Lokalna diagnoza problemów alkoholowych

SAMORZ¥DY WOBEC PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
Grzegorz Hryszkiewicz
Lokalna diagnoza problemów alkoholowych
Jak wynika z raportu Najwy¿szej Izby Kontroli, prawie
2/3 gmin buduje lokalne programy rozwi¹zywania problemów
alkoholowych bez wstêpnego zdiagnozowania skali tych
problemów. Jest to jedno z istotnych zaniedbañ w dzia³aniach
samorz¹dowych. Moje doœwiadczenie w tym obszarze jest
oparte na prowadzeniu przez wiele lat badañ monitoringowych
dla macierzystego Urzêdu Miasta i Gminy w Bogatyni oraz
na zlecenie ró¿nych samorz¹dów lokalnych. Wœród
diagnozowanych gmin by³y zarówno miasta ponad 100-tysiêczne,
jak i gminy licz¹ce niespe³na 5 tysiêcy mieszkañców.
Myœlê, ¿e przed przyst¹pieniem do okreœlenia skali problemów alkoholowych w gminie
nale¿y odpowiedzieæ na kilka pytañ. Co mamy
badaæ? Po co podejmujemy badania? Jak
przedstawiaæ wyniki? Jaki ma byæ raport?
Co mamy badaæ?
Chcemy dowiedzieæ siê, jaka jest skala zagro¿eñ zwi¹zanych ze spo¿ywaniem alkoholu, paleniem papierosów, za¿ywaniem narkotyków oraz jak wygl¹daj¹ problemy
zwi¹zane z przemoc¹ w szkole i domu. Na
przyk³ad obni¿enie spo¿ycia alkoholu w danej grupie wiekowej mo¿e byæ wynikiem
dzia³añ profilaktycznych albo zastêpowania
napojów alkoholowych œrodkami odurzaj¹cymi – bez szerszych badañ nie dowiemy siê,
jak jest naprawdê. Musimy te¿ wiedzieæ, jakimi zasobami dysponuje gmina, czyli jakie osoby i instytucje s¹ zaanga¿owane w
rozwi¹zywanie problemów alkoholowych.
Przedstawiê listê pytañ, na które poszukujê odpowiedzi poprzez analizê wyników badañ diagnostycznych.
• Jak wygl¹da spo¿ycie alkoholu przez m³odych i doros³ych mieszkañców regionu?
Pierwsze kontakty z alkoholem: gdzie, z kim
i kiedy? Przyczyny picia, reakcje na odmowê.
• Szkody spo³eczne: „Alkohol szkodzi zdrowiu” – slogan, czy realne zagro¿enie? Alkohol i ³amanie prawa.
• Doroœli i m³odzie¿: gdzie i z kim m³odzi
ludzie pij¹ alkohol? Czy kryj¹ siê przed
doros³ymi? Czy ktoœ próbuje im pomóc w
wybraniu w³aœciwej drogi? Czy uczniowie
4
maj¹ problemy z zakupem alkoholu?
• Zmiany obyczajów: pijemy mniej czy wiêcej ni¿ kiedyœ? Mo¿e pijemy inaczej (inne
wzorce picia)? Alkohol w pracy: co siê zmieni³o w ostatnich latach? Jak oceniamy skutecznoœæ dzia³añ leczniczo-rehabilitacyjnych? Czy dostrzegamy wzrost obyczajów
abstynenckich? Jaka jest rola dzia³añ lokalnych w pobudzaniu tych zmian?
• Co m³odzie¿ i doroœli wiedz¹ na temat u¿ywania i nadu¿ywania alkoholu? Jaka jest
ich wiedza na temat uzale¿nieñ?
• Narkotyki: czy i co za¿ywa m³odzie¿? Jaka
jest wiedza m³odych ludzi o zagro¿eniach
zwi¹zanych z u¿ywaniem œrodków odurzaj¹cych? Dojœcie do dealerów: ³atwe czy trudne?
Karaæ czy nie karaæ – co o tym myœl¹ m³odzi?
• Jak alkoholizm i narkomania spostrzegane s¹ na tle innych problemów spo³ecznych?
Jak mieszkañcy patrz¹ na koniecznoœæ dzia³añ lokalnych w zakresie rozwi¹zywania
problemów alkoholowych? Czy m³odzie¿
oczekuje od doros³ych liberalizacji zasad dotycz¹cych picia alkoholu?
