izolacji społecznej, nie rozwija kompetencji społecznych.
§ Brak bezpośredniego (twarzą w twarz) kontaktu z nauczycielem oraz z innymi uczniami (brak
interakcji), w przypadku dzieci – brak kontaktu z kontrolującymi i mogącymi pomóc opiekunami;
§ Brak możliwości wymiany poglądów i dyskusji.
§ Anonimowość, ukrycie własnej tożsamości.
§ Brak zasad moralnych, kultury, modelowania zachowań pożądanych społecznie (Internet nie dba
o stronę wychowawczą).
§ Brak zasad grupowych, brak uruchomienia procesu grupowego.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
15
Obszar 3: Możliwości techniczne
§ Nazbyt jednolita forma edukacji, uboga w narzędzia.
§ Chaotyczne środowisko pracy (chaos informacyjny).
§ Wykluczenie informacyjne (bezkrytyczne przyjmowanie wiadomości z Internetu, bezrefleksyjne
korzystanie z gotowych informacji).
§ Problem plagiatów, wiedzy odtwórczej i ograniczania twórczego rozwiązywania problemów.
§ Odpowiednie tylko dla młodych (trudne w obsłudze dla osób dorosłych i starszych).
Źródło: Opracowanie własne.
Aby dostrzec wyraźne korzyści płynące z wykorzystania e-learningu w procesie
edukacji, konieczne jest dobre poznanie specyfiki tej formy edukacji21. Brak rzetelnej wiedzy o e-learningu nie sprzyja budowaniu gotowości do wprowadzenia tej
oferty w obręb edukacji szkolnej czy grup nietypowych, o specjalnych edukacyjnych potrzebach. Sprzyja natomiast przyswajaniu i budowaniu fałszywego obrazu
(stereotypów) tej formy pracy tak wśród uczniów, jak i nauczycieli czy rodziców,
a co za tym idzie, także wzbudzaniu i utrwalaniu obaw związanych z wprowadzaniem wyobrażonej „ułomnej” i tak innej wobec dobrze dotąd poznanych i sprawdzonych, metody pracy (tabela 1).
3. Obiegowe opinie a fakty na temat e-learningu
Większość obaw i fałszywych przekonań związanych z e-learningiem wydaje się
wynikać, poza wskazanym wcześniej brakiem rzetelnej informacji i nieznajomością tej formy edukacji, z wiązania jej z „ekstremalną” formą pracy, jaką jest kurs
w pełni e-learningowy. Dobrze przygotowany kurs e-learningowy, wbrew obiegowym opiniom, nie jest ani nauczaniem programowanym i pracą z „bezduszną
maszyną”, ani pracą w chaotycznym i ubogim pod względem ofert oraz niezrozumiałym środowisku, bez kontaktu z nauczycielem i innymi uczącymi się.
Zdaniem Marleny Plebańskiej omawiana forma edukacji jest współcześnie z powodzeniem stosowana w niemal każdej dziedzinie życia społecznego, biznesu, polityki czy życia prywatnego, jednak nie dopracowano się dotąd powszechnie akceptowanej definicji e-learningu, a kolejne próby dookreślenia specyfiki tej formy
edukacji są „na ogół wykładnią doświadczenia i wizji osoby definiującej”22. Praca
w systemie e-learningu – wbrew potocznym przekonaniom – odbywa się w zróżni21
A. Nowak, Wyzwania szkoły doby Internetu: perspektywa nauk społecznych – wprowadzenie
[w:] Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
22
M. Plebańska, Tajniki edukacji na odległość, Warszawa 2011, s. 7.
16
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
cowanym, świadomie zaprojektowanym i elastycznym środowisku, a forma zajęć
jest przede wszystkim uzależniona od charakteru kursu i stosowanej technologii.
Klasyfikację najczęściej spotykanych kursów e-learningowych wraz z krótką
charakterystyką zaprezentowano w tabeli 2. Warto zwrócić uwagę na fakt, że wśród
różnych form edukacji w Internecie zaprezentowanych w tabeli 2 szczególnie cenione przez uczniów oraz nauczycieli są kursy mieszane (blended learning), które
wykorzystują w procesie edukacji wszystkie korzyści, jakie daje e-edukacja, przy
jednoczesnym, ciągle cenionym i potrzebnym, stwarzaniu możliwości bezpośredniego kontaktu między uczestnikami kursu a nauczycielem (mistrzem). Kursy
mieszane – jak zauważa Plebańska23 – łączące tradycyjne oraz elektroniczne formy
pracy uważane są za najefektywniejszą formę e-learningu.
Tabela 2. Klasyfikacja kursów e-learningowych
Kryterium
podziału
Forma
przekazu
Tryb
uczestnictwa
Forma
Podawcza
Uczestnicy wykorzystują gotowe materiały dydaktyczne, ucząc się
samodzielnie; brak możliwości korzystania z pomocy nauczyciela,
brak kontaktu z innymi uczniami, brak interaktywnych ćwiczeń.
Interaktywna
Wzbogacanie gotowych materiałów dydaktycznych interaktywnymi formami kształcenia, wymagającymi zaangażowania i czynnego udziału uczniów; obejmuje różne formy sprawdzania wiedzy
oraz umiejętności, tj. testy, quizy, gry czy symulacje.
Współpracy
Praca wymagająca współdziałania dwóch lub większej liczby osób,
polegająca na wymianie informacji, organizowaniu wirtualnej
grupy, laboratoriów, sesji dyskusyjnych i ćwiczeniowych oraz konferencji na żywo.
Asynchroniczna
Korzystanie z materiałów dydaktycznych z dowolnego miejsca
i w dowolnym czasie, różnym dla każdego uczestnika; przybiera
formę samokształcenia, czasami wspieraną mentoringiem.
Synchroniczna
Korzystanie z materiałów dydaktycznych z dowolnego miejsca, ale
w tym samym czasie; spotkania w sieci, pod opieką osoby moderującej zajęcia, przyjmują zwykle formę zorganizowaną (wirtualne
grupy, klasy).
Mieszana
(blended learning)
Połączenie (wspieranie) kształcenia tradycyjnego z e-learningiem.
Off-line
Korzystanie z materiałów dydaktycznych, pobranych uprzednio
z systemu, bez koniczności stałej komunikacji z portalem edukacyjnym.
