ANNALES Nowe programy i podręczniki regionalne do

ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA
LUBLIN — POLONIA
VOL. LIV, 18
SECTIO B
1999
*Pracownia Dydaktyki Geografii
**Zak³ad Geologii
Instytut Nauk o Ziemi UMCS
Marianna NOWAK*, Jerzy NOWAK**
Nowe programy i podrêczniki regionalne
do edukacji geograficznej ucznia
New programmes and regional handbooks for geographical education of pupils
WSTÊP
Przemiany spo³eczno-gospodarcze w Polsce po roku 1989 sprawi³y, ¿e nast¹pi³ renesans regionalnej to¿samoœci, poczucia wiêzi etnicznych, szukania
„korzeni” i swojego „miejsca na Ziemi”. Dlatego kszta³cenie i wychowanie regionalne sta³o siê wa¿nym problemem dydaktycznym, a dyskusja nad modelem
tej edukacji zatacza szerokie krêgi.
Idea edukacji regionalnej ma u nas dawne tradycje i g³êbokie uzasadnienie
w historii polskiej myœli geograficznej. Wielu najwybitniejszych geografów,
profesorów uniwersytetów – twórców szkó³ geograficznych – interesowa³o siê
dydaktyk¹ geografii i wywar³o wielki wp³yw na jej rozwój, daj¹c podstawy
przysz³ego regionalizmu. Zalecenia, by nauczanie geografii rozpoczynaæ od
najbli¿szego otoczenia, w³asnej siedziby, krajobrazu najbli¿szej okolicy – przewijaj¹ siê w wielu opracowaniach Na³kowskiego, Romera, Sawickiego, Paw³owskiego, Wuttkego, a w okresie poŸniejszym tak¿e Cha³ubiñskiej, Dylikowej,
Winklewskiego. Ich wk³ad do dziejów polskiej dydaktyki geografii omówi³
Hibszer (1996, 1997). W jego pracach znalaz³o siê m.in. chronologiczne zestawienie terminów na okreœlenie przestrzeni, w której ¿yje i rozwija siê uczeñ.
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
348
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
W£ASNY REGION W POWOJENNYCH PROGRAMACH
NAUCZANIA
Ze wspomnianego zestawienia (Hibszer 1996) wynika, ¿e prze³om stanowi
rok 1963, gdy po 35-letniej przerwie, z inicjatywy Wuttkego, wróci³y do programów i podrêczników klasy IV has³a: „Najbli¿sza okolica”. Powtórzono je
potem w programie z 1981 r., traktowanym jako etap wstêpny edukacji geograficznej w programie „dziesiêciolatki”. Zapisano je jako grupê hase³ dla klasy
IV: Krajobraz najbli¿szej okolicy. W podobnym brzmieniu wesz³y do programów tej¿e klasy i by³y realizowane do czasu reformy edukacji w 1999 r. Myœl
regionalistyczna by³a wprowadzona tak¿e do programu klasy ósmej w 1985 r.
i zapisano j¹ jako grupê hase³: Region, w którym ¿yjê i jego problemy. Natomiast w klasie III liceum – w programie z 1990 r. i w minimum programowym
z 1992 r. znalaz³y siê treœci: Kraina geograficzna, w której po³o¿ona jest szko³a. Treœci te bêd¹ realizowane w szko³ach œrednich do 2003 r., gdy¿ wtedy reforma edukacji obejmie szkolnictwo ponadgimnazjalne. W dokumentach okreœlaj¹cych za³o¿enia reformy edukacji zaznacza siê prawdziwy renesans edukacji
regionalnej. Uwzglêdniono j¹ zarówno w Podstawie programowej kszta³cenia
ogólnego (1999), jak i w Reformie systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne (projekt – materia³y do dyskusji) (2000).
W Podstawie programowej kszta³cenia ogólnego, która zosta³a zatwierdzona 23 lutego 1999 r. przez Ministerstwo Edukacji Narodowej, w odniesieniu do
geografii w gimnazjum zapisy dotycz¹ce przestrzeni regionalnej ujêto nastêpuj¹co:
a) Œcie¿ki edukacyjne, a wœród nich: edukacja ekologiczna oraz edukacja
regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie (s. 2).
b) Cele edukacyjne geografii: budzenie zainteresowania szeroko rozumian¹ przestrzeni¹ geograficzn¹ (w³asnym regionem...) oraz przygotowanie do poruszania siê w niej; poczucie odpowiedzialnoœci za swoje œrodowisko ¿ycia, gotowoœæ uczestniczenia w rozwi¹zywaniu problemów swojej spo³ecznoœci; uœwiadomienie wartoœci, jak¹ jest w³asny region i kraj oraz ich dziedzictwo kulturowe (s. 3).
c) Zadania nauczyciela i szko³y: korzystanie z mo¿liwie ró¿norodnych
Ÿróde³ wiedzy geograficznej, w tym z w³asnych obserwacji terenowych, ze
szczególnym uwzglêdnieniem swojej gminy (powiatu) (s. 3).
d) Treœci: Ziemia jako œrodowisko ¿ycia, jej historia i obraz wspó³czesny;
gospodarowanie zasobami naturalnymi Ziemi; przyk³ady ochrony krajobrazu na
œwiecie i w Polsce (s. 4).
e) Edukacja ekologiczna: cele – uœwiadomienie zagro¿eñ œrodowiska
przyrodniczego, wystêpuj¹cych w miejscu zamieszkania; osi¹gniêcia – organizowanie dzia³añ s³u¿¹cych poprawie stanu œrodowiska w najbli¿szym otocze-
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
349
niu; podejmowanie dzia³añ ekologicznych w najbli¿szym otoczeniu i we w³asnym ¿yciu (s. 6).
f) Edukacja regionalna: dziedzictwo kulturowe w regionie.
