zarz¥dzanie ryzykiem jako czynnik stabilizacji dochodów i poprawy

246
Micha³
A. Jerzak
STOWARZYSZENIE
EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe ● tom X ● zeszyt 3
Micha³ A. Jerzak
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
ZARZ¥DZANIE RYZYKIEM JAKO CZYNNIK STABILIZACJI
DOCHODÓW I POPRAWY KONKURENCYJNOŒCI W ROLNICTWIE
RISK MANAGEMENT AS A FACTOR OF INCOME STABILIZATION
AND COMPETITIVENESS IMPROVEMENT IN AGRICULTURE
S³owa kluczowe: ryzyko, zarz¹dzanie ryzykiem, cena
Key words: risk, risk management, price
Synopsis. W pracy przedstawiono problem ryzyka zwi¹zanego z dzia³alnoœci¹ rolnicz¹, a tak¿e istoty zarz¹dzania ryzykiem w tej bran¿y. Wskazano te¿ na stosowanych w polskim agrobiznesie metody zarz¹dzania ryzykiem
cenowym jak równie¿ na mo¿liwoœci wykorzystania w tym zakresie instrumentów rynku terminowego oferowanych przez towarowe rynki zagraniczne.
Wstêp
Dokonuj¹ce siê procesy globalizacyjne w gospodarce œwiatowej, a tak¿e liberalizacja polityki
rolnej UE powoduj¹ równie¿ i w Polsce, ustawiczny wzrost konkurencji na poszczególnych rynkach rolnych. Stawia to zarz¹dzaj¹cych podmiotami agrobiznesu w obliczu nowych zadañ i wyzwañ wynikaj¹cych ze zmieniaj¹cych siê uwarunkowañ rynkowych.
Mened¿erskie podejœcie do konkurencji zak³ada rozpatrywanie tego zjawiska z punktu widzenia firm zmuszonych do dzia³ania w konkurencyjnym œrodowisku. Konkurencja w takim podejœciu
polega na walce miêdzy przedsiêbiorstwami o zdobycie relatywnej przewagi w zasobach, które
pozwol¹ osi¹gn¹æ konkurencyjn¹ przewagê rynkow¹ i w efekcie lepsz¹ pozycjê finansow¹ [Hunt,
Morgan 1995]. Szczegó³owe zatem analizy konkurencji równie¿ w odniesieniu do agrobiznesu, a w
tym rolnictwa stanowi¹ podstawê strategicznego planowania i dzia³ania podmiotów. Ich kanwê
stanowi¹ liczne koncepcje o charakterze interdyscyplinarnym, lecz wspóln¹ myœl¹ jest opracowanie strategii dzia³ania umo¿liwiaj¹cej zbudowanie i utrzymanie przewagi konkurencyjnej na rynku.
Jednym z instrumentów wspomagaj¹cych realizacjê tak za³o¿onej strategii dzia³ania podmiotów
jest zarz¹dzanie ryzykiem wystêpuj¹cym w dzia³alnoœci gospodarczej. Doœwiadczany w ostatnich
latach wp³yw globalnych czynników ekonomicznych na ceny krajowych surowców rolnych sprawia, ¿e tradycyjne strategie utrzymywania konkurencyjnoœci na rynku, oparte wy³¹cznie na przes³ankach p³yn¹cych z rynku krajowego, nie zawsze znajduj¹ potwierdzenie w praktyce.
Sytuacja ta zmusza uczestników rynku rolnego do bardziej wnikliwego analizowania uwarunkowañ rynkowych. Sk³ania ich tak¿e do korzystania w budowie strategii dzia³ania firmy z nowych
instrumentów rynkowych pozwalaj¹cych poprawiæ lub co najmniej zachowaæ dotychczasow¹ pozycjê wobec konkurentów. Wymusza zatem postêpowanie zmierzaj¹ce do zabezpieczania okreœlonego poziomu dochodów gospodarstwa czy przedsiêbiorstwa miêdzy innymi przez zarz¹dzanie
ró¿nymi rodzajami ryzyk, a w tym przede wszystkim ryzykiem niekorzystnej zmiany ceny towaru na
rynku w przysz³ym okresie.
W polskim agrobiznesie, a w szczególnoœci w rolnictwie problematyka ryzyka i zarz¹dzania nim
jest jeszcze ma³o rozpowszechniona, w przeciwieñstwie do innych dziedzin gospodarki, np.: bankowoœci czy przemys³u, gdzie zarz¹dzanie ryzykiem jest dobrze rozpoznane i powszechnie stosowane.