On-line
Korzystanie z materiałów dydaktycznych przy stałym połączeniu
z portalem edukacyjnym.
Tryb dostępu
23
Charakterystyka
Ibidem, s. 20–31.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
Kryterium
podziału
Przekaz
informacji
do systemu
Forma
17
Charakterystyka
Bez śledzenia
postępów
System zarządzania nie gromadzi informacji o postępach i wynikach pracy uczniów.
Ze śledzeniem
postępów
System zarządzania gromadzi informacje o postępach i wynikach
pracy uczniów (monitoring, ocena postępów oraz wyników).
Źródło: Opracowanie własne24.
Każda z metod kształcenia, zarówno tradycyjna, jak i elektroniczna, ma obok
szeregu zalet, także i swoje wady. Racjonalne wdrażanie nowej formy kształcenia
powinno zostać poprzedzone refleksją nad celem jej stosowania w edukacji. Praktyka wdrażania e-learningu w Polsce pokazuje, że w kontekście tej nowej formy
edukacji rzadko pojawia się pytanie o konsekwencje implementacji gotowych
wzorców szkoleń e-learningowych, z powodzeniem stosowanych i sprawdzonych
w obszarze szkoleń biznesowych, do systemu edukacji, zwłaszcza na szczeblach
niższych niż edukacja akademicka. Wydaje się przy tym, że z pola widzenia znika
w tym kontekście fakt, że środowisko, w jakim odbywają się zajęcia e-learningowe,
pomimo zmiany kontekstu pracy ciągle jest środowiskiem edukacji, choć opartym
na logikce i architekturze sieci.
W polskiej literaturze traktującej o e-learningu bardzo trudno jest znaleźć informacje o metodyce pracy edukacyjnej w wirtualnym środowisku, a samo środowisko zazwyczaj jest opisywane w kategoriach „technicznych” (tj. technologii wykorzystywanej w e-learningu). I choć pojawiają się próby traktowania środowiska
e-edukacji w innych kategoriach niż techniczne25, to wydaje się, że ciągle jest ich
zdecydowanie zbyt mało. Korzystanie z gotowych wzorców pracy w systemie e-learningu bez wątpienia jest wygodne i łatwe. Warto jednak zadać pytanie, czy
taka forma kształcenia formalnego, która nie ma u podstaw wypracowanych
i sprawdzonych modeli edukacyjnych, może przyczynić się do szeroko ujmowanego rozwoju, w szczególności dzieci i młodzieży czy osób o specjalnych potrzebach edukacyjnych, jak seniorzy czy osoby z ograniczeniami sprawności. Rolą
24
Na podstawie: M. Plebańska, op.cit., s. 15–16.
Na przykład: A. Clarke, op.cit.; Z. Meger, Motywacja w nauczaniu zdalnym, „E-mentor” 2008,
nr 4 (26); Z. Meger, Strategie motywacyjno-wolicjonalne w edukacji zdalnej, „E-mentor” 2008, nr 5
(27); Z. Łęski, Z. Wieczorek, Internetowi wychowawcy czy Internet wychowawcą? Globalna sieć jako
niezagospodarowana przestrzeń wychowawcza [w:] Oblicza Internetu: Opus Universale. Kulturowe,
edukacyjne i technologiczne przestrzenie Internetu, M. Sokołowski (red.), Elbląg 2008; K. Krejtz,
J.M. Zając, Psychologiczne aspekty wykorzystania technologii internetowych w nauczaniu [w:] Szkoła
w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
25
18
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
edukacji nie jest przecież wyłącznie przekazywanie informacji (wiedzy) w sposób
stosowany w szkoleniach biznesowych. Można bowiem zadać pytanie, czy taka
forma edukacji ciągle jest e-learningiem, czy może już tylko e-teachingiem i nauczaniem podającym. Celem wdrażania e-learningu do obszaru edukacji nie jest również „uatrakcyjnianie” zajęć tradycyjnych efektowną formą pracy z wykorzystaniem nowych technologii.
Jakie cechy powinien mieć więc dobrze przygotowany kurs e-learningowy? Jak
znaleźć optymalne rozwiązanie łączące mądre wdrażanie e-learningu w proces
wspierania rozwoju i tradycyjną edukację uczniów?
Dobrze przygotowane zajęcia e-learningowe wykorzystują narzędzia oferowane
przez platformy edukacyjne do realizacji jasno określonych celów edukacyjnych,
podyktowanych programem kształcenia. Można śmiało powiedzieć, że konsekwencją takiego wykorzystania Internetu w obszarze edukacji jest umiejscowienie
„nowych technologii” na drugim planie wobec realnych celów edukacyjnych,
a więc traktowanie ich w sposób instrumentalny. Tym samym technologia będąca
na usługach edukacji staje się transparentna wobec procesu uczenia się i nie odgrywa wobec niego roli nadrzędnej. Przyjęcie takiej perspektywy w spojrzeniu na
edukację e-learningową pozwala zobaczyć, że chociaż ta forma edukacji umieszczona jest w środowisku wirtualnym, to na pierwszym planie w dalszym ciągu
pozostaje rozwój i funkcjonowanie osób uczestniczących w procesie edukacji oraz
treść kształcenia. Tym samym obawy o to, że e-learning, jako nowa oferta edukacyjna, całkowicie zrewolucjonizuje i zastąpi dotychczasowe, sprawdzone i efektywne formy oraz modele edukacji, pozostają bezzasadne.
Tabela 3. Cechy dobrze przygotowanego kursu e-learningowego: środowisko wirtualne
jako przestrzeń edukacji
Obszar 1: Zgodność z potrzebami i możliwościami uczestników interakcji edukacyjnej
§ Elastyczność środowiska edukacyjnego i możliwość stworzenia komfortowych warunków pracy dla
ucznia i nauczyciela – daje to możliwość dostosowania środowiska pracy do zmieniających się potrzeb
uczestników zajęć i charakteru kursu.
§ Edukacja w „naturalnym” środowisku ucznia.
§ Proces uczenia się obejmujący uczniów i nauczycieli – uruchomienie licznych i różnorodnych interakcji.
§ Możliwość wyboru i dostosowania formy przekazu do indywidualnych stylów uczenia się uczestników
– zróżnicowana i atrakcyjna forma przekazu odpowiadająca na potrzeby ucznia i nauczyciela.
§ Możliwość wyboru i dostosowania treści przekazu do indywidualnych potrzeb rozwojowych i poziomu zaawansowania „technologicznego” uczniów.
