strona14

NOWA gazeta gostyñska 05/11
HISTORIA
Bitwa pod Poniecem w Ÿród³ach historycznych (cz. 3)
B
W literaturze czêsto czytamy o „bitwie pod Poñcem”. „Bitwa pod Poñcem” jest widoczna zw³aszcza w nowszych opracowaniach.
Oczywiœcie „bitwa pod Poñcem” jest to¿sama z bitw¹ pod Poniecem. „Bitwa pod Poñcem” mo¿e jednak wprowadziæ pewne
zamieszanie dla niewprawnego badacza, który bitwê pod Poñcem i Poniecem mo¿e traktowaæ jako dwa odrêbne starcia. Zapis
„bitwa pod Poñcem” wynika ze z³ej odmiany nazwy miasta Poniec. B³¹d ten z czasem siê upowszechni³ i funkcjonuje z powodzeniem do dzisiaj, choæ zastanawiaj¹ce jest dlaczego. W dostêpnych Ÿród³ach funkcjonuje wyraŸnie zapis bitwa pod Poniecem – np.
„…siódmego dnia miesi¹ca novembra pod Poniecem, zwyciêskie zacz¹³ wyra¿aæ œlady”*. Równie¿ w Ÿród³ach pamiêtnikarskich
czytamy o bitwie pod Poniecem. W fundamentalnych pracach dotycz¹cych wielkiej wojny pó³nocnej K. Jarochowskiego i J.
Feldmana, równie¿ spotykamy siê z zapisem „bitwa pod Poniecem”. Zatem dziwne wydaje siê, ¿e pomimo powszechnego zapisu
„bitwa pod Poniecem”, funkcjonuje nadal „bitwa pod Poñcem”. Ostatnio zapis „bitwa pod Poñcem” pojawi³a siê w biografii Karola
XII, autorstwa Z. Anusika, oraz w wydanej w 2010 roku w Polsce pracy szwedzkiego historyka Bengta Liljegrena.
Zajmuj¹c siê histori¹ Szwecji w XVIII wieku, nale¿y pamiêtaæ o tym, XVI-XVIII wieku”, znajdujemy tytu³ gazety niemieckiej (lecz, jak do¿e w tym skandynawskim kraju do 1753 roku obowi¹zywa³ kalendarz wodzi autor, wydanej przez Szwedów stoj¹cych w obozie pod Lesznem w
juliañski, który by³ opóŸniony o 10 dni w stosunku do gregoriañskiego. 1704 r. a tylko przedrukowanej w prasie niemieckiej), dotycz¹cy starcia
Bior¹c pod uwagê fakt, ¿e w kalendarzu gregoriañskim rok 1700 by³ pod Poniecem. Czytamy tam:
“So ist nicht zu zweifeln, daß der Feind eine grosse Menge Volcks
rokiem przestêpnym, ró¿nica dni pomiêdzy obu kalendarzami wzrasta³a do 11. Szwecja jednak zmodyfikowa³a kalendarz juliañski w 1700 verlohren. Wann man will zusammen zählen die da getödtet, gefangen,
roku, uznaj¹c ten rok za nieprzestêpny. Podczas gdy w reszcie krajów desertiret, und sonst unterm Wege verlohren gegangen, wird die meiste
protestanckich i Rosji ró¿nica w datacji wynosi³a 11 dni, Szwedzi po- Infanterie und ein gröster Theil der Cavalerie ruiniret sein, wogegen
przez rezygnacjê z daty 29 lutego, utworzyli tzw. styl szwedzki z ró¿nic¹ man versichern kan, daß der Schweden Verlust so wohl in der Action bei
10-dniow¹. Styl ten w Szwecji by³ stosowany do 1712 roku. O tej ró¿ni- Punitz, als in den andern ohngeachtet Sie stets im Feuer gestanden, gar
cy nale¿y pamiêtaæ, badaj¹c dzieje wielkiej wojny pó³nocnej. Trzeba gering seie”.
„Nie ma w¹tpliwoœci, ¿e wróg [tj. Sasi – przyp. D.P.] straci³ du¿¹
mieæ równie¿ œwiadomoœæ tego, ¿e daty figuruj¹ce w Ÿród³ach mog¹
mieæ ró¿ny zapis, zale¿ny od tego, czy w danym kraju panowa³ kalen- liczbê ludzi. Gdyby chciano zliczyæ razem tych, którzy zginêli, zostali
darz juliañski czy te¿ gregoriañski. Zatem gdy w Ÿród³ach lub w literatu- z³apani/aresztowani, zdezerterowali i w ogóle zniknêli, to nie sposób;
rze spotkamy siê z dat¹ bitwy pod Poniecem z 28 paŸdziernika, bêdzie wiêkszoœæ piechoty oraz wiêksza czêœæ kawalerii zosta³a zrujnowana.
ona zapisana wg kalendarza juliañskiego stylu szwedzkiego. Natomiast Podczas gdy mo¿na zapewniæ, ¿e przegrana Szwedów w akcji pod Poniegdy spotkamy siê z datacj¹ bitwy na 8 listopada, bêdzie to zapis wg cem oraz wtedy gdy stali w ogniu, jest niewielka”**.
Jak widaæ na tym przyk³adzie, relacja skupia siê na podkreœleniu
kalendarza gregoriañskiego.