C e l e e d u k a c y j n e: rozwijanie wiedzy o kulturze w³asnego regionu
i jej zwi¹zkach z kultur¹ narodow¹; kontakt ze œwiatem lokalnym i regionalnym
w celu wytworzenia bliskich wiêzi i zrozumienia ró¿norakich przynale¿noœci
cz³owieka; ugruntowanie poczucia to¿samoœci narodowej poprzez rozwój to¿samoœci regionalnej; rozwijanie wiedzy o historii regionu w powi¹zaniu z tradycjami w³asnej rodziny (s. 6).
Z a d a n i a n a u c z y c i e l a i s z k o ³ y: wprowadzanie w œwiat tradycji
regionu i nale¿¹cych do niej wartoœci; wskazanie przyk³adów umo¿liwiaj¹cych
integracjê z kultur¹ regionu; wspieranie kontaktów z osobami i instytucjami
zajmuj¹cymi siê ochron¹ i pomna¿aniem dziedzictwa kulturowego w regionie
(s. 6).
T r e œ c i: po³o¿enie i zró¿nicowanie przestrzenne elementów œrodowiska
geograficznego regionu; rola regionu i jego zwi¹zki z innymi regionami Polski;
charakterystyka i pochodzenie spo³ecznoœci regionalnej; elementy historii regionu i jego najwybitniejsi przedstawiciele; jêzyk regionalny, gwary i nazewnictwo regionalne, miejscowe nazwy, imiona i nazwiska; elementy dziejów kultury regionalnej, regionalne tradycje, obyczaje i zwyczaje, muzyka; g³ówne zabytki przyrody i architektury w regionie; historia i tradycja w³asnej rodziny na
tle historii i tradycji regionu (s. 7).
O s i ¹ g n i ê c i a: odnajdywanie wartoœci, jak¹ stanowi wspólnota lokalna
i jej kultura w ¿yciu cz³owieka; prezentowanie w³asnego regionu i jego walorów oraz cech wyró¿niaj¹cych; dzia³anie na rzecz ochrony regionalnej dziedzictwa kulturowego; udzia³ w lokalnych inicjatywach kulturalnych, wybrane
umiejêtnoœci regionalne (tañce, œpiewy) (s. 7).
g) Edukacja europejska: cele – rozwijanie to¿samoœci europejskiej budowanej na gruncie mi³oœci do ma³ej i wielkiej ojczyzny (s. 7).
Natomiast w dokumencie Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne z 2000 roku, zapisy o charakterze informacji o edukacji regionalnej
znajduj¹ siê na s. 14, 16 i 36. Szerzej rozpisano je w przedmiocie: Geografia
oraz w tematyce œcie¿ek edukacyjnych: Uczestnictwo w kulturze, Edukacja
europejska, Edukacja ekologiczna.
Z tych zapisów has³owych wynika, ¿e podstawowym celem edukacji jest
k s z t a ³ t o w a n i e p o c z u c i a t o ¿ s a m o œ c i r e g i o n a l n e j, czyli identyfikowanie siê ucznia z miejscem, w którym ¿yje, jego krajobrazem, ludŸmi –
ich obyczajami i systemem wartoœci, tworz¹cych cechy przestrzeni, któr¹ uznaæ
nale¿y za „ ma³¹ Ojczyznê”. Jest ona maleñk¹, ale najbli¿sz¹ cz¹stk¹ w³asnego
kraju, s¹siaduj¹cego z pañstwami kontynentu europejskiego, ale tak¿e cz¹stk¹
„wielkiego œwiata” i „rodziny narodów”.
350
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
Treœci edukacji regionalnej – dziedzictwo kulturowe w regionie – dla szko³y podstawowej i gimnazjum zosta³y ju¿ rozwiniête w wielu programach (np.:
Angiel, Repsch 1999, 2000; Bleja-Sosna 1999; Piwoñska i in. 1999; Srokosz,
Szmigiel 1999; Angiel 2000a, 2000b; Walkowiak 2000a).
Aby osi¹gn¹æ zamierzone cele edukacji regionalnej, nie mo¿na postêpowaæ
w sposób tradycyjny, ucz¹c tylko w izbie lekcyjnej. Nale¿y wyjœæ w teren,
zbieraæ ró¿norodne materia³y obserwacyjne i dokumenty, nastêpnie analizowaæ
je i uzupe³niaæ, wykorzystuj¹c opracowania ksi¹¿kowe, ró¿ne œrodki obrazowe
oraz kartograficzne. Wtedy dopiero nale¿y przedstawiaæ je w czytelnych i atrakcyjnych formach, np. jako monografie wsi, miasta, gminy, powiatu, krainy
czy województwa, foldery, postery, konkursy regionalne, konferencje m³odzie¿owe, apele szkolne itp.
Zainteresowanie problemem edukacji regionalnej, oprócz dokumentów MEN,
przejawia siê wspó³czeœnie równie¿ w dzia³aniach naukowo-dydaktycznych.
