PDFotwiera się w nowym oknie

Sygn. akt VI ACa 479/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 1 grudnia 2011 r.
Sąd Apelacyjny w Warszawie VI Wydział Cywilny w składzie:
Przewodniczący Sędzia SA
– Ewa Stefańska (spr.)
Sędzia SA
– Marzena Miąskiewicz
Sędzia SO del.
– Małgorzata Borkowska
Protokolant
– sekr. sąd. Edyta Kaczmarek- Kępińska
po rozpoznaniu w dniu 1 grudnia 2011 r. w Warszawie
na rozprawie
sprawy z powództwa Stowarzyszenia "[…]" w P.
przeciwko […] S.A. z siedzibą w W.
o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone
na skutek apelacji pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie – Sądu Ochrony Konkurencji i
Konsumentów
z dnia 18 stycznia 2011 r.
sygn. akt XVII AmC 1265/09
1. oddala apelację,
2. zasądza od […] S.A. z siedzibą w W. na rzecz Stowarzyszenia "[…]" w P.
kwotę 270 zł (dwieście siedemdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania apelacyjnego
2
Sygn. akt VI ACa 479/11
Uzasadnienie
Stowarzyszenie […] z siedzibą w P. wnosiło o uznanie za
niedozwolone postanowienia wzorca umowy stosowanego przez […] S.A. z
siedzibą w W. o treści: „Bank nie ponosi odpowiedzialności za szkody
Posiadacza spowodowane okolicznościami niezależnymi od Banku, a w
szczególności za: (…) orzeczenia oraz inne czynności (działania i
zaniechania) organów rządowych i samorządowych, ścigania, oraz wymiaru
sprawiedliwości,
którym
nie
można
przeciwstawić
się
środkami
cywilnoprawnymi”. Powód podał, że pozwany prowadzi działalność
gospodarczą w zakresie świadczenia usług bankowych, posługując się
regulaminem zawierającym postanowienie wskazane w petitum pozwu, które
znajduje zastosowanie także do umów zawieranych z konsumentami. W
ocenie powoda wskazane postanowienie należy uznać za klauzulę abuzywną,
albowiem kształtuje ono prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (art. 385 1 § l k.c.),
skoro
istotnie
ogranicza,
czy
nawet
wyłącza
odpowiedzialność
przedsiębiorcy względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte
wykonanie zobowiązania, czym narusza art. 52 ust. 2 pkt 10 ustawy z dnia
29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz.
665 ze zm., zwanej dalej „prawem bankowym”) oraz wypełnia znamiona
klauzuli niedozwolonej określonej w art. 3853 pkt 2 k.c.
Pozwany […] S.A. z siedzibą w W. wnosił o oddalenie powództwa
podając, że kwestionowane postanowienie nie wyłącza całkowicie jego
odpowiedzialności
za
niewykonanie
lub
nienależyte
wykonanie
zobowiązania, gdyż poza jego zakresem pozwany ponosi bardzo szeroką
3
odpowiedzialność
odpowiedzialność
z
tym
związaną.
pozwanego
Po
jedynie
pierwsze,
za
straty
wyłączona
jest
spowodowane
okolicznościami określonymi w kwestionowanym postanowieniu, natomiast
regulamin nie wyłącza odpowiedzialności banku za utracone korzyści. Po
drugie, także w zakresie strat odpowiedzialność pozwanego nie jest
wyłączona całkowicie, lecz zakres ten jest ograniczony do strat powstałych
na skutek okoliczności od banku niezależnych. Po trzecie, w powyższym
zakresie ograniczenie dotyczy strat wynikających jedynie z faktu wydania
orzeczeń oraz podjęcia innych czynności (działań i zaniechań) organów
rządowych i samorządowych, ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości,
którym nie można przeciwstawić się środkami cywilnoprawnymi. Dlatego
zakres ograniczenia jego odpowiedzialności jest bardzo wąski i nie może być
uznany za istotne ograniczenie zasad odpowiedzialności, a przy tym takie
rozłożenie ryzyka szkód jest wyważone i nie jest sprzeczne z dobrymi
obyczajami.