Niniejsza praca traktuje o Ÿród³ach dotycz¹cych batalii ponieckiej. du¿ych strat saskich, pomijaj¹c fakt, ¿e to Szwedzi w bitwie tej ponieœli
Zostan¹ wymienione i pokrótce scharakteryzowane Ÿród³a polskie, szwedz- niemal¿e trzykrotnie wiêksze straty ni¿ armia Schulenburga. Wart uwakie oraz saskie. Ukazanie szerokiej bazy Ÿród³owej jest kluczowe dla gi jest równie¿ fakt, ¿e Szwedzi traktuj¹ to starcie jako nic nieznacz¹c¹
ka¿dego badacza dziejów. Ka¿de badanie przesz³oœci opiera siê na wiedzy potyczkê.
Nastêpnym bardzo wa¿nym zespo³em Ÿróde³ s¹ „Akta sejmikowe
Ÿród³owej uzupe³nianej literatur¹. Próba odtworzenia tego, co wydarzy³o siê na polach pomiêdzy Poniecem a Janiszewem, nak³ada na badacza województw poznañskiego i kaliskiego. Lata 1696-1732”. Obejmuj¹
obowi¹zek uchwycenia szerokiego spektrum spo³eczno-politycznego. one akta od œmierci Jana III Sobieskiego do wojny o sukcesjê polsk¹.
Echa listopadowych palb muszkietowych znajdziemy w pismach urzê- Dziêki wieloletniej ¿mudnej pracy dr. M. Zwierzykowskiego, akta sejdowych, pamiêtnikach, relacjach, czêsto w poezji, czy te¿ literaturze mikowe opracowano, zebrano i wydano w jednym tomie. Stanowi to
okolicznoœciowej, ale równie¿ w lokalnej tradycji. Jednak przede wszystkim ogromne u³atwienie dla badaczy. Znajdujemy w nich niezwykle interesuzmagania armii sasko-szwedzkiej widoczne bêd¹ w Ÿród³ach bezpoœred- j¹cy materia³, dziêki któremu mo¿emy zag³êbiæ siê w specyfikê spraw,
nio zwi¹zanych z armi¹, w dziennikach bojowych, oficjalnych komuni- które wówczas by³y najwa¿niejsze dla szlachty. Analiza tego materia³u
katach, propagandzie, korespondencji oraz w rozmaitych wykazach pozwala „poczuæ” specyficzny klimat i mentalnoœæ osiemnastowiecznej szlachty, jej stosunku do wojny, stosunku do Szwedów i Augusta II.
strat dotycz¹cych regimentów, które star³y siê ze sob¹ 8 listopada.
Przegl¹d Ÿróde³ zaczniemy od materia³ów, które znajdziemy w biblio- „Uniwersa³ Stanis³awa I zwo³uj¹cy sejmik ekstraordynaryjny województw
tekach i archiwach w Polsce. Nale¿y równie¿ pamiêtaæ o wydanych poznañskiego i kaliskiego do Koœciana – Œwidnica, 15 listopada 1704 r.”
edycjach Ÿród³owych. Jedn¹ z takich edycji jest w³aœnie zbiór prasy zawiera krótk¹ relacjê o samej bitwie oraz przedstawia sytuacjê, jaka
osiemnastowiecznej dotycz¹cy Polski oraz spraw zwi¹zanych z ówcze- zaistnia³a po starciu.
(C.D.N.)
sn¹ Polsk¹. Zestawienia gazet dotycz¹cych spraw polskich dokona³ K.
Zawadzki. Co prawda wiêkszoœæ prasy jest pochodzenia niemieckiego,
DAMIAN P£OWY
b¹dŸ szwedzkiego, niemniej jednak zosta³a ona zebrana w zwartych
* „Uniwersa³ Stanis³awa I zwo³uj¹cy sejmik ekstraordynaryjny wojetomach, w których znajdziemy bibliografie tytu³ów prasowych oraz wództw poznañskiego i kaliskiego do Koœciana – Œwidnica, 15 listopada
informacjê o miejscu, w którym interesuj¹cy nas artyku³ siê znajduje. 1704 r.” [w:] „Akta sejmikowe województw poznañskiego i kaliskiego.
Gazety te zawieraj¹ niezwykle ciekawy materia³ dotycz¹cy propagandy Lata 1696–1732”, wyd. M. Zwierzykowski, Poznañ 2008, s. 441; choæ
sukcesów szwedzkich w wielkiej wojnie pó³nocnej. Mimo i¿ s¹ to relacje w „Historii zycia nayjasnieyszego Stanis³awa I”, znajduje siê zapis: „(…)
prasowe, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e stoj¹ one na bardzo wysokim poziomie i przyszlo na koniec podewsi¹ Punic w Woywodztwie Poznañskim do
wielce nie odbiegaj¹ od rzeczywistoœci. Oczywiœcie, nale¿y z pewnym trzygodzinnej potyczki (…)”, zob. G. D. Seyler, (M. Gerlach?), “Histoprzymru¿eniem oka traktowaæ dane dotycz¹ce liczby poleg³ych ¿o³nie- ria zycia nayjasnieyszego Stanis³awa I. Krola Polskiego Wielkiego Xi¹rzy wrogich Szwedom armii (s¹ one zawy¿ane), ale równie¿ dane doty- ¿êcia Litewskiego, Lotarynskiego y Barskiego...”, b. m. w., b. n. w.
cz¹ce strat w³asnych Szwedów s¹ w¹tpliwe, bowiem s¹ zani¿ane. Rów- 1744, s. 63.
nie¿ w tym materiale znajdziemy echa wystrza³ów spod Ponieca.
** cyt. za: K. Zawadzki, „Gazety ulotne polskie i Polski dotycz¹ce
W tomie drugim „Gazet ulotnych polskich i Polski dotycz¹cych XVI–XVIII wieku”, t. II, Wroc³aw 1977, tekst niemiecki poz. 1333.