1. W publikowaniu artyku³ów naukowych i dydaktycznych na ³amach czasopism, m.in. „Geografii w Szkole”, „Czasopisma Geograficznego”, „Oœwiaty
i Wychowania” (np. Angiel 1993; Dylikowa 1988, 1991; Pulinowa 1991,
2000).
2. Opracowaniach naukowych typu rozprawy doktorskiej, np. „Ma³a Ojczyzna” jako obiekt poznania geograficznego w edukacji szkolnej (Hibszer
1997), czy rozprawy habilitacyjnej, np. Geograficzna edukacja regionalna:
koncepcja dydaktyczna, organizacja i wyniki (Mordawski 1999).
3. Publikowaniu dwóch serii podrêczników regionalnych dla ucznia: Geografia województwa. Ksi¹¿ka pomocnicza do nauki geografii (wydawnictwa
M. Ro¿aka, Gdañsk) od 1994 r. oraz nieco póŸniejszej serii Regiony Polski
(sygnowanej przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA, Warszawa) od
1995 r.
4. Publikowanie poradników wychowawczo-dydaktycznych do realizacji
œcie¿ek edukacyjnych (np. Bleja-Sosna 1999b, 1999c; Bleja-Sosna, Sk³adanowska 1999; Kowalik 2000).
5. Opracowywanie projektów regionalnych œcie¿ek dydaktycznych po parkach narodowych (np. Czarnecka, Gr¹dziel, Lorens 1992; Izdebski, Gr¹dziel,
Popio³ek 1993; Ró¿ycki 1999) czy parkach krajobrazowych (np. Paw³owski
1995; £uczycka-Popiel, Straka 1996; Gajuœ-Lankamer i in. 1997).
6. Organizowanie doraŸnej edukacji nauczycieli w formie studiów podyplomowych, warsztatów, wycieczek regionalnych, lekcji w muzeach etnograficznych i skansenach, odczytów popularnonaukowych, wydawnictw metodycznych WOM itp.
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
351
CECHY PODRÊCZNIKÓW REGIONALNYCH
W zakresie podrêczników regionalnych mamy dobre przedwojenne tradycje, a ich zakres tematyczny wskazuje, ¿e objê³y swym zasiêgiem ró¿ne poziomy edukacji i ró¿ne obszary (Na³kowska 1907; Milata 1925; Sempo³owska
1925; Kutzner, Fiedler 1927; Nowakowski, Szumowski 1927; Tync, Go³¹bek
1928, 1929; Niemcówna 1932). Opracowania te, o niezaprzeczalnych walorach
edukacyjnych i wychowawczych, nie znalaz³y zastosowania w szko³ach okresu
powojennego. Wynika³o to z faktu, ¿e edukacja oparta na marksistowskiej teorii poznania nie stwarza³a mo¿liwoœci kontynuacji idei regionalistycznych. Jak
podano wczeœniej, idea ta o¿y³a w 1963 r. i potwierdzona zosta³a wprowadzeniem hase³ do programów nauczania. Jednak¿e pierwszy podrêcznik regionalny
ukaza³ siê dopiero na pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych (Berne, Karaœ red. 1970,
1972). By³ to nie tyle dwuczêœciowy podrêcznik regionalny o Warszawie,
co w³aœciwie materia³y dydaktyczno-merytoryczne dla nauczycieli. Pozosta³e,
nieliczne opracowania nie znaczy³y jeszcze wyraŸnego prze³omu w tej dziedzinie (Gasz 1971; Nowaczyk, Nowaczyk 1978; Lis, Lis 1996).
Now¹ erê regionalnych podrêczników otworzy³y opracowania Mordawskiego: Geografia województwa gdañskiego oraz Geografia województwa
gdañskiego. Zeszyt æwiczeñ. Ukaza³y siê one w 1992 roku w Gdañsku, jako
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego. We wstêpie autor napisa³:
„M³ody Czytelniku!... zdoby³eœ znaczny zasób wiedzy geograficznej dotycz¹cej stref krajobrazowych Ziemi... pañstw, wreszcie Polski... Czy jednak znasz dobrze w³asne województwo,
w³asny region geograficzny? Czy wiesz, jakie nazwy nosz¹ otaczaj¹ce Ciê mikroregiony, z jakimi gminami s¹siaduje miasto, w którym zamieszkujesz... Czy wiesz, jakie formy terenu Ciê otaczaj¹ i jak siê one tworzy³y? ... Dlatego podj¹³em siê opracowania zestawu ksi¹¿ek przeznaczonych przede wszystkim dla Ciebie – zainteresowanego ucznia. Zestaw sk³ada siê z dwu czêœci –
podrêcznika stanowi¹cego podstawowe Ÿród³o wiedzy geograficznej, oraz zestawu æwiczeñ do samodzielnego wykonania na podstawie podrêcznika i obserwacji terenowych” (Mordawski 1992).
