10 nominowanych do Nagrody Historycznej Roku 2008 im

1
10 nominowanych do Nagrody Historycznej Roku 2008 im. Kazimierza Moczarskiego
1. Krzysztof Kosiński „Historia pijaństwa w czasach PRL"
Neriton, Instytut Historii PAN, Warszawa
„Na zabawie jest zawsze bufet, a w bufecie wódka. Najpierw bawią się spokojnie, potem popiją się i
zaczynają załatwiać swoje porachunki. Kto ręką, kto laską, a czasem ciężarkiem lub nożem" Kosiński cytuje jednego ze świadków wiejskiej potańcówki. Autor analizuje oficjalne statystyki i
zarządzenia, pisze o polskim „przemyśle fermentacyjnym", ale najbardziej interesuje go właśnie
peerelowskie życie codzienne - kolejne rozdziały poświęca bufetom dworcowym, kioskom piwnym i
piwiarniom, melinom i bimbrowniom. „Pod koniec lat 70. nadużywało alkoholu ok. 5 mln osób, z
których ok. 900 tys. nałogowo. (...) statystyczny Polak wydawał na alkohol w ciągu roku jedną
miesięczną pensję. Każdego dnia trafiało do izb wytrzeźwień ponad 800 osób" - pisze historyk.
2. Michał Komar „Świat według Mellera"
Rosner i Wspólnicy, Warszawa
Z tej barwnej prywatnej opowieści wyłania się portret czasów i pokolenia. Dzieciństwo spędzone we
Francji, studencka młodość, czas smuty po Marcu 68, kariera historyka, której Stefanowi Mellerowi
zabraniano przez blisko dziesięciolecie, wreszcie praca w dyplomacji po roku 1989. Meller mówi o
życiu prywatnym, francuskich przyjaźniach, o karierze naukowej, ale także o komunistycznym
zaangażowaniu ojca i o swoich wyborach politycznych. „Stefan Meller opowiada swój świat wyłącznie
od siebie, swoim językiem, z ciekawością istnienia, swadą i poczuciem humoru. I co najważniejsze bez skrywania prawdy. (...) To fascynujący, niezależny świadek naszych czasów, który wiele przeżył,
wiele doświadczył" - pisał o książce Kazimierz Kutz.
3. Jerzy Kułak „Rozstrzelany oddział"
nakład własny, Białystok
Szczegółowa monografia 3 Wileńskiej Brygady NZW walczącej na Białostocczyźnie do 1946 roku.
Znalazło się w niej wielu żołnierzy wileńskiej brygady AK, którzy latem 1945 roku nie złożyli broni.
Młodzi ludzie dowodzeni przez legendarnego "Burego" mieli poczucie, że walka o niepodległość Polski
wciąż trwa, wielu nich zginęło w walce, wielu innych trafiło do więzień UB. Ale to oni palili wsie
białoruskie i w Zaleszanach, Szpakach, Zaniach i Koncowiźnie mordowali cywilów, których uważali za
kolaborantów nowej władzy. "Jak w tej sytuacji ocenić dowódcę i jego żołnierzy, niewątpliwie patriotów
(...) którzy przez 7 lat walcząc w konspiracji o szczytne ideały uznali, że cel uświęca środki?" - pisze
Jerzy Kułak. To najważniejsze pytanie tej monografii.
4. Czesław Miłosz, Jerzy Giedroyć „Korespondencja"
wstęp, oprac. Marek Kornat
Czytelnik, Warszawa
Pierwszy tom korespondencji redaktora „Kultury" i poety opracowany przez Marka Kornata obejmuje
11 lat, korespondenci wymienili wtedy przeszło 350 listów. To bezcenne źródło dla ich biografii, ale
także dla całej powojennej historii Polski - Giedroyc i Miłosz dyskutują o odwilży 1956 roku,
wymieniają uwagi o prasie krajowej, obserwują krajowe życie literackie. Czesław Miłosz po ucieczce z
ambasady PRL w Paryżu w 1951 znalazł schronienie właśnie w Maisons-Laffitte, pod opieką
Giedroycia pracował nad „Zniewolonym umysłem". W pierwszym liście, opuszczając po roku
podparyskie schronisko, pisał: „wielka wdzięczność za to, że przyszedł mi Pan z pomocą w tak
trudnym okresie mego życia. (...) Stał Pan twardo przy mnie pomimo wszelkich przykrości, jakie z tego
powodu Pana spotykały".