§ Zindywidualizowane tempo i rytm (dynamika) uczenia się i nauczania.
§ Automonitoring i monitoring procesu edukacji – śledzenie postępów przez nauczycieli oraz uczniów.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
19
Obszar 2: Charakter interakcji edukacyjnej
§ Zwiększenie autonomii i systematyczności w procesie uczenia się i zdobywania wiedzy oraz umiejętności – zmiana w myśleniu o procesie uczenia: od „bycia nauczanym” do „uczenia się”.
§ Nauka planowania własnej pracy i realizacji założonych celów (bliskich i dalekich).
§ Dbałość o relacje w grupie i żywy, dynamiczny proces grupowy.
§ Interakcyjność w procesie uczenia się i nauczania – orientacja na współpracę.
§ Rola nauczyciela: aktywizacja, motywowanie i strukturyzowanie środowiska uczenia się.
Obszar 3: Możliwości techniczne
§ Brak barier czasoprzestrzennych – całodobowa dostępność, brak barier geograficznych.
§ Łatwiejszy dostęp do materiałów dydaktycznych.
§ Wysoka jakość materiałów dydaktycznych.
§ Łatwość i szybkość w aktualizowaniu materiałów dydaktycznych.
§ Bogata oferta różnorodnych narzędzi edukacji.
§ Oszczędność czasu i kosztów.
Źródło: Opracowanie własne.
W zarysowanym kontekście e-learning stanowi jedynie swoistą ewolucję dotychczasowych, tradycyjnych form i modeli edukacji. Innymi słowy, metodyka
e-edukacji jest „zakorzeniona” w modelach tradycyjnych, nie jest więc jedynie
„zabawą nowymi technologiami”. Zaprezentowane w tabeli 3 cechy dobrze przygotowanego kursu e-learningowego ukazują jednocześnie liczne zalety tej formy
edukacji26. Zwracają przy tym uwagę na fakt, że edukacja w przestrzeni wirtualnej,
stanowiąca spore wyzwanie dla każdej z osób uczestniczących w takich zajęciach,
jest jednocześnie ogromną szansą na własny rozwój – tak uczniów, jak i ich nauczycieli, niezależnie od wieku jednych i drugich.
Bezrefleksyjna implementacja nowych ofert do obszaru edukacji może przynieść więcej negatywnych konsekwencji niż pożytku. E-learning może być bardzo
efektywną i konstruktywną formą edukacji, jednak tylko wówczas, kiedy będzie
wdrażany i stosowany racjonalnie, refleksyjnie i gdy zostanie włączony w szerszy
kontekst wzajemnych powiązań procesów rozwoju i edukacji.
4. E-learning a środowisko uczenia się
Doświadczenia związane z wdrażaniem e-learningowej metody pracy na świecie,
również na gruncie polskim (w edukacji szkolnej, akademickiej, kształcenia w ramach Long Life Learning oraz w biznesie), zwracają uwagę na konieczność wielo26
Por. T. Anderson, Three Generations of Distance Education Pedagogy: Challenges and Opportunities, prezentacja udostępniana za pośrednictwem Slideshare, http://www.slideshare.net/terrya/three-generations-of-distance-education-pedagogy-challenges-and-opportunities [dostęp: 25.05.2011].
20
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
aspektowego ujęcia tego problemu. W pracach wywodzących się z praktyki
społecznej i z obszaru badań związanych z wprowadzaniem, uczeniem i wykorzystywaniem e-learningu zwraca się szczególną uwagę na innowacyjny sposób projektowania środowiska uczenia się. Środowisko to jest najczęściej rozumiane jako oprogramowanie/przestrzeń technologiczna, a praca nad zmianą dotyczy opanowania
i uzyskiwania biegłości w korzystaniu z narzędzi teleinformacyjnych27. Wprowadza
się nawet pojęcie „osobistego środowiska uczenia się”28 dla określenia indywidualnie przygotowywanych i używanych przez osobę uczącą się aplikacji i serwisów
internetowych. Jest to najbardziej wąskie rozumienie środowiska uczenia się metodą e-learningową. Takie bardzo techniczne podejście do e-learningu kładzie nacisk
na dostarczenie osobom nowych narzędzi uczenia się oraz przygotowanie ich do
biegłego poruszania się w przestrzeni wirtualnej, ale nie przyczynia się do pełnego
wykorzystania potencjału, jaki tkwi w metodach e-learningowych.
Aby e-learning nie stał się tylko kolejnym narzędziem nauczania podającego
(czyli e-teachingiem czy w ramach ciągłego podnoszenia wyników nawet „e-tresurą”), a był okazją do zmiany w kierunku uczenia się coraz bardziej świadomego
Rysunek 1. Środowisko uczenia się metodą e-learningową
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE – organizacje i instytucje: placówka edukacyjna (przedszkole, szkoła,
firma, stowarzyszenie), różne instytucje w społeczności lokalnej, kapitał kulturowy społeczności
lokalnej, zasoby materialne społeczności
Kontakty indywidualne typu WSPÓŁDZIAŁANIE
ŚRODOWISKO SPOŁECZNE –
ludzie i interakcje:
uczestnicy procesu
edukacyjnego
(nauczyciel, osoby
uczące się)
i ich wzajemne relacje,
grupa–„klasa”
U
N
Kontakty
indywidualne
typu
INSTRUOWANIE
i/lub POMAGANIE
Kontakty
z GRUPĄ
U
U
U
U
ŚRODOWISKO
TECHNICZNE –
oprogramowanie,
Internet
U
Źródło: Opracowanie własne.
27
A. Clarke, op.cit.; J. Wild, Kompetencje niezbędne przy tworzeniu osobistych środowisk uczenia
się (PLE) [w:] E-learning w szkolnictwie wyższym – potencjał i wykorzystanie, M. Dąbrowski, M. Zając (red.), Warszawa 2010.
28
J. Wild, op.cit.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
21
i osobiście zaangażowanego, konieczne jest uwzględnianie całej złożoności tej
formy uczenia się29. W szerszym rozumieniu pojęcie „środowiska uczenia się”
(środowiska edukacyjnego) obejmuje również środowisko społeczno-kulturowe
(zewnętrzne i wewnętrzne zasoby środowiska i osoby/osób), w tym specyfikę właściwości indywidualnych osób zaangażowanych w proces uczenia się (nauczycieli
i osób uczących się), tj. ich poznawcze możliwości i potrzeby oraz wzajemne interakcje, procesy grupowe, klimat, kulturę organizacyjną i sposób funkcjonowania
placówki edukacyjnej (szkoła, uniwersytet, uniwersytet trzeciego wieku, firma).