Jednak dopiero od 1994 r., na wzór pierwszego podrêcznika, w kolejnych
latach ukaza³y siê w jednolitej szacie graficznej geografie poszczególnych województw: gdañskiego (Mordawski 1994), elbl¹skiego (Rzymowski, Szukalski
1994), szczeciñskiego (Skupowa, Szukalski 1994), bia³ostockiego (Adamczyk
1995), olsztyñskiego (Rzymowski, Szukalski 1995), katowickiego (Dulias, Hibszer 1996), koszaliñskiego (Portalski, Szwichtenberg 1996), s³upskiego (Szukalski, Stark 1996), suwalskiego (Rolka, Michalski 1997), lubelskiego (Nowak,
Nowak 1997), warszawskiego (Rzymowski, Krynicka-Tarnacka 1997), poznañskiego (Dzbanuszek, Piotrowska 1998), wroc³awskiego (Piotrowski 1998), kieleckiego (Wójtowicz 1998) traktowane jako podrêczniki pomocnicze do nauki
geografii w klasie VIII szko³y podstawowej. Wszystkie te podrêczniki znalaz³y
siê w rejestrze ksi¹¿ek zalecanych dla ucznia przez ministra edukacji narodo-
352
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
wej. Treœæ i uk³ad kolejnych rozdzia³ów, opracowanych wed³ug koncepcji metodycznej pomys³odawcy serii, ilustrowanych czarno-bia³ymi rysunkami,
przedstawia siê nastêpuj¹co:
1. Œrodowisko geograficzne.
2. Podzia³ administracyjny. Ludnoœæ i gospodarka.
3. Stan i ochrona œrodowiska.
4. Tablice statystyczne i mapy.
5. Regionalny zeszyt æwiczeñ „Region, w którym mieszkam”.
Podrêczniki regionalne województw stanowi³y czêœæ sk³adow¹ kompletu
ksi¹¿ek z zakresu geografii Polski dla klasy VIII, przeznaczonych dla ucznia
i nauczyciela. Wszystkie podrêczniki by³y recenzowane, a jednolit¹ redakcjê
dydaktyczn¹ nada³ im Mordawski. Zeszyty æwiczeñ wed³ug koncepcji Mordawskiego opracowane by³y przy jego wspó³autorstwie. W sk³ad zestawu podrêczników wydawanych w Gdañsku przez firmê Ro¿aka wchodzi³y:
1. Geografia Polski klasa VIII.
2. Geografia Polski klasa VIII. Zeszyt æwiczeñ do podrêcznika dla klasy
VIII.
3. Geografia województwa....Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii
w klasie VIII oraz regionalny zeszyt æwiczeñ „Region, w którym mieszkam”.
4. Przewodnik metodyczny do podrêcznika dla klasy VIII – „Geografia Polski”.
Tak zaprojektowany zestaw podrêczników do nauczania geografii kraju ojczystego jednego autora jest niespotykanym dotychczas rozwi¹zaniem w naszym piœmiennictwie dydaktycznym. Zakresem treœci odpowiada³y one wymaganiom ówczesnego programu nauczania geografii, którego realizacja wygas³a
w 2000 r. Zaprezentowane w Zeszycie æwiczeñ rozwi¹zania dydaktyczne uwzglêdnia³y za³o¿enia aktywnego nauczania–uczenia siê geografii. Dobór i uk³ad
zaprojektowanych zadañ dydaktycznych programowa³ pracê ucznia. Reforma
edukacji i podzia³u administracyjnego kraju przerwa³a prace nad podrêcznikami
regionalnymi tego typu.
Kolejn¹ seriê podrêczników „Regiony Polski” sygnowa³y od 1995 roku
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne SA (Plit 1995). Koncepcj¹ opracowania
ró¿ni¹ siê one od zaprezentowanych poprzednio podrêczników firmy Ro¿aka.
Nie s¹ to monografie województw, lecz przestrzennie nawi¹zuj¹ do regionów
geograficzno-historycznych. Charakteryzuj¹ siê problemowym ujêciem treœci,
eksponowaniem dominant regionalnych i przyczynowo-skutkowych powi¹zañ
treœci. S¹ bogato ilustrowane barwnymi rysunkami i licznymi fotografiami.
Ka¿da ksi¹¿ka jest oryginalnym opracowaniem autorskim, o charakterze popularnonaukowym. Dlatego ró¿ni¹ siê miêdzy sob¹ doborem oraz prezentacj¹
treœci i mog¹ zaspokoiæ oczekiwania szerokiego krêgu odbiorców. Jedynie niektóre rozdzia³y maj¹ charakter wyraŸnej propozycji dydaktycznej, w postaci za-
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
353
dañ dydaktycznych i konturowych map administracyjnych województw. Podrêczniki z serii „Regiony Polski” wymagaj¹ od nauczyciela samodzielnoœci i inwencji twórczej w organizowaniu pracy ucznia z tym œrodkiem dydaktycznym.
Dotychczas ukaza³y siê kolejno: Mazowsze (Plit 1995), Lubelszczyzna (Nowak,
Nowak 1996), Krakowskie (Malarz 1996), Rzeszowskie: od Bieszczadów po
Wy¿ynê Sandomiersk¹ i Roztocze (Wrona 1996), Gdañskie (Domachowski
1997), Warmia, Mazury, Podlasie (Plit 1997), Górny Œl¹sk (Makie³a 1999),
Pomorze Zachodnie (Marsza³ek 1999), Wielkopolska (Stankowski 1999). Na
przyk³adzie Lubelszczyzny zaprezentujemy dobór i uk³ad treœci, odzwierciedlony w tytu³ach rozdzia³ów: Wprowadzenie; Warunki naturalne; Ludnoœæ i miasta; Rolnictwo – g³ówn¹ dziedzin¹ gospodarki; Stare i nowe szlaki komunikacyjne; Stan, zagro¿enia i ochrona œrodowiska naturalnego; Co warto zwiedziæ
i gdzie wypocz¹æ; Lubelszczyzna na tle kraju – stan obecny i perspektywy rozwoju; Moje miasto, moja gmina, moja wieœ na tle Lubelszczyzny i województwa; Zakoñczenie; Literatura. Konkretny przyk³ad wykorzystania dydaktycznego tego podrêcznika zawarty jest w artykule Golec (1998).