Celem artyku³u by³o zatem ukazanie specyfiki ryzyka zwi¹zanego z dzia³alnoœci¹ rolnicz¹, a
tak¿e istoty zarz¹dzania ryzykiem w tej bran¿y. Cel ten obejmuje te¿ wskazanie stosowanych w
polskim agrobiznesie metod zarz¹dzania ryzykiem cenowym, jak równie¿ mo¿liwoœci wykorzystania w tym zakresie instrumentów oferowanych przez rynki zagraniczne.
Zarz¹dzanie ryzykiem jako czynnik stabilizacji dochodów i poprawy konkurencyjnoœci ...
247
Zagadnienia ryzyka w rolnictwie
W ka¿dej dzia³alnoœci gospodarczej ryzyko wyra¿a siê brakiem niepewnoœci osi¹gniêcia zaplanowanych dochodów i zysków z prowadzonej aktywnoœci. Mog¹ byæ ró¿ne przyczyny takiego stanu
rzeczy, ale g³ówn¹ jest brak niezbêdnych informacji o kszta³towaniu przysz³ych zjawisk. Ryzyko dotyczy
zatem wszystkich podstawowych dziedzin funkcjonowania podmiotu, a wiêc produkcji, handlu i finansowania tej dzia³alnoœci. Ogólny podzia³ kategorii ryzyka, który mo¿e dotyczyæ wszystkich sfer dzia³ania w odniesieniu do przedsiêbiorstwa, okreœli³ Kulp i in. [1968]. Wed³ug niego zasadniczym kryterium
podzia³u s¹ czynniki kszta³tuj¹ce ryzyko i na tej podstawie wyró¿nia nastêpuj¹ce ryzyka:
– systematyczne (zewnêtrzne) – determinowane przez niepodlegaj¹ce kontroli podmiotu si³y
zewnêtrzne; wp³ywaj¹ na nie uwarunkowania ekonomiczne danego rynku, a tak¿e rynku globalnego; ten typ ryzyka nie mo¿e byæ wyeliminowany przez inwestora, a za zasadnicze jego
Ÿród³a uznaje siê zmiany stopy procentowej, inflacji, przepisów podatkowych, sytuacji polityczno-ekonomicznej, warunków naturalnych.
– specyficzne (niesystematyczne, wewnêtrzne) – obejmuje obszar dzia³ania danego podmiotu i
mo¿e byæ przez ten podmiot kontrolowane (przysz³e zdarzenia, które mo¿na przynajmniej czêœciowo kontrolowaæ). Za najwa¿niejsze przyczyny tego ryzyka uznaje siê: sposób zarz¹dzania
firm¹, konkurencjê, dostêpnoœæ surowców, p³ynnoœæ, niebezpieczeñstwo bankructwo firmy.
Przedstawione kategorie ryzyka w gospodarce charakteryzuj¹ siê du¿ym stopniem ogólnoœci i
uniwersalnoœci, co umo¿liwia odniesienie ich do ró¿nych dziedzin ¿ycia gospodarczego. W praktyce jednak specyfika poszczególnych bran¿ dzia³alnoœci gospodarczej determinuje rodzaje wystêpuj¹cych ryzyk. Wymusza to tworzenie bardziej szczegó³owych klasyfikacji uwzglêdniaj¹cych
konkretn¹ specyfikê danej bran¿y, gdzie ryzyko mo¿e byæ analizowane z uwzglêdnieniem aspektów ekonomicznych, informacyjnych, prawnych, socjologicznych i psychologicznych.
W rolnictwie z racji specyfiki dzia³alnoœci, skala ryzyka jest du¿o wiêksza ani¿eli w innych dzia³ach.
Jest to œciœle zwi¹zane z charakterystycznymi cechami produkcji rolnej, która jest w du¿ym stopniu
uzale¿niona od czynników niezale¿nych od producenta. Podstawowym Ÿród³em niepewnoœci i ryzyka
systematycznego w rolnictwie jest uzale¿nienie wielkoœci produkcji od warunków klimatycznych i biologicznych, których producent nie jest w stanie kontrolowaæ. Rolnictwo jest te¿ dziedzin¹, w której
wystêpuje bardzo d³ugi bo prawie roczny cykl produkcji, a to sprawia, ¿e inwestycje czynione na
konkretn¹ op³acaln¹ w danym momencie technologiê produkcji nie zawsze w chwili sprzeda¿y towaru
gwarantuj¹ zyski na planowanym wczeœniej poziomie. Dlatego te¿ uwzglêdniaj¹c specyfikê dzia³alnoœci
w tym dziale gospodarki, jako najistotniejsze wyró¿niono: ryzyko przyrodnicze, które jest œciœle zwi¹zane z charakterem produkcji rolniczej. Brak mo¿liwoœci przewidywania wielkoœci produkcji, jej kosztów i
strat jest wynikiem oddzia³ywania takich czynników, jak: zmienne warunki klimatyczne i biologiczne,
warunki glebowe, choroby roœlin i zwierz¹t, szkodniki, zagro¿enie susz¹ lub nadmiernymi opadami,
sezonowoœæ produkcji, rozmieszczenie przestrzenne i wiele innych. Ryzyko przyrodnicze mo¿e mieæ
odzwierciedlenie w niedostatecznej poda¿y, czyli nieurodzaju lub nadmiernej poda¿y, czyli klêsce urodzaju. Rodzi ono niepewnoœæ co do rozmiarów produkcji, jej kosztów i ewentualnych strat.