5. Gunnar S. Paulsson „Utajone Miasto. Żydzi po »aryjskiej« stronie Warszawy 1940-1945"
2
przeł. Elżbieta Olender-Dmowska
Znak, Kraków
Zdaniem Paulssona, brytyjskiego historyka zajmującego się historią Zagłady, w okupacyjnej
Warszawie ukrywało się 28 tys. Żydów - uciekinierów z getta, ale i tych, którzy ukrywali się od
początku. Ponad połowa, około 17 tys., przeżyła do wybuchu Powstania Warszawskiego. Wszystko to
jednak szacunki, statystyki oparte na niewielkiej próbie tych, którzy przeżyli - zamordowani są
nieobecni i mają głosu. Tytułowe „utajone miasto" to nie tylko ludność żydowska: „utajone miasto
składało się z około 28 tys. ukrywających się Żydów oraz 70-90 tys. Polaków, którzy im pomagali, a
także kilku tysięcy, którzy na nich polowali". W zakończeniu książki Gunnar Paulsson stawia dwa
pytania o ocalonych: „dlaczego tak niewielu" i „dlaczego tak wielu?". Oba są zasadne.
6. Marci Shore „Kawior i popiół"
przeł. Marcin Szuster
Świat Książki, Warszawa
Książka amerykańskiej historyczki z uniwersytetu Yale opowiada o tragicznych losach młodych
pisarzy i artystów, których w lata 20. uwiódł komunizm. Życie wielu z nich ułożyło się tragicznie.
Niektórzy, jak Bruno Jasieński, Stanisław Ryszard Stande, Witold Wandurski, zostali zamordowani w
czystkach stalinowskich kilka lat później. Inni, jak Władysław Broniewski i Aleksander Wat, przeszli
przez radziecką „nieludzką ziemię" i wrócili do Polski rozczarowani. Jeszcze inni, jak Adam Ważyk,
wiarę w najlepszy z ustrojów zaczęli weryfikować dopiero w czasie odwilży 1956 roku. „Do komunizmu
można było trafić nie tylko przez Marksa, ale też przez Majakowskiego i Baudelaire'a. Najpierw było
olśnienie. Potem katastrofa" - mówiła w rozmowie z "Gazetą" Marci Shore.
7. Timothy Snyder „Tajna wojna. Henryk Józewski i polsko-sowiecka rozgrywka o Ukrainę"
przeł. Bartłomiej Pietrzyk
Znak, Kraków
Opowieść o Henryku Józewskim - malarzu, artyście, wiceministrze spraw wewnętrznych w rządzie
Ukraińskiej Republiki Ludowej Semena Petlury, wojewodzie wołyńskim w latach 1928-38, jednym z
najbliższych zaufanych Józefa Piłsudskiego, zwolennika niepodległości Ukrainy. Z niezwykłej biografii
Józewskiego, wyłania się kawał polskiej historii - od początków POW, przez wojnę 1920 roku, aż po
rok 1953, kiedy ukrywającego się Józewskiego aresztował aparat bezpieczeństwa PRL. „Książka
Timothy'ego Snydera to niezwykła kombinacja wziętej z życia historii szpiegowskiej, wybitnej pracy
historyka detektywa, szperającego po wcześniej niedostępnych archiwach, i głębokiej refleksji nad
historią Europy Wschodniej" - pisał o „Tajnej wojnie" Timothy Garton Ash.
8. Tomasz Szarota „Karuzela na placu Krasińskich"
Rytm, Warszawa
Zbiór rozproszonych artykułów, szkiców i wykładów jednego z najwybitniejszych znawców okupacji
hitlerowskiej. W obszernym tomie znalazły się m.in. analizy podobieństw i różnic niemieckiej okupacji
Warszawy i Paryża, teksty o problemie kolaboracji (np. o sprawie wileńskiej Teodora Bujnickiego),
wreszcie obszerny rozdział poświęcony sprawom polsko-żydowskim, w tym mordowi w Jedwabnem.