• Przemoc – czy szko³a jest miejscem bezpiecznym dla uczniów? Jakie wychowanie:
surowe czy liberalne? Pogl¹dy rodziców. Ich
postawy a zachowania. Kary fizyczne w
oczach rodziców i dzieci. Przemoc fizyczna i
psychiczna.
Po co badamy?
• Trudno sobie wyobraziæ poprawny Gminny Program Rozwi¹zywania Problemów
Alkoholowych bez rzetelnego okreœlenia
SAMORZ¥DY WOBEC PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
skali tych problemów. Pod wzglêdem skali
zagro¿eñ, stanu zasobów oraz mo¿liwoœci i
specyfiki dzia³ania pomiêdzy gminami istniej¹ zasadnicze ró¿nice, tak jakoœciowe, jak
iloœciowe. Nie wystarczy wiêc odwo³anie siê
do ogólnej wiedzy o szkodliwoœci nadu¿ywania alkoholu.
• Istotne jest równie¿ dostarczenie pe³nomocnikowi Zarz¹du Gminy i Gminnej Komisji
materia³ów umo¿liwiaj¹cych u¿ycie mocnej
argumentacji w forsowaniu swoich pomys³ów.
• Wa¿ne jest tak¿e przekonanie miejscowych decydentów, ¿e lokalne dzia³ania w
obszarze patologii spo³ecznej wychodz¹ naprzeciw oczekiwaniom ludzi, pozwalaj¹ wiêc
zyskaæ kapita³ zaufania i nie musz¹ byæ
tylko „odrabianiem pañszczyzny”.
• Celem badañ jest równie¿ pokazanie, ¿e
spo³ecznoœci lokalne nie s¹ bezbronne wobec zagro¿eñ zwi¹zanych z u¿ywaniem substancji uzale¿niaj¹cych oraz z innymi patologiami spo³ecznymi. Wbrew temu, co siê
nieraz s¹dzi, zawsze mo¿na zaobserwowaæ
jakieœ korzystne tendencje i wyznaczyæ interesuj¹ce kierunki dzia³ania.
• Du¿e znaczenie ma cykliczne diagnozowanie skali problemów alkoholowych. Powtarzanie badañ co 2-3 lata pozwala uchwyciæ dynamikê zachowañ patologicznych, kierunki i tendencje zmian.
Jak przedstawiaæ wyniki badañ?
Chodzi o to, aby radnym i przedstawicielom instytucji zajmuj¹cych siê bezpoœrednio
lub poœrednio rozwi¹zywaniem problemów
alkoholowych zaprezentowaæ obraz gminy w
sposób klarowny, interesuj¹cy i przekonuj¹cy. Jakie konkretnie problemy obejm¹ badania monitoringowe – to oczywiœcie zale¿y od
celów stawianych sobie przez instytucjê zlecaj¹c¹. Niemniej za istotne uwa¿am, aby w
badaniach uzyskaæ dane zarówno o m³odzie¿y, jak osobach doros³ych.
Trzeba uznaæ za oczywiste i przestaæ siê
dziwiæ, ¿e dzia³acze samorz¹dowi maj¹ na
problemy alkoholowe spojrzenie zdroworozs¹dkowe, czêsto nie spe³niaj¹ce kryteriów
profesjonalnych. Zawê¿aj¹ je na przyk³ad
wy³¹cznie do alkoholizmu, spodziewaj¹ siê
realizowania z pieniêdzy za zezwolenia na
sprzeda¿ alkoholu zadañ oœwiatowych, socjalnych czy bêd¹cych w gestii s³u¿by zdrowia.
Nie odró¿niaj¹ nowoczesnych programów
profilaktycznych od pogadanek, oczekuj¹
dzia³añ efektownych, a nie efektywnych. Maj¹
do tego prawo. Natomiast zadaniem fachowców jest zmiana ich postaw.
Przedstawiaj¹c na forum gminy rezultaty badañ diagnostycznych trzeba byæ przygotowanym na ró¿nego rodzaju w¹tpliwoœci. Dzia³acze samorz¹dowi pytaj¹ czêsto o
wymierne rezultaty dzia³añ zwi¹zanych z
realizacj¹ programu gminnego. Musimy z
posiadanych danych wybraæ i przekonuj¹co przedstawiæ to, czego oczekuj¹. Czêsto te¿
sami wychodz¹ z prostymi (nie zawsze realnymi) receptami na rozwi¹zanie tych problemów – przydaje siê wówczas znajomoœæ
ustaw samorz¹dowych, Ustawy o wychowaniu w trzeŸwoœci i przeciwdzia³aniu alkoholizmowi, zaleceñ Krajowej Rady Regionalnych Izb Obrachunkowych, rozporz¹dzeñ
ministerialnych i innych dokumentów reguluj¹cych dzia³ania w tej dziedzinie.