Ryzyko technologiczne wi¹¿e siê z postêpem technologicznym, technicznym i biologicznym.
W gospodarstwie rolnym szczególne znaczenie ma postêp biologiczny, czyli wprowadzanie nowych odmian roœlin, typów zwierz¹t, nowych technologii produkcji roœlinnej i zwierzêcej, a tak¿e
sposobu ¿ywienia zwierz¹t i rodzaju stosowanych pasz.
Ryzyko organizacyjne wi¹¿e siê z planowaniem, kontrolowaniem, organizowaniem produkcji rolniczej,
zmianami organizacji, zarz¹du i kierownictwa, organizacj¹ czasu pracy oraz ich powi¹zaniem z otoczeniem.
Ryzyko ekonomiczne jest œciœle zwi¹zane z oddzia³ywaniem otoczenia. Kszta³towanie siê cen na
produkty rolne i œrodki produkcji, relacje cenowe, polityka rolna, struktura dochodów, struktura
konsumpcji, wydajnoœæ, formy w³asnoœci i system finansowy, to czynniki maj¹ce silny wp³yw na
op³acalnoœæ produkcji rolnej. Bardzo wa¿ny jednak udzia³ w kszta³towaniu poziomu ryzyka ekonomicznego zajmuje ryzyko rynkowe, które wynika ze zmiany zewnêtrznych warunków ekonomicznych
produkcji, tj. np. utrata rynków zbytu i zwi¹zana z tym nadmierna poda¿ produktów i spadek ceny, lub
te¿ otwarcie nowych rynków zbytu i wzrost popytu, a tym samym wzrost ceny produktu. W ramach
kategorii ryzyka rynkowego w rolnictwie do najbardziej znacz¹cych zaliczyæ mo¿na: ryzyko p³ynnoœci obrotu towarowego rozumiane jako mo¿liwoœæ nieznalezienia kontrahenta dla zawarcia transakcji
w odpowiednim czasie. Zwi¹zane z tym jest ryzyko kontrpartnera, które dotyczy niebezpieczeñstwa odmowy lub braku mo¿liwoœci wykonania kontraktu przez zobowi¹zanego.
248
Micha³ A. Jerzak
Najbardziej jednak powszechne na rynku rolnym jest ryzyko cenowe. Wynika ono z nieprzewidywalnoœci przysz³ych ruchów cenowych, a w szczególnoœci niekorzystnej zmiany ceny towaru na rynku.
Wobec ryzyk rynkowych, a w szczególnoœci ryzyka cenowego, zarówno producenci, jak i przetwórcy
produktów rolnych s¹ bezsilni. Cena bowiem, po której rolnicy sprzedaj¹ swoje towary, jest jednym z
podstawowych czynników determinuj¹cych op³acalnoœæ prowadzonej dzia³alnoœci gospodarczej i wp³ywaj¹cych na konkurencyjnoœæ na rynku. W dzia³alnoœci rolniczej ryzyko niekorzystnej zmiany ceny
destabilizuje produkcjê, przyczynia siê do braku harmonijnego rozwoju gospodarstw. Czêsto te¿ skutkiem
powszechnego wyst¹pienia tego ryzyka s¹ niepokoje spo³eczne w œrodowisku wiejskim.