Zasiêg przestrzenny treœci tych ksi¹¿ek, niekonwencjonalny dobór i uk³ad
treœci sprawi¹, ¿e w zreformowanej szkole stanowiæ one bêd¹ korzystn¹ ofertê
edukacyjn¹ dla uczniów III klasy gimnazjum i licealistów, chêtnych do zg³êbiania swej wiedzy o „w³asnej krainie, w której po³o¿ona jest szko³a”. Podkreœli³
to Wrona (1996) we Wstêpie do ksi¹¿ki Rzeszowskie:
„Dzisiaj, kiedy mamy ju¿ du¿e mo¿liwoœci zwiedzania i podziwiania obcych krajów, pamiêtaæ trzeba, ¿e w pierwszej kolejnoœci wskazane jest – mniej lub bardziej dok³adne – poznanie walorów ziem ojczystych. Szczególnie zaœ wa¿na jest znajomoœæ geografii i kultury rodzinnych
stron...”.
W ostatnich dwu latach pojawi³y siê pierwsze podrêczniki i zeszyty æwiczeñ dla poszczególnych klas, skorelowane ju¿ z nowymi programami edukacji
regionalnej i z nowym podzia³em administracyjnym. Przyk³adem s¹ zeszyty
æwiczeñ dla klasy I oraz klasy II gimnazjum – w opracowaniu Walkowiak
(2000b, c). Liczniejsze s¹ opracowane dla wybranych regionów Polski. Jako
pierwszy ukaza³ siê podrêcznik regionu kaszubskiego, który wybitnie zachowa³
sw¹ to¿samoœæ i odrêbnoœæ kulturow¹. Tekst podrêcznika jest dwujêzyczny –
polski i kaszubski (Borzyszkowski, Mordawski, Treter 1999). Kolejne opracowania dotycz¹ regionu wielkopolskiego (Jêdrzejczak i in. 2000a, b, c, d), ma³opolskiego (Mazur red. 2000; Srokosz, Szmigiel 2000) oraz mazowieckiego
(Angiel, Podlasiecka 2000). Dla szkó³ œrednich przeznaczone s¹ natomiast podrêczniki wiedzy o regionie radomskim (Pulnara red. 2000) i ³ódzkim (Koter,
Liszewski, Suliborski 1999).
354
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
CO POWINNIŒMY OSI¥GN¥Æ W ZAKRESIE EDUKACJI
REGIONALNEJ?
Wykorzystanie treœci podrêczników jest tylko jedn¹ z licznych form pracy
ucznia w zakresie edukacji regionalnej – dziedzictwo kulturowe, szeroko zarysowanej w Podstawie programowej... i w programach dla poszczególnych klas.
Tak nale¿y dzia³aæ, by wykszta³ciæ w uczniach przywi¹zanie i dumê ze swych
rodzinnych stron, by potrafili i chcieli tak j¹ wyra¿aæ, jak uczyni³ to s³owami
wiersza wspó³czesny ch³opski poeta – Jan Pocek (1984):
ziemio
œpiewem skowronków karmiona
barwniejsza od pliszek i szczyg³ów
tak bardzo jestem szczêœliwy
¿e ty w³aœnie
jesteœ
moj¹ Ojczyzn¹.
Natomiast w zakresie treœci, zale¿nie od poziomu edukacji (szko³a podstawowa, gimnazjum, liceum) uczeñ powinien znaæ nastêpuj¹ce zagadnienia:
1. Jakie jest po³o¿enie mojej miejscowoœci, miasta, gminy w stosunku do
danej jednostki administracyjnej, np. dzielnica peryferyjna miasta czy centrum;
gmina po³o¿ona na skraju województwa, przygranicznie czy centralnie?
2. Do jakiej wiêkszej jednostki geograficznej lub administracyjnej nale¿y
„moje miejsce na Ziemi” – wieœ, miasto, dzielnica, ulica, gmina?
3. Jakie s¹ przewodnie cechy przyrodnicze, gospodarcze mojej gminy, województwa czy krainy geograficznej?
4. W jakiej mierze dany obszar – gmina, województwo, kraina geograficzna jest jednorodn¹, zwart¹ ca³oœci¹ lub czy istniej¹ wyraŸne lub niewyraŸne
granice, które je dziel¹ na mniejsze czêœci?
5. Jak cz³owiek gospodarowa³ i jak gospodaruje w „moim miejscu na Ziemi” ?
6. Jakie s¹ w tym œrodowisku podstawy jego dzia³alnoœci w zakresie rolnictwa, przemys³u, us³ug, kszta³cenia, wypoczynku?
7. Jakie trudnoœci i niedogodnoœci napotyka cz³owiek w cechach œrodowiska przyrodniczego – jak sobie z nimi radzi?
8. Jaki jest stopieñ przekszta³cenia i stan ochrony œrodowiska w moim regionie?
9. Jakie s¹ szczególnie wa¿ne i charakterystyczne miejsca i cechy wyró¿niaj¹ce mój region (np. wêz³y komunikacyjne, linie tranzytowe, miasta historyczne, sztuka ludowa, unikatowe krajobrazy, szczególnie uci¹¿liwe zak³ady
przemys³owe itp.)?
