psychologia religii

Spis treści
Wprowadzenie: Religijność między idealizacją a patologizacją (Henryk Machoń) . . 11
I. Religia – współczesny megatrend? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
II. Droga ku interdyscyplinarności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
III. Wielowymiarowe wychowanie religijne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
IV. Ezoteryzm a chrześcijaństwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16
V. Psychologia religii w perspektywie teoretyczno-empirycznej . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Wstęp: Jaki cel stawia sobie psychologia religii? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Psychologia religii – psychologizm – psychologia pastoralna . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Co jest religijne a co duchowe?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Różnorodność religijności wyjaśnianej w „koherentnym eklektyzmie”. . . . . . . . . . . 31
Psychologia religii jako nauka o układzie nerwowym i jako „neuroteologia”? . . . . . 32
Część pierwsza
RELIGIJNOŚĆ JAKO ELEMENT OSOBOWOŚCI
JEJ PRZEWAŻAJĄCE CZYNNIKI INTRAPSYCHICZNE
Różnorodność form religijności – badania kwestionariuszami wielowymiarowymi . . . . 37
Religijność: wewnętrzna czy zewnętrzna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Religijność ujęta wielowymiarowo jako zgodność z prawdami wiary, praktyka wiary,
doświadczenie wiary, wiedza na temat wiary i konsekwencje płynące z wiary? . . . . . . .40
ROZDZIAŁ 1
Religijność w różnorodności motywów wewnętrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
SEKCJA 1:
Motywy – ile i jakie? Dyskusja historyczno-systematyczna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
I. Religijność – szukanie ochrony? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Stanowisko teorii instynktów Iwana P. Pawłowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
II. Religijność – nadzieja na nieśmiertelność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Stanowisko Bronisława Malinowskiego oraz teorii opanowywania trwogi . . . . . . . 49
III. Religijność – natręctwo i regresyjne pragnienie ochrony? . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Psychoanalityczna koncepcja Sigmunda Freuda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
1. Religijność jako natręctwo i wina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Kompleks Edypa, poczucie winy, zwierzę totemiczne, idea Boga-Ojca . . . . . . . . .54
2. Religijność jako regresyjne pragnienie ochrony ze strony wszechmocnego ojca?. . .56
Ocena hipotezy o nerwicy natręctw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Ocena hipotezy o regresji i hipotezy o spełnieniu pragnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
6
SPIS TREŚCI
IV. Religijność – problem poczucia własnej wartości? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Podejście teorii relacji z obiektem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63
V. Religijność – z potrzeby bliskości i bezpieczeństwa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66
Podejście teorii przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Ocena podejścia teorii przywiązania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68
VI. Religijność – gotowość do interpretacji motywowanych ciekawością,
kontrolą i wartością samego siebie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Podejście teorii atrybucji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69
Ocena podejścia teorii atrybucji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71
VII. Religijność – zakorzeniona w pragnieniach, wartościach i w pytaniu o sens? . . .72
Podejście wyrosłe z koncepcji wielości motywów Gordona W. Allporta. . . . . . . . . . . .72
SEKCJA 2:
Motywy decydujące o rozwinięciu się różnych przejawów religijności . . . . . . . . . . . . .75
Koncepcja heurystyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75
I. Między sumiennością a skrupulatnością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
Gotowość do samokontroli moralnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77
Sumienność – przy jakim udziale lęku?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81
Perfekcjonizm z komponentem religijnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83
Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne w formie religijnej czy też z komponentem
religijnym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85
II. Optymizm magiczny czy „religia okopu”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Dążenie do kontroli zewnętrznej ważnych zdarzeń życiowych oraz do radzenia sobie
z sytuacjami trudnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89
Czym jest dążenie do kontroli? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90
Magia – kontrola za pomocą sił działających w dużym stopniu automatycznie . . . . . .93
Modlitwa prośby – między pasywnym oczekiwaniem kontroli zewnętrznej
i radzeniem sobie z sytuacjami trudnymi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98
„Religia okopu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105
Co sprawia, że religijne strategie radzenia sobie z sytuacjami trudnymi
działają korzystnie?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
Radzenie sobie z ciężką chorobą fizyczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110