Taka szeroka perspektywa pozwala uwzględnić obiektywne, fizyczne warunki
danego środowiska, jak również funkcjonowanie społeczności lokalnej, a także
zmiany społeczno-kulturowe, które bezpośrednio lub pośrednio wpływają na sytuację uczenia się30. W tym rozumieniu środowisko techniczne, oprogramowanie,
technologia cyfrowa stają się środkiem służącym realizacji wyznaczonych celów.
Zmiana akcentu z technicznego (de facto przedmiotowego) na społeczny (bardziej
podmiotowy, uwzględniający wiek, funkcjonowanie psycho-społeczne, specyficzne potrzeby, możliwości i ograniczenia, cele życiowe rozpatrywane w szerokiej
perspektywie czasowej) pozwala skupić się nie tylko na samym podążaniu za technicznymi nowinkami pojawiającymi się na rynku edukacyjnym i przymusie ich
wdrażania, ale wymusza refleksję nad sensem ich wykorzystania.
5. Propagowanie metod e-learningowych w edukacji – obszary
i kierunki zmian
Definiowanie e-learningu w ramach szeroko rozumianego środowiska edukacyjnego stwarza okazję do oderwania się od myślenia o e-learningowych metodach
pracy jedynie w kontekście możliwości technicznych lub też podnoszenia wydajności osób uczących się czy nauczających. Wykorzystanie e-learningu w edukacji
to nie tylko opanowanie nowego narzędzia i nauka pracy w ramach konkretnego
oprogramowania. To długofalowa praca związana ze zmianą sposobu definiowania
procesu edukacyjnego, roli i zadań jego uczestników i wykorzystywanych sposobów pracy samodzielnej, współpracy oraz reguł kontaktu i komunikacji. Oddziaływania prowadzące do zmiany powinny być zatem skierowane zarówno na uczestników, także potencjalnych, kursów e-learningowych (nauczyciele, osoby uczące
29
30
A.I. Brzezińska, Nauczyciel jako…, op.cit.
Por. rysunek 1.
22
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
się w różnym wieku), jak również przewidywać wprowadzenie szeroko rozumianej
zmiany świadomości społecznej.
Zmiana ta powinna uwzględniać i jednocześnie pobudzać przede wszystkim
takie obszary, jak sposób myślenia o celu uczenia się i procesie edukacji oraz stopień zaangażowania wszystkich uczestników w ten proces. W przypadku nauczyciela zmiana wiąże się z przejściem od roli osoby „nauczającej kogoś”, czyli dostarczającej wiedzy i okazji do nabycia i ćwiczenia umiejętności, w kierunku osoby
odpowiedzialnej za organizowanie społecznego i fizycznego środowiska uczenia
się. W przypadku osoby uczącej się zmiana ta dokonuje się w obszarze postrzegania siebie nie jako osoby biernie przyjmującej („nauczanej”), ale jako osoby wykazującej aktywność, zdobywającej wiedzę o świecie, także wiedzę o własnych możliwościach (zasobach) i ograniczeniach.
Wśród najistotniejszych – koniecznych – zmian można wymienić również modyfikację i uelastycznienie sposobu myślenia o dynamice i efektach procesu edukacji oraz zmianę stereotypów i tradycyjnych przyzwyczajeń. Konsekwencją tych
będzie m.in. zwrócenie większej uwagi (zarówno przez nauczycieli, jak i przez
osoby uczące się) na jednostkowe, specyficzne potrzeby edukacyjne, na kluczową
rolę osobistej gotowości do uczenia się, rodzaj motywacji i świadomość posiadanych zasobów, znaczenie aspiracji i preferencji oraz konieczności planowania procesu edukacji jednocześnie w kilku perspektywach czasowych – krótko – (działania doraźne), średnio – (plany) i długoterminowej (projekty). Wtedy zmieni się
również rozłożenie odpowiedzialności za proces kształcenia: nauczyciel nauczy się
dzielić odpowiedzialnością ze swoim uczniem, a osoba ucząca się, mając większą
świadomość i wsparcie, będzie gotowa do większej odpowiedzialności za własną
edukację i własny rozwój31.
Tabela 4. Zmiany przewidywane w toku realizacji e-learningowej formy zajęć
Nauczyciel
Uczeń (dziecko i dorosły)
§ Modyfikacja i uelastycznienie sposobu
myślenia o procesie kształcenia, zmiana
stereotypów, modyfikacja przyzwyczajeń.
§ Przejście od uczenia kogoś do organizowania
środowiska osoby uczącej się i zarządzania
sytuacją edukacyjną.
§ Umiejętność dzielenia się odpowiedzialnością
z uczniem.
§ Modyfikacja i uelastycznienie sposobu
myślenia o procesie kształcenia.
§ Zachęta do refleksji nad związkiem między
własna aktywnością w procesie uczenia się
a osiąganymi efektami.
§ Zmiana stereotypowych przekonań
i przyzwyczajeń i w efekcie przejście od
postawy „ja – nauczany” do „ja – samodzielnie
uczący się”.
31
Por. tabela 4.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
23
Nauczyciel
Uczeń (dziecko i dorosły)
§ Wypracowanie nowego sposobu planowania
i realizowania pracy, większa gotowość do
pracy metodą projektów (długoterminowe
planowanie całego cyklu, krótkoterminowe
planowanie kolejnych spotkań edukacyjnych
w efekcie czego system działań staje się
elastyczny i „samouczący”.
§ Silna wewnętrzna motywacja do opanowania
nowych narzędzi technologicznych.
§ Wzrost świadomości nowych możliwości
i ograniczeń.
§ Przekraczanie granicy pokoleniowej
i gotowość do przebywania w „świecie
cywilizacyjnym” ucznia młodszego/starszego;
§ Wypracowanie nowych – autorskich –
narzędzi, strategii kształcenia i materiałów
edukacyjnych.
§ Większa odpowiedzialność za proces uczenia
się oraz za przebieg i efekty własnej edukacji.