Istota zarz¹dzania ryzykiem w rolnictwie
Wspó³czesne przedsiêbiorstwa coraz wiêksz¹ uwagê przywi¹zuj¹ do zarz¹dzania ryzykiem. Szybkie tempo zmian technologicznych, a tak¿e z³o¿onoœæ relacji miêdzy podmiotami gospodarczymi
powoduje wzrost niepewnoœci. St¹d te¿ zarz¹dzanie ryzykiem nie powinno byæ tylko mechanicznie
realizowanym przez zarz¹dzaj¹cych podmiotami gospodarczymi procesem dzia³ania. Powinno byæ
przede wszystkim elementem sposobu myœlenia menad¿erów, którzy s¹ zainteresowani wzrostem
efektów ekonomicznych podmiotu. Zarz¹dzanie ryzykiem zarówno w gospodarstwach rolnych, jak i
przedsiêbiorstwach powinno byæ zintegrowanym procesem dotycz¹cym ca³ego przedsiêbiorstwa,
mieæ charakter ci¹g³y i d³ugofalowy [Culp 2001]. Tak okreœlone ca³oœciowe podejœcie do tego problemu wymaga dodatkowo sformu³owania nastêpuj¹cych za³o¿eñ [porównaj Jajuga 2004]:
– ryzyko oznacza uzyskanie wyniku innego ni¿ oczekiwany, czyli ryzyko to nie tylko zagro¿enie,
ale i szansa,
– awersja do ryzyka nie mo¿e sk³aniaæ do rezygnacji z ryzykownych decyzji, lecz potêgowaæ
oczekiwanie adekwatnej rekompensaty z tytu³u dzia³alnoœci ryzykownej (premia za ryzyko);
oznacza to, ¿e realizacja celu zmierzaj¹cego do bogacenia siê wymaga ponoszenia ryzyka,
– rodzaje ryzyka zwi¹zane z dzia³alnoœci¹ przedsiêbiorstwa na ogó³ nie s¹ addytywne; oznacza
to, ¿e ryzyko odnosz¹ce siê do ca³ego przedsiêbiorstwa jest zwykle mniejsze ni¿ suma ryzyk
zwi¹zanych z poszczególnymi rodzajami dzia³alnoœci,
– ró¿ny jest nie tylko poziom awersji lub sk³onnoœci osób zarz¹dzaj¹cych do ryzyka, ale tak¿e
ró¿na jest ich percepcja i mo¿liwoœci reagowania na sytuacje ryzykowne.
W œwietle powy¿szych rozwa¿añ zarz¹dzanie ryzykiem w przedsiêbiorstwie mo¿na okreœliæ jako
system dzia³ania wi¹¿¹cy strategiê firmy, procesy, ludzi, technologiê i wiedzê. Jego celem jest ocena
poziomu ryzyka zwi¹zanego z realizowaniem przyjêtych przez przedsiêbiorstwo zadañ, a tak¿e podjêcie dzia³añ niweluj¹cych skutki wyst¹pienia sytuacji ryzykownych. Zatem, zarz¹dzanie ryzykiem
uwzglêdnia wszystkie nie tylko finansowe zagro¿enia i szanse, a g³ównym jego celem jest maksymalizacja tworzonej przez podmiot wartoœci. Takie podejœcie do tego problemu dotyczy przedsiêbiorstw
dzia³aj¹cych w ró¿nych sferach gospodarki, a w tym równie¿ przedsiêbiorstw w sferze rolnictwa.
W Polsce zarz¹dzanie ryzykiem w rolnictwie jest dziedzin¹ now¹, ma³o znan¹ i rzadko stosowan¹,
pomimo ¿e skutki zmiennoœci warunków ekonomicznych produkcji s¹ tu w³aœnie bardziej dotkliwe ni¿ w
innych dziedzinach gospodarki. Czynione przez producentów inwestycje w ziemiê, œrodki do produkcji,
sprzêt najczêœciej przekraczaj¹ ich bie¿¹ce mo¿liwoœci finansowe, powoduj¹c koniecznoœæ pomocy
banku. Producenci s¹ zatem stale obci¹¿eni kredytami, których sp³ata zale¿y od poziomu uzyskanej
ceny za wyprodukowane towary. Najwiêksz¹ zatem niepewnoœæ budzi cena jak¹ producent bêdzie
móg³ uzyskaæ na rynku w momencie sprzeda¿y towaru. Je¿eli bêdzie ona ni¿sza ni¿ koszty produkcji
rolnik nie bêdzie móg³ sp³aciæ swoich d³ugów i w konsekwencji mo¿e wszystko straciæ. W takiej sytuacji
wa¿n¹ drog¹ do stabilizacji dochodów jest aktywne zarz¹dzanie wystêpuj¹cym ryzykiem. Mo¿na
zatem uznaæ, ¿e g³ównymi kierunkami zarz¹dzania ryzykiem w rolnictwie jest z jednej strony poprawa
wyników finansowych gospodarstwa, z drugiej natomiast zapewnienie takich warunków, by w przypadku wyst¹pienia sytuacji ryzykownej maksymalnie ograniczyæ wielkoœæ ponoszonych strat. Przy
ustalaniu struktury produkcji i zwi¹zanych z tym nak³adów, ocena poziomu mo¿liwego ryzyka w ramach
podmiotu, daje mo¿liwoœæ podjêcia decyzji organizacyjnych w celu jego maksymalnej redukcji.