Przy prezentacji badañ wskazane jest pokazanie nie tylko problemów alkoholowych,
ale równie¿ m.in. narkomanii, nikotynizmu,
przemocy domowej i szkolnej. Takie podejœcie wynika z jednej strony z oczekiwañ
instytucji zlecaj¹cych, a z drugiej – z faktu,
¿e s¹ to obszary zazêbiaj¹ce siê i wp³ywaj¹ce na siebie nawzajem.
Istotne jest przedstawienie zró¿nicowanego obrazu problemów alkoholowych w ca³ej
jego dynamice. W ostatnich latach dokonuj¹
siê w sprawach alkoholowych zmiany zarówno pozytywne, jak i niepo¿¹dane – diagnozowaæ nale¿y jedne i drugie. Eksponowanie
zagro¿eñ ma znaczenie przy podkreœlaniu
wagi problemów alkoholowych oraz zwiêkszaniu nacisku na potrzebê dzia³añ profilaktyczno-leczniczych, koncentracja zaœ na
zjawiskach pozytywnych buduje wiarê w
skutecznoœæ tych dzia³añ i w mo¿liwoœæ poprawy sytuacji. Istotne jest zachowanie równowagi w eksponowaniu tych danych.
Jaki ma byæ raport?
Walorem raportu diagnostycznego –
oprócz merytorycznej zawartoœci informacyjnej – powinno byæ promowanie dzia³añ
zwi¹zanych z realizacj¹ Gminnego Programu RPA. Dlatego staram siê, aby tworzone
przeze mnie raporty by³y przejrzyste, wy5
Ä
SAMORZ¥DY WOBEC PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH
raziste w przekazie oraz atrakcyjne wizualnie, a najistotniejsze informacje zebrane w
postaci syntetycznego obrazu. Dodatkowo
tworzê skrócon¹ wersjê raportu, ilustruj¹c
j¹ za pomoc¹ wykresów. Poniewa¿ z raportów mog¹ korzystaæ lokalne media, wskazane jest, aby znajdowa³y siê w nich „gotowce”
prawie do bezpoœredniego wykorzystania.
Istotnym elementem sporz¹dzanych przeze mnie raportów diagnostycznych s¹
wstawki edukacyjne. Rozpowszechniona
jest na przyk³ad tendencja do bagatelizowania dzia³añ administracyjno-prawnych, takich jak egzekwowanie ograniczeñ w reklamie czy przestrzeganie granicy wieku
legalnego zakupu alkoholu – trzeba przekazaæ obiektywne dane pokazuj¹ce znaczenie tych dzia³añ. Wykorzystujemy te¿ przedstawienie raportu do poszerzenia wiedzy
odbiorców o specyfice problemów alkoholowych czy zapoznania ich z nowymi tendencjami w profilaktyce i terapii. Edukacja
otwiera mo¿liwoœæ pracy nad zmian¹ postaw wobec problemów alkoholowych, opartych czêsto na mitach i pó³prawdach.
6
Wa¿ne jest te¿, aby dane o gminie umieœciæ
w szerszym kontekœcie. Spo³ecznoœæ lokalna jest zainteresowana tym, jak nasza gmina wypada w porównaniu z innymi, jak
otrzymane wyniki odnosz¹ siê do danych
ogólnopolskich czy œwiatowych.
W celu upowszechnienia wyników badañ
drukujê po kilkadziesi¹t egzemplarzy raportu, aby by³ dostêpny dla jak najszerszego
grona odbiorców: radnych, pedagogów,
pracowników oœrodków pomocy spo³ecznej,
s³u¿by zdrowia, policji i innych.
Na zakoñczenie chcia³bym rozwiaæ wypowiadane czasem obawy, ¿e zrobienie takiego raportu mo¿e – zamiast pomóc w promocji programu gminnego – obna¿yæ jego
s³aboœci. Przecie¿ sam fakt zg³oszenia zapotrzebowania na badania diagnostyczne œwiadczy o zaanga¿owaniu samorz¹du i chêci wprowadzenia zmian. W trakcie diagnozowania
oprócz pozyskiwania danych mo¿e byæ omawiana formu³a i kierunki badañ, przewidywane ograniczenia, kr¹g odbiorców i inne
uwarunkowania, a wnioski z badañ mog¹ byæ
formu³owane w sposób konstruktywny.