Zdaniem pozwanego ustawy, na które powołuje się powód, nie
zawierają przepisów zakazujących wprost ograniczania odpowiedzialności
kontrahenta konsumenta za działania lub zaniechania organów, o których
mowa w kwestionowanym postanowieniu. Ponadto, niezależnie od
ewentualnej
odpowiedzialności
banku, odpowiedzialność
za
szkodę
wywołaną działaniami władzy publicznej przewidują przepisy kodeksu
cywilnego, a zatem sporne postanowienie nie pozbawia konsumenta jego
uprawnień i nie może być uznane za rażąco naruszające jego interesy, bądź
sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Wyrokiem z dnia 18 stycznia 2011 r. Sąd Okręgowy w Warszawie Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów uznał za niedozwolone i zakazał
pozwanemu […] S.A. z siedzibą w W. wykorzystywania w obrocie z
konsumentami postanowienia wzorca umowy o treści: „Bank nie ponosi
4
odpowiedzialności za szkody Posiadacza spowodowane okolicznościami
niezależnymi od Banku, a w szczególności za: (…) orzeczenia oraz inne
czynności (działania i zaniechania) organów rządowych i samorządowych,
ścigania, oraz wymiaru sprawiedliwości, którym nie można przeciwstawić
się środkami cywilnoprawnymi”, zarządzając publikację prawomocnego
wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym na koszt pozwanego oraz
obciążając go pozostałymi kosztami procesu.
Wyrok Sądu Okręgowego został wydany w oparciu o poniższe
ustalenia faktyczne i rozważania prawne.
Pozwany […] S.A. z siedzibą w W. w prowadzonej działalności
gospodarczej posługuje się wzorcem umownym o nazwie „Regulamin
Rachunków dla Konsumentów […]”, w którym zawarte jest postanowienie o
treści wskazanej w petitum pozwu.
Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z treścią art. 3851 § 1 k.c.,
możliwość uznania danego postanowienia umownego za niedozwolone i
wyeliminowania go z obrotu w ramach kontroli abstrakcyjnej wzorca,
zależna jest od łącznego spełnienia czterech przesłanek: ukształtowane nim
prawa i obowiązki konsumenta pozostają w sprzeczności z dobrymi
obyczajami; ukształtowane nim prawa i obowiązki rażąco naruszają interesy
konsumenta; postanowienie nie dotyczy sformułowanych w sposób
jednoznaczny głównych świadczeń stron, w tym ceny lub wynagrodzenia;
postanowienie nie zostało uzgodnione w sposób indywidualny.
Analizując zakwestionowane przez powoda postanowienie w oparciu
o powyższe kryteria sąd pierwszej instancji stwierdził, że w przedmiotowej
sprawie nie zachodzą dwie ostatnie z powołanych przesłanek, albowiem
oceniane postanowienie nie dotyczy głównych świadczeń stron, ani nie
zostało uzgodnione indywidualnie. Umożliwia to badanie dwóch pierwszych
przesłanek
celem
ustalenia,
czy
zakwestionowane
przez
powoda
5
postanowienie kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny
z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy.
Zdaniem Sądu Okręgowego, istotą dobrych obyczajów jest szeroko
rozumiany szacunek dla drugiego człowieka, który w stosunkach z
konsumentami powinien wyrażać się rzetelnym informowaniem ich o
uprawnieniach wynikających z umowy, a także nie wykorzystywaniem
uprzywilejowanej pozycji profesjonalisty przy zawieraniu umowy i jej
realizacji. Za sprzeczne z dobrymi obyczajami można więc uznać działania
zmierzające do niedoinformowania, dezorientacji, bądź wywołania błędnego
przekonania u konsumenta, przy wykorzystaniu jego niewiedzy lub
naiwności.