Zabezpieczanie przed skutkami ryzyka mo¿e byæ prowadzone w sposób aktywny lub pasywny.
Je¿eli podmiot zachowuje siê w sposób bierny, bez prób ograniczania skutków ryzyka, to mówimy
o postawie pasywnej. Najczêœciej wynika ona z braku wiedzy i umiejêtnoœci w tym zakresie. Podejmowanie dzia³añ ograniczaj¹cych ryzyko i minimalizuj¹cych straty jest charakterystyczne dla postawy aktywnej, która œciœle wi¹¿e siê z umiejêtnoœci¹ identyfikacji i szacowania ryzyka oraz
Zarz¹dzanie ryzykiem jako czynnik stabilizacji dochodów i poprawy konkurencyjnoœci ...
249
znajomoœci¹ metod zabezpieczania siê przed ryzykiem. Ryzyko mo¿e byæ ograniczane w drodze
poznania praw rz¹dz¹cych zjawiskami przyrody i procesami gospodarczymi, doskonalenia technologii produkcji i organizacji, identyfikowania stopnia zagro¿eñ i uwzglêdniania ryzyka w planowaniu produkcji. Dzia³ania te wyznaczaj¹ kierunek prewencyjny niwelowania ryzyka.
Podmioty gospodarcze mog¹ kontrolowaæ ryzyko wykorzystuj¹c do tego ró¿ne metody. Bardzo wa¿ne jest systematyczne kontrolowanie poziomu ryzyka, które prowadziæ mo¿na miêdzy
innymi za pomoc¹ metod fizycznych i finansowych. Fizyczna kontrola ryzyka w agrobiznesie obejmuje dzia³ania podejmowane w celu redukcji strat spowodowanych skutkami wyst¹pienia sytuacji ryzykownej. W ramach fizycznej kontroli ryzyka mo¿liwe s¹:
– pionowe powi¹zania integracyjne pozwalaj¹ce na lepsze poznanie poszczególnych faz procesu produkcyjnego; nastêpuje tu roz³o¿enie ryzyka dzia³alnoœci na poszczególne podmioty
³añcucha integracyjnego,
– kompensowanie ryzyka, polegaj¹ce na doborze ga³êzi produkcji o przeciwstawnych, wzajemnie
siê równowa¿¹cych tendencjach rynkowych,
– zawieranie umów niweluj¹cych ryzyko zwi¹zane z zaopatrzeniem i zbytem, cenami, terminowoœci¹ i iloœci¹,
– wielokierunkowoœæ produkcji okreœlana te¿ jako ró¿nicowanie albo dywersyfikacja kierunków
produkcji.
Finansowa kontrola ryzyka polega na samodzielnym zarz¹dzaniu ryzykiem przez firmê lub przeniesieniu ryzyka na inny podmiot. Zarz¹dzanie to polega na:
– zatrzymaniu ryzyka i pokryciu ewentualnych powsta³ych strat przez przep³ywy pieniê¿ne,
sprzeda¿ aktywów, fundusze specjalne, po¿yczki,
– transferze ryzyka, które polega na przesuniêciu odpowiedzialnoœci z podmiotu ponosz¹cego
straty na inny podmiot, mo¿e byæ realizowany w dwóch formach: transfer dzia³alnoœci tworz¹cej potencjalne straty polegaj¹cy na zwi¹zaniu siê z innym podmiotem, który wykonuje nara¿on¹ na ryzyko czêœæ dzia³alnoœci oraz transfer odpowiedzialnoœci za pokrycie ewentualnych
strat, co realizuje siê za pomoc¹ transakcji gie³dowych i ubezpieczeñ.
Poziom i zarz¹dzanie ryzykiem cenowym na krajowym rynku zbó¿
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
Ryzyko jest elementem nieod³¹cznie zwi¹zanym z ka¿d¹ dzia³alnoœci¹ gospodarcz¹, a rolnictwo
ze wzglêdu na d³ugoœæ cyklu produkcyjnego w sposób szczególny nara¿one jest zarówno na
ryzyka specyficzne, jak i systematyczne. Niestabilnoœæ dochodów wywo³ana znacz¹c¹ fluktuacj¹
cen towarów rolnych zak³óca w krótkim okresie p³ynnoœæ bie¿¹cego funkcjonowania gospodarstwa. Ma te¿ ogromny wp³yw na poziom inwestycji, który determinuje dzia³alnoœæ w d³ugim okresie. Ryzyko niekorzystnej zmiany ceny zbó¿ powoduje zatem destabilizacjê dochodów nara¿aj¹c na
straty podmioty funkcjonuj¹ce w tym sektorze. St¹d te¿ naturaln¹ reakcj¹ jest próba ograniczenia
ryzyka przez zastosowanie ró¿norodnych dostêpnych na rynku instrumentów i dzia³añ.