§ Większe osobiste zaangażowanie
w organizację warunków uczenia się
i monitorowanie procesu uczenia się.
§ Wypracowanie nowego sposobu planowania
i ewaluacji (samooceny) procesu uczenia się.
§ Zwiększony nakład pracy własnej, większa
samodyscyplina, pilnowanie terminów.
§ Opanowanie nowych narzędzi
technologicznych.
§ Świadomość nowych możliwości i ograniczeń;
§ Ukształtowanie się tzw. postawy twórczej,
uruchomienie mechanizmu samonagradzania.
Źródło: Opracowanie własne.
Wśród innych zmian o szerszym społecznie zasięgu, można wymienić również:
§ Promowanie idei uczenia się przez całe życie (Long Life Learning), przy
uwzględnieniu aktualnych potrzeb edukacyjnych i możliwości związanych
z wiekiem i realizowanymi zadaniami (dzieci i młodzież szkolna, pracownik
podnoszący kwalifikacje, senior rozwijający nowe kompetencje).
§ Zmianę społeczną dotyczącą sposobu myślenia o przestrzeni wirtualnej
i poruszaniu się w niej, myślenia o relacji między światem „realnym” i „wirtualnym”, a także o konieczności rozwijania zasad, norm i kultury internetowej.
§ Stworzenie możliwości opanowania nowych narzędzi technologicznych oraz
zdobywania wiedzy i kompetencji sprzyjających adaptacji do nowej rzeczywistości w czasach transformacji oraz kwalifikacji niezbędnych na współczesnym – tak bardzo mobilnym i trudno przewidywalnym – rynku pracy.
§ Poszerzanie i modyfikowanie kompetencji społecznych w ramach współpracy wewnątrz grupy oraz między grupami użytkowników, a także wzmacnianie tzw. tutoringu rówieśniczego32.
32
A.I. Brzezińska, L. Rycielska, Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela [w:] Tutoring
w szkole. Między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej, P. Czekierda, M. Budzyński, J. Traczyński,
Z. Zalewski, A. Zembrzuska (red.), Wrocław 2009.
24
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
Zakres potencjalnych zmian stanowić może manifest dotyczący kierunku, celu
i sensu wdrażania metod e-learningowych. Zakłada on nie tylko podwyższanie
efektywności przyswajania materiału proponowanego w ramach danego kursu
(wiedza, umiejętności, kompetencje społeczne), realizowanego w ramach koncepcji nauczania podającego, ale również zmianę sposobu myślenia o procesie uczenia
się. Zakłada większą świadomość, odpowiedzialność i zaangażowanie osób uczących i uczących się w proces edukacji oraz rozwijanie umiejętności samodzielnego
uczenia się i konstruowania wiedzy w celu optymalnego przystosowywania się do
zmieniającej się dynamicznie rzeczywistości. Wprowadzanie tak rozumianej zmiany wymaga każdorazowo trafnej diagnozy potrzeb z jednej strony i zasobów danego środowiska oraz przygotowania i wprowadzenia przemyślanych działań
z drugiej33.
6. W jaki sposób wprowadzać zmianę?
W piśmiennictwie poświęconym propagowaniu i wprowadzaniu metod e-learningowych zwraca się uwagę na konieczność wprowadzenia specyficznych oddziaływań zwiększających efektywność wprowadzania tej metody, analizuje się obszary wymagające szczególnej uwagi zarówno w odniesieniu do osób nauczających,
jak i uczących się przez Internet. Najczęściej oddziaływania te opisuje się w kategoriach rozwijania konkretnych kompetencji i umiejętności. Wśród przykładowych podziałów można wspomnieć o wyodrębnieniu kompetencji informatycznych, pedagogicznych, kierowniczych, biznesowych i osobowościowych
w szkoleniach nauczycieli34, a także rozwijaniu umiejętności wykorzystania komputera, planowania, samooceny, pokonywania stresu, wzmacniania i ukierunkowywania motywacji wśród osób uczących się35.
Rozwijanie wymienionych kompetencji i umiejętności może rzeczywiście przyczynić się do bardziej sprawnego i efektywnego funkcjonowania w roli nauczyciela i ucznia w ramach kursu e-learningowego. Samo opanowywanie kolejnych kompetencji może się jednak okazać niewystarczające, jeśli cały proces edukacji nie
33
K. Appelt, S. Jabłoński, B. Smykowski, J. Wojciechowska, B. Ziółkowska, Konstruowanie i ewaluacja projektów. Poprawa funkcjonowania osób z ograniczeniami sprawności i ich środowisk, Warszawa 2010; A. Nowak, Koncepcja kursów szkoleniowych dla nauczycieli „edukacja z Internetem tp” [w:]
Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
34
J. Kulasa, Nauczyciel, informatyk, menedżer – trzy aspekty rozwoju kompetencji w e-learningu
[w:] E-edukacja.net, M. Dąbrowski, M. Zając (red.), Warszawa 2007.
35
A. Clarke, op.cit.; K. Krejtz, J.M. Zając, op.cit.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
25
będzie rozpatrywany wielowymiarowo, z uwzględnieniem szeroko rozumianego
środowiska edukacyjnego – fizycznego, społecznego i technicznego36 oraz zmian,
jakie chcemy wywołać za pośrednictwem metod e-learningowych. Proponowane
oddziaływania mają więc na celu z jednej strony zachęcanie ludzi do korzystania
z metod e-learningowych, z drugiej zaś propagowanie modelu edukacji opartego
na świadomym, samodzielnym i zaangażowanym uczeniu się.
Narzędziem pomocnym w pracy nad obszarami wymagającymi wsparcia w ramach propagowania metod e-learningowych mogłyby okazać się zaproponowane
przez Andrzeja Sicińskiego37 kryteria opisu stylów życia o różnym poziomie adaptacyjności do warunków życia i gotowości do ich zmiany. Aby zidentyfikować styl
życia konieczna jest analiza jego elementów w pewnej sekwencji38 poprzez zadanie
kolejno pytań, takich jak: czy osoba ma obiektywną możliwość dokonywania wyborów; czy jest psychicznie gotowa do dokonania wyboru, czy posiada odpowiednie umysłowe narzędzia działania (zasoby intelektualne w postaci wiedzy, umiejętności, przekonań) potrzebne do realizacji wybranej przez siebie oferty, jaka jest
perspektywa czasowa jej działania, czy koncentruje się na realizacji zadań doraźnych (perspektywa krótkoterminowa); czy raczej na realizacji planów (perspektywa średnio-terminowa) bądź projektów własnego życia (perspektywa długoterminowa), jaki jest sposób realizacji wybranych celów, czy raczej dąży do utrzymania
status quo czy też jest ukierunkowana na inicjowanie i wprowadzanie mniej (strategia ewolucyjna) lub bardziej radykalnych (strategia rewolucyjna) zmian.