Oceniając przedmiotowe postanowienie wzorca umownego, sąd
pierwszej instancji uznał, że stanowi ono niedozwoloną klauzulę umowną w
rozumieniu art. 3851 § 1 k.c., która wypełnia dyspozycję art. 3853 pkt 2 k.c.
Powołany przepis stanowi, że w razie wątpliwości uważa się, że
niedozwolonymi postanowieniami umownym są te postanowienia, które
wyłączają lub istotnie ograniczają odpowiedzialność względem konsumenta
za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
Sąd Okręgowy wskazał, że z art. 52 ust. 2 pkt 10 prawa bankowego
wynika, iż w umowie rachunku bankowego należy określić zakres
odpowiedzialności banku za terminowe i prawidłowe przeprowadzenie
rozliczeń pieniężnych oraz wysokość odszkodowania za przekroczenie
terminu realizacji dyspozycji posiadacza rachunku. Nie oznacza to jednak, że
postanowienia umowy w tym zakresie mogą zostać określone dowolnie,
skoro w umowach zawieranych z konsumentami zasada swobody umów
ulega ograniczeniu z uwagi na treść art. 3851 § 1 k.c. Tymczasem, zdaniem
sądu pierwszej instancji, kwestionowane postanowienie zmierza do
przerzucenia na konsumentów ryzyka związanego z prowadzoną przez
6
pozwanego
działalnością
gospodarczą,
polegającego
na
obowiązku
ponoszenia przez bank ewentualnej odpowiedzialności odszkodowawczej z
tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.
Z art. 354 k.c. wynika, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie
zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społecznogospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego. Ponadto, zgodnie z
art. 355 § 2 k.c., należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez
niego działalności gospodarczej określa się przy uwzględnieniu zawodowego
charakteru
tej
działalności.
Zatem
nieuprawnione
jest
wyłączenie
odpowiedzialności banku za szkody powstałe w wyniku realizacji umowy
rachunku bankowego.
Zdaniem Sądu Okręgowego, za szczególnie rażące należy uznać
arbitralne rozszerzenie przez pozwanego okoliczności wyłączających
odpowiedzialność banku wobec konsumenta o okoliczności, którym
pozwany usiłuje nadać rangę siły wyższej, pomimo że „orzeczenia oraz inne
czynności (działania i zaniechania) organów rządowych i samorządowych,
ścigania oraz wymiaru sprawiedliwości, którym nie można przeciwstawić się
środkami cywilnoprawnymi”, nie mają tego charakteru z uwagi na
bezpośrednie powiązanie z pozwanym. Okoliczności te nie wypełniają
również powszechnie przyjmowanej definicji siły wyższej, ponieważ nie są
nagłymi i nie dającymi się przewidzieć ani uniknąć sytuacjami lub
wydarzeniami. Dlatego zamieszczenie ich we wzorcu świadczy o celowym
dążeniu pozwanego do zwiększenia katalogu zdarzeń, których zaistnienie ma
wyłączyć jego odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego
wykonania umowy.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że dla ustalenia, czy dane zdarzenie
ma charakter siły wyższej, należy odwołać się do judykatury dotyczącej
przepisów o odpowiedzialności deliktowej, gdyż kodeks cywilny traktuje
7
siłę wyższą jako jedną z okoliczności wyłączających odpowiedzialność za
wyrządzoną szkodę. Siłą wyższą jest więc zdarzenie, które ma charakter
zewnętrzny, nie jest możliwe do przewidzenia, ani zapobieżenia. Dopiero
łączne spełnienie wszystkich powyższych przesłanek pozwala przyjąć, że
wystąpiła siła wyższa.
Tymczasem nie wszystkie orzeczenia oraz inne czynności (działania i
zaniechania) organów rządowych i samorządowych, ścigania oraz wymiaru
sprawiedliwości,
którym
nie
można
przeciwstawić
się
środkami
cywilnoprawnymi, będą spowodowane okolicznościami niezależnymi od
banku. Niektóre z orzeczeń mogą zostać bowiem wydane na wniosek banku,
a ponadto orzeczenia organów rządowych i samorządowych, a także
organów
ścigania
i
wymiaru
sprawiedliwości,
jako
oparte
na
obowiązujących przepisach prawa, zazwyczaj są możliwe do przewidzenia.