Cech¹ produkcji rolnej jest ca³kowite uzale¿nienie od nieprzewidywalnych czynników naturalnych takich, jak pogoda, szkodniki, choroby, które determinuj¹ plony, a to z kolei determinuje poziom
cen na rynku. Uwarunkowania takie wp³ywaj¹ na du¿¹ zmiennoœæ cen wynikaj¹c¹ z nieprzewidywalnoœci wielkoœci produkcji rolnej w poszczególWspó³czynnik zmiennoœci
nych okresach, a tym samym na poziom ryzyka 60
52,2
cenowego tej produkcji. Zjawisko to zaznacza 50
siê wyraŸnie miêdzy innymi na rynku zbó¿ kon- 40
sumpcyjnych np. pszenicy (rys. 1). Z danych
22,9
przedstawionych na rysunku 1 wynika, ¿e wskaŸ- 30
14,7
nik zmiennoœci cen pszenicy na cele konsump- 20
11,0
9,1
8,9
7,3
14,1
cyjne w Polsce kszta³towa³ siê na poziomie od 10 4,5
3,9
11,6
8,3
3,6
2,1
7,4
2,11 (2005 r.) do 52,19% (2003). Przy za³o¿eniu, ¿e
0
30% wskaŸnik ryzyka nale¿y do wysokich mo¿na
uznaæ, ¿e ryzyko cenowe tego kierunku produkcji
jest znaczne. Na tak¹ sytuacjê sk³ada siê wiele Rysunek 1. Poziom zmiennoœci cen na rynku
konsumpcyjnej w latach 1993-2007
przyczyn, ale przede wszystkim, ogólna sytuacja pszenicy
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych
gospodarcza oraz niski poziom rozwoju struktur GUS.
250
Micha³ A. Jerzak
rynkowych w Polsce umo¿liwiaj¹cych aktywne
zarz¹dzanie ryzykiem.
16
Obecnie w polskich gospodarstwach rolpowy¿ej 1000 ha
nych ró¿nicowanie kierunków produkcji trady12
cyjnie stanowi podstawow¹ metodê ogranicza8
nia skutków wystêpowania dzia³alnoœci
ryzykownych. Osi¹ga siê to przez roz³o¿enie ry4
zyka niekorzystnej zmiany ceny na wiele kierun0
ków produkcji (rys. 2). W konsekwencji zyski z
ró¿nicowanie
integracja
integracja interwencjonizm instrumenty
produkcji
pionowa
pozioma
pochodne
jednej produkcji pokrywaj¹ ewentualne straty
innej produkcji, osi¹gaj¹c w ten sposób efekt
Rysunek 2. Sposoby ograniczania ryzyka cestabilizowania dochodów gospodarstwa.
nowego w gospodarstwach Skarbu Pañstwa
Konsekwencj¹ tej sytuacji jest spowolniew Wielkopolsce
nie procesów specjalizacji produkcji i rozwoju
ród³o: Jerzak, Czy¿ewski (red.) 2006.
technologicznego gospodarstw. Stosowanie tej
popularnej metody powoduje te¿ ograniczenie mo¿liwoœci zwiêkszania dochodów gospodarstw.
Innym rozwi¹zaniem wykorzystywanym w polskim rolnictwie jest wchodzenie producentów
rolnych w pionowe zwi¹zki integracyjne kontraktowe, jak i kapita³owe z firmami przetwarzaj¹cymi
surowce rolne. Metoda ta umo¿liwia roz³o¿enie ryzyka niekorzystnej zmiany ceny na wszystkich
uczestników pionowego ³añcucha integracyjnego, co skutkuje z³agodzeniem skutków wystêpowania sytuacji ryzykownej na rynku. Obecnie jednak w Polsce ok. 85% gospodarstw nie posiada
¿adnych pionowych zwi¹zków integracyjnych z przemys³em przetwórczym. Trzeba te¿ stwierdziæ,
¿e proces integracji pionowej w rolnictwie nastêpuje niezwykle opornie.