Diagnozując sytuację danego środowiska i potrzeby edukacyjne osoby za pomocą wyodrębnionych przez Sicińskiego kryteriów, mamy do czynienia z kontinuum, w którym na jednym krańcu mamy dużą, czasami krytyczną, zależność
działania człowieka od warunków, w jakich żyje, na drugim zaś możliwość aktywnego, samodzielnego, także twórczego działania, wspieranego bogatymi i różnorodnymi zasobami własnymi i społecznymi.
Z kolei projektując działania związane z wprowadzaniem e-learningu można,
także korzystając z wyodrębnionych przez Sicińskiego39 kryteriów, zadać kolejno
pytania dotyczące zarówno obiektywnych właściwości środowiska, jak i gotowości
do wprowadzenia zmiany, a także zasobów i narzędzi niezbędnych do poruszania
się w nowych warunkach oraz sensu nadawanego całemu procesowi uczenia się,
również uczenia się przez Internet.
36
Por. rysunek 1.
A. Siciński, Styl życia. Kultura. Wybór, Warszawa 2002.
38
Por. A.I. Brzezińska, J. Matejczuk, Psychologiczne konsekwencje (euro)sieroctwa: styl życia
rodziny, diagnoza i wsparcie, „Studia Edukacyjne” 2011, nr 17.
39
Ibidem.
37
26
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
Pierwsze pytanie dotyczy obiektywnych zasobów środowiska decydujących
o tym, czy dana osoba lub placówka edukacyjna mają możliwość wprowadzenia
nowej formy pracy, opartej na technologii teleinformacyjnej i wymagającej dostępu do odpowiedniego sprzętu i oprogramowania. Trudno mówić o swobodzie
korzystania z metod e-learningowych w środowisku charakteryzującym się znacznym lub całkowitym ograniczeniem możliwości korzystania z nowoczesnych technologii (ubóstwo, brak komputerów i dostępu do Internetu, społecznie dziedziczony w danym regionie brak wzorców aktywnego, nowoczesnego działania,
stereotypy i przekonania dotyczące Internetu, przekonania dotyczące edukacji).
Odpowiedź na takie trudności powinna zawierać wsparcie instrumentalne (w dużej mierze finansowe, zakup sprzętu), a także polegać na zmianie przekonań społecznych na temat edukacji i nowoczesnych technologii oraz propagowaniu nowych wzorców działania w danej społeczności.
Drugie pytanie dotyczy kwestii gotowości danej osoby, instytucji czy społeczności do dokonywania wyborów. Może zaistnieć sytuacja, gdy obiektywnie istnieje możliwość dokonania wyboru, ale osobę cechuje bardzo niski lub zupełny brak
gotowości do samodzielnego podejmowania decyzji i dokonywania wyborów.
W tym przypadku oddziaływania dotyczą już nie tylko pracy nad obiektywnymi
cechami środowiska, ale nad psychiczną gotowością osób (np. dyrektorów szkół)
do wprowadzania zmian (podejmowania decyzji, dokonywania wyborów nowych
opcji). Istotne tu będzie wsparcie poznawcze, związane z rozumieniem sytuacji
wyboru i swojego miejsca w zmieniającym się świecie, jak i wsparcie w obszarze
emocjonalnym i motywacyjnym. Można tu wspomnieć zarówno o budowaniu
otwartości, wzmacnianiu pewności siebie, jak i o pracy nad oporem wynikającym
z indywidualnych przyzwyczajeń czy przekonań („zawsze tak było, po co teraz
zmiany”, „jestem za stary”, „nasza szkoła ma inne problemy”, „pracujemy w trudnym środowisku”40).
Następne pytanie dotyczy charakterystyki posiadanego repertuaru działań oraz
dostępnych narzędzi (poznawczych i organizacyjnych) pozwalających na poradzenie sobie z wymaganiami, jakie pociąga za sobą decyzja o zmianie sposobu uczenia
się. Dotyczy to sytuacji, w której jednostka obiektywnie ma możliwość dokonywania wyborów, psychicznie jest na to gotowa, ale posiadane przez nią zasoby intelektualne są ubogie i nazbyt jednorodne. Wiąże się to ze wspominanym wcześniej
rozwijaniem umiejętności i kompetencji (informatycznych, organizacyjnych, społecznych, psychologicznych, komunikacyjnych), a także z wiedzą i umiejętnościami w ramach środowiska technicznego (oprogramowania, sposobu pracy on-line).
40
Zob. tabela 1.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
27
Szczególnej uwagi w obszarze e-learningu wymaga rozwijanie umiejętności samodzielnego uczenia się, tak w obszarze strategii poznawczych (jak bardziej efektywnie opanować materiał), jak i strategii metapoznawczych, związanych ze świadomością własnych procesów psychicznych, procesami planowania i monitorowania
oraz kontroli i motywacji.
Czwarte kryterium porusza kwestię perspektywy czasowej (krótko-, średniolub długoterminowa), czyli skupienia na realizacji zadań doraźnych (koncentracja
na procesie działania) bądź na realizacji planów czy projektów własnego życia.
Kryterium to zachęca do pracy wokół umiejscowienia swojej edukacji w szerszej
perspektywie czasowej i traktowania jej jako integralnego, ważnego elementu własnego rozwoju. Przeciwieństwem tego sposobu myślenia jest przyjęcie perspektywy ograniczającej się do „tu i teraz”, gdy na przykład celem samym w sobie staje
się dobre napisanie sprawdzianu, zdanie egzaminu maturalnego, zdobycie kolejnego certyfikatu, rozwiązanie zadań „w komputerze” lub „zarabianie punktów”.
Przykładem tego sposobu działania jest również nadmierna koncentracja na narzędziu pracy (e-learning celem samym w sobie), zamiast na celach, jakim ma ono
służyć, np. na rozwijaniu własnych zasobów.