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
355
10. Moje ulubione miejsca w regionie – co je wyró¿nia, ¿e lubiê tu przebywaæ i wypoczywaæ? Co sprawia, ¿e mogê je nazywaæ „swoj¹ ma³¹ Ojczyzn¹” ?
LITERATURA
A d a m c z y k J. 1995: Geografia województwa bia³ostockiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki
geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
A n g i e l J. 1993: Jak realizowaæ lekcje o w³asnym regionie? Geografia w Szkole, 5: 282–286.
A n g i e l J. 2000a: Program œcie¿ki edukacyjnej: edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe
Mazowsza. Gimnazjum. Wydaw. Nowa Era, Warszawa.
A n g i e l J. 2000b: Program œcie¿ki edukacyjnej: edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe
Mazowsza. Szko³a podstawowa, II etap kszta³cenia klasy IV–VI. Wydaw. Nowa Era,
Warszawa.
A n g i e l J., P o d l a s i e c k a M. 2000: Mój region Mazowsze: zeszyt edukacji regionalnej 4–6.
WSiP, Warszawa.
A n g i e l J., R e p s c h E. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie – program autorski. Cz. 1 i 2. Geografia w Szkole, 4: 230–236; 5: 296–300.
A n g i e l J., R e p s c h E. 2000: Program nauczania. Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Wydaw. Nowa Era, Warszawa.
B l e j a - S o s n a B. 1999a: Program. Kim jestem, kim mogê byæ? Œcie¿ki edukacyjne dla klas
IV-VI w szkole podstawowej. Wydaw. „ Bea-Bleja”, Toruñ.
B l e j a - S o s n a B. 1999b: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wychowawczo-dydaktyczny
œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy IV w szkole podstawowej. Wydaw. „Bea-Bleja”, Toruñ.
B l e j a - S o s n a B. 1999c: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wychowawczo-dydaktyczny
œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy V w szkole podstawowej. Wydaw. „Bea-Bleja”, Toruñ.
B l e j a - S o s n a B., S k ³ a d a n o w s k a M. 1999: Kim jestem, kim mogê byæ? Poradnik wychowawczo-dydaktyczny œcie¿ek edukacyjnych. Dla klasy VI w szkole podstawowej.
Wydaw. „Bea-Bleja”, Toruñ.
B e r n e I., K a r a œ J. (red.) 1970, 1972: Warszawa w nauczaniu i wychowaniu. Materia³y pomocnicze dla nauczycieli geografii w szko³ach podstawowych i œrednich. Praca zbiorowa. Cz. I i II. Okrêgowy Oœrodek Metodyczny. Warszawa.
B o r z y s z k o w s k i J., M o r d a w s k i J., T r e d e r J. 1999: Historia, geografia, jêzyk i piœmiennictwo Kaszubów = Historia, geógrafia, jãz7k i pismienizna Kasz7bów. Wydaw.
M. Ro¿ak, Gdañsk.
C z a r n e c k a B., G r ¹ d z i e l T., L o r e n s B. 1992: Œcie¿ka historyczno-przyrodnicza do
Wojdy (przewodnik dydaktyczny). Roztoczañski Park Narodowy przy pomocy Towarzystwa Wolnej Wszechnicy Polskiej. Oddzia³ w Lublinie, Zwierzyniec.
D o m a c h o w s k i R. 1997: Gdañskie. (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
D u l i a s R., H i b s z e r A. 1996: Geografia województwa katowickiego. Wydaw. M. Ro¿ak,
Gdañsk.
356
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
D z b a n u s z e k J., P i o t r o w s k a I. 1998: Geografia województwa poznañskiego. Wydaw.
M. Ro¿ak, Gdañsk.
D y l i k o w a A. 1988: Problemy geograficzne w³asnego regionu. Oœwiata i Wychowanie, 12:
39–45.
D y l i k o w a A. 1991: Nowe kierunki myœlenia geograficznego. U progu zmiany systemu edukacyjnego. Geografia w Szkole, 3: 147–153.
G a j u œ - L a n k a m e r E. i in. 1997: Nadwieprzañski Park Krajobrazowy. Zale¿noœci ekologiczne w przyrodzie. Œcie¿ka dydaktyczna £añcuchów–Ciechanki £añcuchowskie–£êczna–Kijany. Pracownia Metodyki Biologii UMCS w Lublinie, Lublin.
G a s z Z. 1971: Ziemia jeleniogórska. Charakterystyka geograficzna. Wk³adka regionalna do nauczania geografii w kl. 5–8. Powiatowy Oœrodek Metodyczny. Jelenia Góra.
G o l e c B. H. 1998: Jak wykorzystujê w klasie ósmej ksi¹¿kê Marianny i Jerzego Nowaków –
„Lubelszczyzna”. Geografia w Szkole, 4: 232–233.
H i b s z e r A. 1996: „Ma³a Ojczyzna” w nauczaniu geografii. Czasopismo Geograficzne, 67, 1:
93–106.