Dodatkowo postêpuj¹cy rozwój nowych technologii w rolnictwie, w tym równie¿ rynku surowców rolnych na cele energetyczne i zwi¹zane z tym zwiêkszanie area³u wysoko op³acalnych
upraw roœlin energetycznych prowadziæ mo¿e do rozszerzenia gospodarki monokulturowej. Zwi¹zane z tym zaniechanie tradycyjnych form ograniczania ryzyka (takich jak wielokierunkowoœæ
produkcji), spowoduje jeszcze wiêksze ni¿ dotychczas wyeksponowanie gospodarstw przede
wszystkim na ryzyko cenowe. Dla zapewnienia wzglêdnej stabilnoœci dochodów niezbêdne bêd¹
dzia³ania w zakresie zaoferowania mechanizmów rynkowych, które umo¿liwi¹ transfer ryzyka, a
przez to zabezpieczanie ceny surowców na rynku. Znacz¹c¹ rolê w tym dzia³aniu ma do spe³nienia
gie³da towarowa oferuj¹ca instrumenty s³u¿¹ce temu w³aœnie dzia³aniu.
Ze wzglêdu na brak rozwiniêtego krajowego, towarowego rynku terminowego, polscy producenci i przetwórcy np. zbó¿, w ostatnich latach, zwykli odwo³ywaæ siê do cen terminowych notowanych na zagranicznych gie³dach towarowych, w tym najczêœ- ciej na gie³dzie „Euronext” (Matif) w
Pary¿u. Notowania z tej gie³dy czêsto nies³usznie stanowi¹ jeden z podstawowych czynników kszta³tuj¹cych poziom cen na rynku krajowym. Jako przyk³ad mo¿na przywo³aæ sytuacjê z roku 2007, gdzie
wzrost cen pszenicy na rynku terminowym na gie³dzie „Matif” w Pary¿u wynikaj¹cy z nieurodzaju
zarówno we Francji, jak i wielu krajach bêd¹cych tradycyjnymi eksporterami zbó¿, powodowa³ jednoczesny wzrost cen na rynku polskim, gdzie plony by³y zadowalaj¹ce (rys. 2). Wzrost ten w du¿ej
mierze by³ wynikiem zasugerowania siê wzrostowym trendem cen na gie³dzie „Matif”, gdzie handel
kontraktami terminowymi prowadzony by³ przez uczestników francuskiego, a nie polskiego rynku
zbó¿. Polskie uwarunkowania ekonomiczne nie zosta³y zatem w notowanych tam cenach odzwierciedlone. Przestawione na rysunku 2 wieloletnie trendy cenowe rynku terminowego „Matif” i polskiego
rynku gotówkowego pszenicy konsumpcyjnej wskazuj¹, ¿e choæ w d³ugim okresie kierunki zmian cen
s¹ podobne, to jednak w krótkim okresie zmiany te s¹ odmienne.
Pomimo bowiem wspólnej polityki rolnej UE rynki np. zbo¿owe poszczególnych krajów w tym
Polski s¹ rynkami w znacznym stopniu odrêbnymi. Do celów skutecznego zabezpieczania cen rynki te
powinny reagowaæ na czynniki rynkowe w sposób identyczny lub przynajmniej bardzo zbli¿ony.
Brak zbie¿noœci przebiegu trendów oznacza, ¿e rynek terminowy na gie³dach zagranicznych nie mo¿e
byæ wykorzystany do zabezpieczenia cen na rynku gotówkowym zbó¿ produkowanych w Polsce.
W ostatnim piêtnastoleciu towarowy rynek terminowy nie znalaz³ niestety w Polsce dogodnych
uwarunkowañ ekonomicznych ani legislacyjnych by rozwin¹æ siê w sposób zadowalaj¹cy. Próby
podejmowane w koñcu lat dziewiêædziesi¹tych na Gie³dzie Poznañskiej zakoñczy³y siê po³owicznym
sukcesem ze wzglêdu na rozbudowany w tamtym czasie system interwencjonizmu cenowego. Obecnie
proces liberalizacji polityki rolnej UE stwarza dogodne warunki do funkcjonowania towarowych ryn20
Liczba wskazañ
100-500 ha
500-100 ha
Zarz¹dzanie ryzykiem jako czynnik stabilizacji dochodów i poprawy konkurencyjnoœci ...
cena z³/t
1 000 z³
900 z³
œredni wolumen obrotu
5000
MATIF œredni wolumen obrotu
MATIF cena œrednia z³/t (najbli¿szy miesi¹c dostawy)
kraj cena œrednia z³/t (za Min.Rol.)