Radzenie sobie z lękiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112
„Siła Większa od nas samych” w programie Anonimowych Alkoholików . . . . . . . . .114
Ekstatyczne poczucie bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116
Radzenie sobie ze stratą w procesie żałoby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118
III. Pozaspołeczne źródło pozytywnej bliskości emocjonalnej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Czym jest dążenie do poczucia pozytywnej wartości własnej?. . . . . . . . . . . . . . . . . . .122
Kiedy religijność działa jako środek podtrzymania własnej wartości, a kiedy nie? . . .124
Poczucie własnej wartości i obraz Boga oddziałują na siebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130
Jak problematyczne dążenie do doświadczenia własnej wartości
może wpływać na religijność? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133
Nadmiernie silne pragnienie bliskości – ekstatyczna miłość Boga. . . . . . . . . . . . . . . .133
SPIS TREŚCI
7
Potrzeba uznania jako narcystyczne przekonanie o byciu wybranym . . . . . . . . . . . . .135
Potrzeba uznania jako duma wynikająca z dokonań i z cnoty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .138
Fanatyzm oraz „przewartościowana idea” jako potwierdzenie własnej wartości?. . . .138
IV. Wielbienie ponad obowiązkiem i wyrachowaniem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Gotowość do dziękowania i uwielbienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .140
Wdzięczność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .142
Uwielbienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .144
V. Czy wiara czyni współczującym a współczucie wierzącym? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146
Gotowość do wrażliwości prospołecznej i zachowań prospołecznych . . . . . . . . . . . . .146
Zachowania prospołeczne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .147
Czy religijność sprzyja wrażliwości prospołecznej i zachowaniom prospołecznym? .149
W jaki sposób religijność może sprzyjać zachowaniom prospołecznym? . . . . . . . . . .151
Co ogranicza lub uniemożliwia wpływ religijności?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155
Uprzedzenia „religijne” a przemoc: czy religijność sprzyja zachowaniom
antyspołecznym?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Wrogość w stosunku do obcych – uprzedzenia o charakterze etnicznym
i rasistowskim? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157
Przemoc „religijna” – święta wojna? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .160
VI. Religijność określana jedynie przez emocje czy także przez poznanie? . . . . . . . .165
Zainteresowanie światopoglądem naukowym i logiczną koherencją . . . . . . . . . . . . . .165
Poznanie światopoglądowe jako ciekawość i myślenie problemowe . . . . . . . . . . . . . .167
Pragnienie koherencji logicznej: światopoglądowe badanie rzeczywistości . . . . . . . .168
Do jakiego stopnia przekonania religijne określane są przez poznanie?. . . . . . . . . . . .170
Autorytarne, emocjonalistyczne i intuicjonistyczne pojmowanie wiary. . . . . . . . . . . .172
Wyraźne stany pewności – refleksyjnie czy bezrefleksyjnie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173
Dogmatyzm – fundamentalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Dogmatyzm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .176
Fundamentalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .180
BLOK ROZSZERZAJĄCY 1:
Obrazy Boga – pojęcia Boga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .184
Odbicia różnorodności myślenia religijnego i przeżyć religijnych . . . . . . . . . . . . . . . .184
Wpływy kultury religijnej i nauczania religijnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185
Wpływy rodzinne i intrapsychiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .186
BLOK ROZSZERZAJĄCY 2:
Jak rozwija się religijność?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Co wiemy na temat rozwoju religijnego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195
Stanowiska wyjaśniające . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .199
ROZDZIAŁ 2
Religijność w wielości form zrównoważonych i zaburzonych emocji. . . . . . . . . . . . . . . . 205
Z historii badań: W. James – R. Otto – R. Stark – A. Greeley. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205
I. Co przesądza o religijnym charakterze uczuć religijnych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209
Przekonania religijne – czyste „over-beliefs”? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .212
8
SPIS TREŚCI
II. Jakie techniki psychologiczne sprzyjają przeżyciom religijnym? . . . . . . . . . . . . . .213
Ze strony komponentu poznawczego: jak przekonania religijne
i symbole mogą pobudzać przeżycie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .214
Jak przeżycie religijne jest aktywowane przez swój komponent uczuciowy,
komponent ekspresji i komponent neurofizjologiczny? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218
Postawa ciała, gesty, muzyka: zakres komponentu ekspresji
i komponentu motywacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221
Kontrolowanie oddechu, post, halucynogeny: zakres komponentu
neurofizjologicznego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222