W ocenie Sądu Okręgowego, kwestionowane postanowienie zmierza
do wyłączenia odpowiedzialności banku także w sytuacjach nie mających
charakteru siły wyższej, tworząc szeroki katalog okoliczności wyłączających
odpowiedzialność
banku
wobec
konsumenta
za niewykonanie
lub
nienależyte wykonanie zobowiązania. Jest to przejaw nierzetelnego
traktowania
konsumenta
i
nadużywania
uprzywilejowanej
pozycji
profesjonalisty w stosunkach z konsumentami, co należy ocenić jako
postępowanie sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszające interesy
konsumentów, które wypełnia dyspozycję art. 3851 § 1 k.c. i art. 3853 pkt 2
k.c.
Od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie apelację wniósł pozwany
[…] S.A. z siedzibą w W.
Apelacją z dnia 22 lutego 2011 r. pozwany zaskarżył wyrok w całości,
wnosząc o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa,
ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy sądowi
8
pierwszej instancji do ponownego rozpoznania. Pozwany zarzucił wyrokowi
Sądu Okręgowego naruszenie prawa materialnego, tj. art. 3851 § 1 k.c. w zw.
z art. 3853 pkt 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe
zastosowanie polegające na przyjęciu, że kwestionowane postanowienie jest
sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco narusza interesy konsumentów,
podczas gdy ograniczenie odpowiedzialności banku wobec konsumenta ma
bardzo wąski charakter i mieści się w zakresie dopuszczonym przepisami
prawa, nie stanowiąc przejawu nadużywania uprzywilejowanej pozycji
profesjonalisty w stosunkach z konsumentami, przez co nie może być uznane
za znacząco niekorzystnie kształtujące sytuację ekonomiczną konsumenta
(vide: apelacja, k. 104).
Powód wnosił o oddalenie apelacji pozwanego oraz zasądzenie od
pozwanego na jego rzecz kosztów postępowania odwoławczego (vide:
odpowiedź na apelację, k. 114).
Sąd Apelacyjny zważył:
Apelacja pozwanego nie zasługuje na uwzględnienie.
Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne sądu pierwszej instancji i
przyjmuje je za własne. Także dokonana przez Sąd Okręgowy ocena prawna
żądania pozwu jest prawidłowa.
Nie ma racji […] S.A. z siedzibą w W. zarzucając w apelacji
naruszenie art. 3851 § 1 k.c. w zw. z art. 3853 pkt 2 k.c. poprzez ich błędną
wykładnię i niewłaściwe zastosowanie w sytuacji, gdy ograniczenie
odpowiedzialności banku wobec konsumenta ma bardzo wąski charakter i
mieści się w zakresie dopuszczonym przepisami prawa, nie stanowiąc
przejawu
nadużywania
uprzywilejowanej
pozycji
profesjonalisty
w
stosunkach z konsumentami. Ma bowiem rację sąd pierwszej instancji
wskazując, że pozwany w kwestionowanym postanowieniu wzorca umowy
9
stworzył
szeroki
katalog
okoliczności
wyłączających
lub
istotnie
ograniczających jego odpowiedzialność wobec konsumenta za niewykonanie
lub nienależyte wykonanie zobowiązań wynikających z zawieranych umów
rachunku bankowego, czym naruszył powołane przepisy.