Na poziomie instytucjonalnym będą to z kolei decyzje o wprowadzeniu e-learningu motywowane chęcią zaoszczędzenia pieniędzy lub chęcią stworzenia konkurencyjnej oferty edukacyjnej, bez tworzenia długoterminowej perspektywy związanej z podnoszeniem jakości edukacji i budowania tożsamości danej placówki.
Przy takim nastawieniu, nawet gdy istnieją obiektywne możliwości dokonania
zmiany i wysoka jest psychologiczna gotowość do akceptacji zmian oraz istnieje
wystarczający repertuar niezbędnych narzędzi, prawdziwa zmiana i pełne wykorzystanie możliwości e-learningu są niemożliwe. Będzie to za każdym razem tylko
e-teaching, czyli mało użyteczne narzędzie, które raczej potwierdzi negatywne
obiegowe przekonania na temat metod e-learningowych, niż przekona do nowych
rozwiązań. Kryterium czasu wiąże się wyraźnie z sensem, jaki zostaje nadany podejmowanym działaniom, również tym związanym z własną edukacją. Dotyczy to
także wizji własnego życia, realizacji celów i wpływania na bieg wydarzeń we własnym życiu.
Ostatnie kryterium, mocno związane z uwzględnianą w decyzjach i działaniach
perspektywą czasową, zwraca uwagę z kolei na rolę refleksji wokół realizacji celów
związanych z inicjowaniem zmian. Pytanie dotyczy sposobu realizacji już wybranych celów i odnosi się bądź do utrzymania status quo, bądź do ukierunkowania
działań edukacyjnych na inicjowanie i wprowadzanie zmian. Zmiany te mogą być
mniej (strategia ewolucyjna) lub bardziej radykalne (strategia rewolucyjna). Przykładem strategii nastawionej na utrzymanie status quo są działania, w których
28
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
wybór metod e-learningowych jest odpowiedzią na pojawiające się wymagania
otoczenia (nowe trendy, „moda”, konkurencja, wymagania formalne, naciski nieformalne) i pozwala na utrzymanie aktualnego poziomu życia (pozycja społeczna,
dochody). Innym sposobem realizacji celów będzie inicjowanie zmian (ewolucyjne lub rewolucyjne), zarówno we własnym życiu, jak i w otoczeniu. W tym przypadku e-learning może stać się po części pretekstem, po części narzędziem do
inicjowania zmian w społecznym myśleniu o edukacji, w kierunku większej świadomości, samodzielności i odpowiedzialności za własną edukację.
7. Podsumowanie
Konkludując nasze rozważania na temat psycho-społecznych aspektów propagowania e-learningu jako nowego podejścia do nauczania i uczenia się, można przedstawić następujące wyróżniki charakteryzujące jego obiektywne oraz pożądane
właściwości.
Po pierwsze, w ramach e-learningu, wbrew obiegowym opiniom, można stworzyć bardzo bogate pod względem oferty środowisko uczenia się, zarówno w odniesieniu do celów i treści kształcenia, jak i indywidualnych oraz grupowych metod
pracy, a także możliwości kontaktu pomiędzy nauczycielem i uczniem oraz w obrębie uczącej się grupy. Dzięki temu, że proces kształcenia może być dostosowywany do możliwości osoby uczącej się, środowisko e-learningowe może być spostrzegane jako bezpieczne (np. minimalizujące lęk przed wyrażaniem własnej opinii).
Po drugie, e-learning stwarza możliwości uczenia się dla osób w różnych grupach wiekowych, dla osób z utrudnionym dostępem do edukacji i z ograniczeniami sprawności – może być zatem potraktowany jako narzędzie przeciwdziałające
procesom wykluczania społecznego. W procesie e-learningu ograniczenia sprawności przestają być przeszkodą w zdobywaniu określonych kompetencji. Możliwość indywidualizacji procesu kształcenia wyrównuje szanse, a to, co jest deficytem w tradycyjnym nauczaniu, może tu stać się zasobem.
Po trzecie, optymalne wykorzystanie e-learningu w szkolnictwie przedszkolnym i podstawowym, szkolnictwie wyższym, uczeniu w ramach Long Life Learning
czy w biznesie wymaga przemyślanych, ukierunkowanych działań, uwzględniających szeroko rozumiane środowisko edukacji i rozwoju człowieka, w tym zasoby
i ograniczenia środowiska i jednostki, a także indywidualne potrzeby edukacyjne,
możliwości, aspiracje, gotowość do uczenia się i długoterminowe plany życiowe.
Po czwarte, e-learning wymaga (i sam staje się pretekstem do tego) zmiany
sposobu myślenia o edukacji i relacji łączącej nauczyciela i ucznia. Dotyczy to
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
29
zmiany mentalności oraz nawyków i przyzwyczajeń wynikających z doświadczeń
w ramach nauczania podającego (u dyrektorów, nauczycieli, uczniów, osób odpowiedzialnych za wdrażanie e-learningu w różnych placówkach edukacyjnych)
w kierunku większej odpowiedzialności za własną edukację, rozwoju świadomości
w obszarze samodzielnego uczenia się i większej gotowości do konstruowania
wiedzy w celu nie tylko coraz lepszego przystosowywania się do rzeczywistości,
ale przede wszystkim w celu jej zmieniania stosownie do własnych potrzeb i planów życiowych. Wymaga więc także przeniesienia punktu ciężkości z formułowania ocen sprawdzających na oceny kształtujące.
Po piąte, działania podejmowane w ramach propagowania i stosowania e-learningu wymagają, obok wspierania środowiska technicznego (sprzęt, oprogramowanie, nauka korzystania z różnych programów i coraz to nowych aplikacji), przede
wszystkim rozwijania gotowości do wprowadzenia planowanej zmiany, poszerzania repertuaru niezbędnych narzędzi (poznawczych, metapoznawczych, w tym
szczególnie planowania i kontroli oraz ewaluacji i autoewaluacji), a także wspierania kompetencji związanych z refleksją na temat sensu własnego rozwoju i roli
edukacji w ramach perspektywy długoterminowej, czyli w kontekście projektów
własnego życia.
L I T E R AT U R A :
Anderson T., Three Generations of Distance Education Pedagogy: Challenges and Opportunities, prezentacja udostępniana za pośrednictwem Slideshare, http://www.slideshare.
net/terrya/three-generations-of-distance-education-pedagogy-challenges-andopportunities [dostęp: 25.05.2011].