H i b s z e r A. 1997: „Ma³a Ojczyzna” jako obiekt poznania geograficznego w edukacji szkolnej
(autoreferat rozprawy doktorskiej, mps). UŒl., Sosnowiec.
I z d e b s k i K., G r ¹ d z i e l T., P o p i o ³ e k Z. 1993: Œcie¿ka przyrodnicza na Bukowej Górze
(przewodnik dydaktyczny). Roztoczañski Park Nrodowy, Lublin.
J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000a: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa IV.
„Arka”, Poznañ.
J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000b: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa V.
„Arka”, Poznañ.
J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000c: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa VI.
„Arka”, Poznañ.
J ê d r z e j c z a k B. i in. 2000d: Wielkopolska – moja ma³a ojczyzna: zeszyt æwiczeñ, klasa I gimnazjum. „Arka”, Poznañ.
K o t e r M., L i s z e w s k i S., S u l i b o r s k i A. 1999: £ódŸ i region Polski Œrodkowej: podrêcznik wiedzy o regionie dla liceów. £ódzkie Towarzystwo Naukowe. £ódŸ.
K o w a l i k W. 2000: Edukacja regionalna „¯yjemy nad jeziorem”. Scenariusz zajêæ: propozycje
metodyczne. Stowarzyszenie Oœwiatowców Polskich. Toruñ.
K u t z n e r, F i e d l e r 1927: Powiat miêdzychodzki. Podrêcznik do nauki geografii dla klasy III
szkó³ powszechnych powiatu miêdzychodzkiego. Szamotu³y.
L i s M., L i s J. 1996: Geografia województwa kaliskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki
geografii o regionie. Zak³ad Wydawniczo Drukarski „Poligrafia”, Muzeum Miasta
Ostrowa Wielkopolskiego, Ostrów Wielkopolski.
£ u c z y c k a - P o p i e l A., S t r a k a M. 1996: Œcie¿ka dydaktyczna w Koz³owieckim Parku
Krajobrazowym. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin.
M a k i e ³ a Z. 1999: Górny Œl¹sk (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
M a l a r z R. 1996: Krakowskie (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
M a r s z a ³ e k E. 1999: Pomorze Zachodnie. (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
M a z u r J. (red.) 2000: Dziedzictwo kulturowe w regionie Ma³opolska: œcie¿ka edukacyjna.
„Zamiast Korepetycji”, Kraków
M i l a t a A. 1925: Województwo œl¹skie. Podrêcznik do domowego u¿ytku uczniów szkó³ powszechnych i wydzia³owych. Ksiêgarnia „Kresy”. Cieszyn.
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
357
M o r d a w s k i J. 1992a: Geografia województwa gdañskiego. Wyd. UG. Gdañsk.
M o r d a w s k i J. 1992b: Geografia województwa gdañskiego. Zeszyt æwiczeñ. Wydaw. UG.
Gdañsk.
M o r d a w s k i J. 1994: Geografia województwa gdañskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki
geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
M o r d a w s k i J. 1999: Geograficzna edukacja regionalna: koncepcja dydaktyczna, organizacja
i wyniki. Wydaw. Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk.
N a ³ k o w s k a A. 1907: Krótka geografia dla dzieci wyprowadzona z obserwacji najbli¿szej
okolicy, przeznaczona dla szkó³ powszechnych. Cz. I i II. J. Lisowska. Warszawa.
N i e m c ó w n a S. 1932: Kraków. Krajoznawstwo. Cz. I i II. Ksi¹¿nica–Atlas. Warszawa–
Lwów.
N o w a c z y k A., N o w a c z y k Cz. 1978: Region legnicki. Zarys charakterystyki geograficznej. Materia³y regionalne dla nauczyciela geografii w klasach IV–IX dziewiêcioletniej
szko³y œredniej. Warszawa.
N o w a k M., N o w a k J. 1996: Lubelszczyzna (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
N o w a k M., N o w a k J. 1997: Geografia województwa lubelskiego. Wyd. M. Ro¿ak, Gdañsk.
N o w a k o w s k i S., S z u m o w s k i W. 1927: Nasz powiat. Podrêcznik do nauki geografii dla
klasy III szkó³ powszechnych pow. Inowroc³awskiego. Nak³. Sp. Pedag., Poznañ.
P a w ³ o w s k i A. 1995: Przewodnik po œcie¿kach dydaktycznych Kazimierskiego Parku Krajobrazowego. Wydaw. Towarzystwo Wolnej Wszechnicy Polskiej. Oddzia³ w Lublinie,
Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych. Lublin.
P i o t r o w s k i J. 1998: Geografia województwa wroc³awskiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
P i w o ñ s k a Z. i in. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Program
dla szko³y podstawowej (klasy 1–6). Wydaw. Oœwiatowe „Fosze”, Rzeszów.
P l i t F. 1995: Mazowsze (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
P l i t F. 1995: „Regiony Polski” – nowa seria ksi¹¿ek pomocniczych dla ucznia. Geografia
w Szkole, 5: 169–170.
P l i t F. 1997: Warmia, Mazury, Podlasie (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
P o c e k J. 1984: Poezje. Wyd. Lubelskie, Lublin.
Podstawa programowa kszta³cenia ogólnego. 1999. Dz. U. MEN nr 14 z dnia 23 lutego 1999 r.
P o r t a l s k i W., S z w i c h t e n b e r g A. 1996: Geografia województwa koszaliñskiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
P u l i n o w a M. Z. 1991: Próba spojrzenia w przesz³oœæ i przysz³oœæ szkolnej geografii. Geografia w Szkole, 5: 280–283.