III. Ekstaza: stan wyjątkowy czy zaburzenie psychiczne?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .225
Ekstaza w kontekście psychoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .226
Ekstaza w kontekście konfliktów emocjonalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .227
Ekstaza jako niepatologiczny stan wyjątkowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .229
IV. Religijność w poważnych pod względem klinicznym stanach depresji . . . . . . . . .229
V. Urojenia religijne chorujących na schizofrenię jako próba radzenia sobie
z trudnościami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231
ROZDZIAŁ 3
Religijność w różnorodności odmiennych stanów świadomości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Dwie podstawowe zmiany świadomości ja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235
I. Doświadczenia objawienia i doświadczenia opętania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237
Doświadczenia objawienia, wizje i czynności przy udziale medium . . . . . . . . . . . . . .237
Wizje i głosy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239
Grupa 1: wizje i głosy – spontanicznie i emocjonalnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .241
Grupa 2: wizje i głosy – wywołane przez samego siebie i kompleksowe . . . . . . . . . .243
Pewna szczególna forma: doświadczenia z pogranicza śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . .247
Czynności automatyczne, czynności przy udziale medium (spirytyzm) . . . . . . . . . . .248
Glosolalia – rodzaj mówienia automatycznego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
Doświadczenia opętania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252
Wystąpienie opętania w ramach zaburzenia psychicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253
Stygmatyzacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .256
II. Mistyczne przeżycia zjednoczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257
Wspólny rdzeń przeżyć mistycznych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .260
Różnorodność przeżyć mistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .269
ROZDZIAŁ 4
Religijność a dobrostan subiektywny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
I. Czy religijność wpływa niekorzystnie na dobrostan subiektywny? . . . . . . . . . . . . .276
II. Czy religijność wpływa korzystnie na dobrostan subiektywny? . . . . . . . . . . . . . . .277
Czy religijność wzmacnia zadowolenie z życia i poczucie bycia szczęśliwym? . . . . .280
III. Czy dobrostan subiektywny lub jego brak wpływa w określony
sposób na religijność?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .283
SPIS TREŚCI
9
Część druga
RELIGIJNOŚĆ W OBSZARZE ODDZIAŁYWANIA WPŁYWÓW SPOŁECZNYCH
WARUNKI PSYCHOSPOŁECZNE I WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIA
ROZDZIAŁ 5
Religijność w obszarze napięcia między socjalizacją a samowychowaniem . . . . . . . . . . 289
I. Społeczne procesy uczenia się. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292
Uczenie się przez modelowanie (uczenie się przez obserwację). . . . . . . . . . . . . . . . . .292
Uczenie się przez instruowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .293
Uczenie się przez wzmocnienie społeczne i przez potwierdzenie społeczne . . . . . . . .294
II. Indywidualne procesy uczenia się . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .296
Uczenie się przez zrozumienie (wgląd) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
Uczenie się przez samowzmocnienie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
Uczenie się przez własną aktywność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297
ROZDZIAŁ 6
Udział w życiu grupy religijnej: wzbogacenie czy ryzyko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
I. Dyskusja na temat „kultów destruktywnych” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .299
Wzbogacenie czy ryzyko? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301
Dlaczego ludzie wstępują do grup religijnych? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304
II. Propagowanie informacji i rekrutacja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305
Jakich potrzeb i motywów się dotyka? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .305
III. Grupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307
Klimat, który daje oparcie czy uzależnia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .307
IV. „Mistrz” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
Relacja, która rozjaśnia czy ubezwłasnowolnia?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309
V. Szkolenie (formacja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
Wpływ pobudzający czy narzucający nową tożsamość?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .312
Pomocne towarzyszenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .315
Suplement. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
Czy przeżycia religijne są zakorzenione w archetypach nieświadomości zbiorowej? . . . .317
Wykaz literatury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
Spis tabel i rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Spis opisu przypadków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
Indeks osobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 363
Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375