Appelt K., Jabłoński S., Smykowski B., Wojciechowska J., Ziółkowska B., Konstruowanie
i ewaluacja projektów. Poprawa funkcjonowania osób z ograniczeniami sprawności i ich
środowisk, Warszawa 2010.
Batorski D., Młodzi w sieci: Uczniowie, studenci i nauczyciele wobec nowych technologii [w:]
Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
Brzezińska A.I., Nauczyciel jako organizator społecznego środowiska uczenia się [w:] Rozwijanie zdolności uczenia się. Wybrane konteksty i problemy, E. Filipiak (red.), Bydgoszcz
2008.
Brzezińska A.I., Uczestnictwo w kulturze i jego znaczenie dla procesu rozwoju [w:] Opętanie
(nie)jedzeniem, B. Ziółkowska (red.), Warszawa 2009.
30
A.I. Brzezińska, E. Hornowska, K. Kaliszewska-Czeremska, J. Matejczuk
Brzezińska A.I., Hornowska E., Kaliszewska-Czeremska K., Matejczuk J., E-learning: nowe
wyzwania rozwojowe i edukacyjne?, „Remedium” 2011, nr 9(223).
Brzezińska A.I., Matejczuk J., Psychologiczne konsekwencje (euro)sieroctwa: styl życia rodziny, diagnoza i wsparcie, „Studia Edukacyjne” 2011, nr 17.
Brzezińska A.I. , Rycielska L., Tutoring jako czynnik rozwoju ucznia i nauczyciela [w:] Tutoring w szkole. Między teorią a praktyką zmiany edukacyjnej, P. Czekierda, M. Budzyński, J. Traczyński, Z. Zalewski, A. Zembrzuska (red.), Wrocław 2009.
Cichocki A., Wymiary kompetencji informacyjno-medialnych nauczyciela [w:] Media elektroniczne w życiu dziecka w kontekście wartości wychowawczych oraz zagrożeń, J. Izdebska (red.), Białystok 2008.
Clarke A., E-learning: nauka na odległość, Warszawa 2007.
Hornowska E., Stare wino w nowych bukłakach – czyli od Bineta do testowania adaptacyjnego [w:] Psychologia – między teorią, metodą i praktyką. Prace dedykowane Profesorowi Ryszardowi Stachowskiemu w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, J. Brzeziński (red.),
Poznań 2007.
Hornowska E., Testy psychologiczne: teoria i praktyka, Warszawa 2009.
Krejtz K., Zając J.M., Psychologiczne aspekty wykorzystania technologii internetowych w nauczaniu [w:] Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska
(red.), Warszawa 2009.
Kulasa J., Nauczyciel, informatyk, menedżer – trzy aspekty rozwoju kompetencji w e-learningu [w:] E-edukacja.net, M. Dąbrowski, M. Zając (red.), Warszawa 2007.
Kupisiewicz C., Nauczanie programowane, Warszawa 1966.
Kuruliszwili S., E-learning w kształceniu na poziomie gimnazjalnym i licealnym [w:] Komputer w edukacji gimnazjalno-licealnej, S. Kuruliszwili (red.), Warszawa 2011.
Łęski Z., Wieczorek Z., Internetowi wychowawcy czy Internet wychowawcą? Globalna sieć
jako niezagospodarowana przestrzeń wychowawcza [w:] Oblicza Internetu: Opus Universale. Kulturowe, edukacyjne i technologiczne przestrzenie Internetu, M. Sokołowski (red.), Elbląg 2008.
Meger Z., Motywacja w nauczaniu zdalnym, „E-mentor” 2008, nr 4(26).
Meger Z., Strategie motywacyjno-wolicjonalne w edukacji zdalnej, „E-mentor” 2008,
nr 5(27).
Nowak A., Wyzwania szkoły doby Internetu: perspektywa nauk społecznych – wprowadzenie
[w:] Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.),
Warszawa 2009.
Nowak A., Koncepcja kursów szkoleniowych dla nauczycieli „edukacja z Internetem tp” [w:]
Szkoła w dobie Internetu, A. Nowak, K. Winkowska-Nowak, L. Rycielska (red.), Warszawa 2009.
Obuchowski K., Adaptacja twórcza, Warszawa 1985.
E-learning jako wyzwanie dla systemu edukacji
31
Paluchowski W.J. , Kompetencyjny model zawodu psychologa [w:] Sukces w zarządzaniu kadrami. Kompetencje a sukces zarządzania organizacją, S.A. Witkowski, T. Listwan (red.),
Warszawa 2008.
Penkowska G., Meandry e-learningu, Warszawa 2010.
Plebańska M., Tajniki edukacji na odległość, Warszawa 2011.
Siciński A., Styl życia. Kultura. Wybór, Warszawa 2002.
Wirtualna edukacja. Koncepcja i wybrane kierunki edukacji, H. Sroka, S. Stanka (red.),
Katowice 2005.
Wild J., Kompetencje niezbędne przy tworzeniu osobistych środowisk uczenia się (PLE) [w:]
E-learning w szkolnictwie wyższym – potencjał i wykorzystanie, M. Dąbrowski, M. Zając (red.), Warszawa 2010.
SUMMARY
In response to dynamic changes occurring in the modern world a number of offers aiming
at helping people to adapt to the changing requirements of the environment emerge. Such
offers also appear in the system of education, a good illustration of which is e-learning
called also in Poland distant learning, electronic learning, online learning, or hybrid learning. As social knowledge concerning e-learning is still patchy not only do many false beliefs
and misgivings about the results of introducing this method into education exist but also
errors appear in the process of its implementation. Thus, the need arises to design actions
for the promotion and implementation of e-learning, which would allow for using the
potential of e-learning fully and simultaneously which would minimalise the threat connected with unsuitable design of online learning environment. E-learning cannot be designed simply as another tool enabling faster, more attractive, and fashionable acquisition
of material provided to the student within the frames of traditional learning (e-learning is
not the same as e-teaching). A well-designed e-learning environment should instigate
changes towards greater awareness and responsibility of those who teach and those who
learn and influence their involvement in didactic process; it should also develop the skills
of self-directed learning and constructing knowledge with the aim of flexible and creative
adaptation to dynamically changing reality.
Key words:
educational offers, e-learning, e-teaching, information technologies, learning readiness, personal responsibility, social learning environment, specific educational needs, teacher’s role