P u l i n o w a M. Z. 2000: Dni Ziemi w Sosnowcu – praktyczne wdro¿enie zasad edukacji regionalnej. Czasopismo Geograficzne, 71, 1: 105–116.
P u l n a r a J. (red.) 2000: Radomskie wêdrówki: przewodnik edukacji regionalnej. Instytut Technologii Eksploatacji, wspó³pr. Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu. Radom.
Reforma systemu edukacji. Szkolnictwo ponadgimnazjalne (projekt – materia³y do dyskusji). Ministerstwo Edukacji Narodowej, Warszawa 2000.
R o l k a A. M., M i c h a l s k i T. 1997: Geografia województwa suwalskiego. Wyd. 2. Wydaw.
M. Ro¿ak, Gdañsk.
R ó ¿ y c k i A. 1999: Œcie¿ka przyrodnicza „Sp³awy” (przewodnik dydaktyczny). Wydaw. Brokart Mat na zlecenie Dyrekcji Poleskiego Parku Narodowego, Warszawa.
358
Marianna NOWAK, Jerzy NOWAK
R z y m o w s k i S., K r y n i c k a - T a r n a c k a T. 1997: Geografia województwa warszawskiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
R z y m o w s k i S., S z u k a l s k i J. 1994: Geografia województwa elbl¹skiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak. Gdañsk.
R z y m o w s k i S., S z u k a l s k i J. 1995: Geografia województwa olsztyñskiego. Podrêcznik
pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
S e m p o ³ o w s k a S. 1925: Podrêcznik do nauki o Warszawie. Nak³. Polska Sk³adnica Pomocy
Szkolnych. Warszawa.
S k u p o w a J., S z u k a l s k i J. 1994: Geografia województwa szczeciñskiego. Podrêcznik pomocniczy do nauki geografii w kl. VIII. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
S r o k o s z W., S z m i g i e l M. K. 1999: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Ma³opolska (w granicach administracyjnych województwa ma³opolskiego).
Program nauczania – œcie¿ki edukacyjne. Stowarzyszenie Oœwiatowców Polskich, Toruñ.
S r o k o s z W., S z m i g i e l M. K. 2000: Mój region Ma³opolska. Zeszyt edukacji regionalnej.
WSiP, Warszawa.
S t a n k o w s k i W. 1999: Wielkopolska (Regiony Polski). WSiP, Warszawa.
S z u k a l s k i J., S t a r k B. 1996: Geografia województwa s³upskiego. Wydaw. M. Ro¿ak,
Gdañsk.
T y n c S., G o ³ ¹ b J. 1928: Beskid Zachodni i Podhale (Górale polscy). Pierwszy zeszyt regionalny czytanek polskich. Ksi¹¿nica–Atlas. Lwów.
T y n c S., G o ³ ¹ b J. 1929: Œl¹sk. Drugi zeszyt regionalny czytanek polskich. Ksi¹¿nica–Atlas.
Lwów.
W a l k o w i a k W. 2000a: Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Program nauczania dla klas I–III. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.
W a l k o w i a k W. 2000b: Edukacja regionalna. Dziedzictwo kulturowe w regionie. Zeszyt æwiczeñ dla klasy I. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.
W a l k o w i a k W. 2000c: Edukacja regionalna – dziedzictwo kulturowe w regionie. Zeszyt æwiczeñ dla klasy II. Wydaw. Szkolne PWN. Warszawa.
W ó j t o w i c z B. 1998: Geografia województwa kieleckiego. Wydaw. M. Ro¿ak, Gdañsk.
W r o n a J. 1996: Rzeszowskie. Od Bieszczadów po Wy¿ynê Sandomiersk¹ i Roztocze (Regiony
Polski). WSiP, Warszawa.
SUMMARY
The Polish School has known regional education, as an idea of geographical and in fact
interdisciplinary method of teaching for years (Hibszer 1996, 1997). The method revived in
teaching programmes of the "ten-year plan” (1981). The full renaissance of getting to know
"one's mother countries” was reflected in the Programme base of general teaching (1999) at all
levels of education. Information concerning regional dimension is inserted in all paths of education – regional and ecological, teaching aims of geography, in teacher and school tasks.
Nowe programy i podrêczniki regionalne do edukacji geograficznej ucznia
359
Teaching of regional identity or one's identification with a place its culture and tradition that
can be considered, as a Small Homeland, is the aim of education. It results from the entry records
of these documents.
Reviewing the rich subject literature (about 80 titles) both scientific papers concerning regional education and series of regional handbooks and methodological articles we can assume that
teachers of particular levels of education have many methodological and essential materials. Two
big series of regional handbooks can be especially useful: initiated by Mordawski and edited by
Ro¿ak firm – Geography of provinces... accompanying by regional exercise books, and edited
from 1995 by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne series – Regions of Poland. These books are
not monographs of provinces but they are spatially related to geographical and historical regions.
The use of these handbooks and courses outside school classrooms in various forms – terrain observation, meetings with interesting people, inquiries and interviews should familiarise pupils
with their mother countries in this way creating their pride and bind them with their place on
Earth. Thus it will be easier for them to answer the question asked by their teacher or even by
themselves: "My place in the region – what makes me fond of it and why can I call it my Small
Homeland".