Zgodnie z ukształtowanymi w kodeksie cywilnym zasadami
odpowiedzialności kontraktowej, dłużnik obowiązany jest do naprawienia
szkody
wynikłej
z
niewykonania
lub
nienależytego
wykonania
zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest
następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi
(art. 471 k.c.). W piśmiennictwie i judykaturze do okoliczności takich
zalicza się m.in. zdarzenia wywołane siłą wyższą, następczą obiektywną
niemożność świadczenia, bądź ogólnie - brak winy. Tymczasem zupełnie
inny zakres znaczeniowy ma użyte w zakwestionowanej klauzuli
sformułowanie „okoliczności niezależne od banku”. Pojęcie to obejmuje
bowiem nie tylko siłę wyższą i inne okoliczności, za które dłużnik
odpowiedzialności nie ponosi, lecz także inne sytuacje niezależne od
dłużnika, które na gruncie przepisów kodeksu cywilnego uzasadniają jego
odpowiedzialność na zasadzie winy.
W ocenie Sądu Apelacyjnego, wobec użycia w kwestionowanej
klauzuli sformułowania „okoliczności niezależne od banku” oraz zwrotu „w
szczególności”, pozwany wyłączył swoją odpowiedzialność w szerokim
zakresie, m.in. w sytuacji określonej w art. 474 k.c. Zgodnie z art. 474 k.c.
dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za
działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa,
jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Działania i
zaniechania
osób
trzecich,
którymi
pozwany
posługuje
się
przy
wykonywaniu zobowiązania, są niewątpliwie okolicznościami niezależnymi
od banku, skoro nie on je podejmuje. Jednakże są to okoliczności, za które
10
bank powinien ponosić odpowiedzialność na podstawie art. 471 k.c. w zw. z
art. 747 k.c. W związku z tym należy przyjąć, ze wynikający z
kwestionowanej klauzuli zakres ograniczenia odpowiedzialności banku za
niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania ma charakter istotny
i jest sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając interesy
konsumenta (art. 3851 § 1 k.c. w zw. z art. 3853 pkt 2 k.c.).
Przy tym, nie może odnieść skutku sformułowany przez pozwanego w
apelacji zarzut dokonania przez Sąd Okręgowy wadliwej interpretacji
pojęcia „siła wyższa”. W judykaturze słusznie wskazuje się bowiem, że siła
wyższa stanowi granicę odpowiedzialności odszkodowawczej w przypadku
ponoszenia odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, gdyż tylko jej
wystąpienie stwarza możliwość uwolnienia się od tej odpowiedzialności
przez wykazanie, że szkoda powstała wskutek siły wyższej. Natomiast
granicę odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika na zasadzie winy
stanowi zachowanie należytej staranności przy wykonywaniu zobowiązania
(por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 stycznia 2001 r.,
sygn. akt IV CKN 150/00, publ. OSNC z 2001 r., nr 10, poz. 153). Stąd
okoliczności wyłączające odpowiedzialność kontraktową ponoszoną na
zasadzie winy są znacznie szersze, niż te wynikające ze zdarzeń mających
charakter siły wyższej.
Dodatkowo
podkreślenia
wymaga
fakt,
że
stosowane
przez
pozwanego postanowienie wzorca umowy o treści: „Bank nie ponosi
odpowiedzialności za szkody Posiadacza spowodowane okolicznościami
niezależnymi od Banku, a w szczególności za: (…) orzeczenia oraz inne
czynności (działania i zaniechania) organów rządowych i samorządowych,
ścigania, oraz wymiaru sprawiedliwości, którym nie można przeciwstawić
się środkami cywilnoprawnymi”, z uwagi na użycie zwrotu „w
szczególności”,
zawiera
otwarty
katalog
zdarzeń
wyłączających
11
odpowiedzialność
banku
uprawnienie
jednostronnej
do
wobec
konsumenta,
dając
interpretacji
umowy.
przedsiębiorcy
Tymczasem
postanowienia wzorca umowy przyznające kontrahentowi konsumenta
uprawnienia do dokonywania wiążącej interpretacji umowy również są
sprzeczne z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają interesy konsumenta (art.
3851 § 1 k.c. w zw. z art. 3853 pkt 9 k.c.).
Podstawą orzeczenia Sądu Apelacyjnego był art. 385 k.p.c. O kosztach
procesu orzeczono na zasadzie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c.