4000
800 z³
cena œrednia w kraju
700 z³
3000
600 z³
cena œrednia MATIF
500 z³
2000
400 z³
300 z³
œredni dzienny wolumen
obrotu – MATIF
1000
200 z³
100 z³
37622
1
2003
0
37803
7
37987
1
2004
38169
7
38353
1
2005
38534
7
38718
1
2006
38899
7
39083
1
2007
39264
7
Rysunek 3. Trendy cenowe pszenicy konsumpcyjnej na
rynku terminowym na gie³dzie MATIF w Pary¿u i na krajowym rynku gotówkowym w latach 2003-2007
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych MATIF i Min.Rolnictwa.
251
ków terminowych i wykorzystania ich
do zabezpieczania cen miêdzy innymi na rynku zbó¿. Prace prowadzone
na jedynej gie³dzie towarowej w Polsce – Warszawskiej Gie³dzie Towarowej – zmierzaj¹ w kierunku mo¿liwie
szybkiego zaoferowana uczestnikom
rynku rolnego tego typu instrumentów s³u¿¹cych stabilizowaniu dochodów w rolnictwie i utrzymywaniu
konkurencyjnoœci podmiotów na
rynku.
Podsumowanie
W dobie powszechnej globalizacji i wzrostu konkurencji na rynku prowadzenie dzia³alnoœci gospodarczej w agrobiznesie obarczone
jest wieloma ryzykami zarówno specyficznymi, jak i systematycznymi charakterystycznymi dla
tego dzia³u gospodarki. Specyfika rolnictwa, a tak¿e zwiêkszaj¹ca siê konkurencja na rynku towarów rolnych wymusza w coraz wiêkszym zakresie uwzglêdnianie w strategii dzia³ania gospodarstw
i przedsiêbiorstw ró¿nych sposobów zarz¹dzania ryzykiem, a przede wszystkim ryzykiem cenowym, które w g³ównej mierze decyduje o op³acalnoœci produkcji.
Obecnie w rolnictwie polskim zarz¹dzanie ryzykiem cenowym ogranicza siê do metod fizycznych, takich jak ró¿nicowanie kierunków produkcji, a tak¿e w mniejszym zakresie wykorzystuje siê
pionowe powi¹zania integracyjne podmiotów.
Metody finansowe zarz¹dzania ryzykiem na krajowym rynku towarów rolnych dotycz¹ w g³ównym zakresie ubezpieczeñ od zdarzeñ katastroficznych. Instrumenty rynku terminowego w agrobiznesie umo¿liwiaj¹ce transferowanie ryzyka niekorzystnej zmiany ceny na inne podmioty s¹
wœród uczestników rynku znane, lecz ze wzglêdów obiektywnych nie wykorzystywane. Zaznacza
siê te¿ coraz wiêksza potrzeba korzystania z wiarygodnie wykreowanego na gie³dzie towarowej
wyznacznika cenowego dla wyspecyfikowanych towarów. Brak takich cen na rynku polskim
sprawia, ¿e uczestnicy rynków odwo³uj¹ siê do gie³d zagranicznych, których ceny nie zawsze
odzwierciedlaj¹ sytuacjê na rynku krajowym.
Literatura
Culp C.L. 2001: The risk management process. Business strategy and Tactics. J.Wiley, New York, s. 67.
Hunt S.D., Morgan R.M. 1995: The Competitive Advantage Teory of Competition. Journal of Marketing, vol. 59, s.16.
Jajuga T. 2004: Koncepcja zarz¹dzania ryzykiem. Czas na pieni¹dz – Zarz¹dzanie finansami. Tom II, Uniw.
Szczeciñski, Szczecin, s. 342.
Jerzak M., Czy¿ewski A. (red.) 2006: Ekonomiczne uwarunkowania wykorzystania rynkowych narzêdzi
stabilizacji cen ryzykiem zarz¹dzania ryzykiem w rolnictwie. Wydawnictwo AR Poznañ, s. 194.
Kulp C.A., Hull J.W. 1968: Casualty Insurance. Ronald Press Compan, New York Forth Edition, s. 172.
Summary
With today‘s globalizing world and liberalization of UE agriculture politics the area of business risk management, including price risk management in the farm sector is gaining in significance. In the paper was presented
problem of risk in agro business, and identifies risk management tools available in Polish agriculture. Also was
indicate the role of commodity futures market as a tools which will form an integral part of trade in farm
commodities having a stabilizing impact on farm’s income and also on competitiveness on the market. The
concluding statement was that using other European futures market as a way to hedging price in the domestic
farm market is difficult due to difference in economic condition and lack of connection between those market.
Adres do korespondencji:
dr hab. Micha³ A. Jerzak, prof. UP
Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu
Wydzia³ Ekonomiczno-Spo³eczny
ul. Wojska Polskiego 28, 60-637 Poznañ
tel. (0 61) 846 60 99, e-mail: [email protected]