Szarota weryfikuje szczegóły znanych powszechnie, symbolicznych wydarzeń, zderza często
sprzeczne relacje i wspomnienia świadków: czy w rzeczywistości doszło do słynnego ataku na Pawiak
z 26 kwietnia 1943 roku w czasie powstania w getcie? Czy, a jeśli tak, to kiedy, tuż obok murów getta
kręciła się słynna karuzela na placu Krasińskich i w którym dokładnie stała miejscu?
9. Monika Tomkiewicz „Zbrodnia w Ponarach 1941-1944"
IPN, Warszawa
W Ponarach pod Wilnem zginęło w latach niemieckiej okupacji prawie 80 tys. ludzi. Niewielka wieś
przy linii kolejowej, później skład paliw dla pobliskiego lotniska stały się największym cmentarzyskiem
3
wileńskim. Tomkiewicz pisze szczegółowo o technice i organizacji masowych mordów. Wiemy już, jak
transportowano więźniów, sporo wiemy o przebiegu samych egzekucji. „Zbrodnia w Ponarach"
dotyczy jednak nie tylko miejsca rozstrzeliwań, ale terroru niemieckiego w latach 1941-1943 w ogóle.
Obszerne rozdziały poświęcono niemieckiemu aparatowi policyjnemu i lokalnej administracji litewskiej.
Wreszcie samym ofiarom - tym grupom i społecznościom, które podlegały eksterminacji w pierwszej
kolejności, ludności żydowskiej, jeńcom radzieckim, duchowieństwu.
10. Andrzej Wrzyszcz „Okupacyjne sądownictwo niemieckie w G.G. 1939-1945"
Wydawnictwo UMCS, Lublin
To książka poświęcona wymiarowi okupacyjnemu sprawiedliwości - obsadzie urzędniczej, statystykom
ilościowym postępowań i orzeczeń, obowiązującym wówczas normom prawnym. Omówione zostało
zarówno sądownictwo karne jak i cywilne - od spraw hipotecznych, dotyczących np. obrotu
nieruchomościami, przez niemieckie sądy policyjne i wojskowe, po ustawodawstwo rasistowskie
stosowane wobec obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Precyzyjnej definicji domagał się sam
pojęcie „wymiaru sprawiedliwości", budzący w odniesieniu do lat okupacji zasadnicze wątpliwości:
„sądownictwo niemieckie nie wymierzało sprawiedliwości w powszechnym tego słowa rozumieniu pisze Wrzyszcz. Wydawało ono orzeczenia realizujące cele polityczne III Rzeszy".
Jury konkursu:
- Władysław Bartoszewski
historyk, pisarz, publicysta, znawca problematyki niemieckiej. Były więzień Auschwitz, żołnierz AK, w
czasie okupacji działacz Rady Pomocy Żydom "Żegota" przy Delegacie Rządu RP na Kraj, wieloletni
przyjaciel Kazimierza Moczarskiego, prezes PEN-Clubu polskiego, dwukrotnie minister spraw
zagranicznych. Autor fundamentalnych prac z zakresu historii najnowszej, m.in. "Ten jest z ojczyzny
mojej", "1859 dni Warszawy".
- Andrzej Friszke
pracownik naukowy Instytutu Studiów Politycznych PAN, od roku 1982 redaktor miesięcznika "Więź",
były członek kolegium IPN. Jest autorem prac z dziejów najnowszych, m.in. "Kształtowania się
opozycji przedsolidarnościowej 1968-1980", "Życia politycznego emigracji", "Polski. Losów państwa i
narodu 1939-1989". Ostatnio (z Andrzejem Paczkowskim) opublikował "Niepokornych. Rozmowy o
Komitecie Obrony Robotników".
- Andrzej Garlicki
profesor Uniwersytetu Warszawskiego, trzykrotnie dziekan Wydziału Historycznego UW, wieloletni
redaktor tygodnika "Polityka". Jest specjalistą historii Dwudziestolecia Międzywojennego, przede
wszystkim dziejów obozu piłsudczykowskiego. Autor m.in. "Genezy legionów", "U źródeł obozu
belwederskiego", książki "Przewrót majowy", oraz biografii "Józef Piłsudski 1867-1935". Ostatnio
wydał "Piękne lata trzydzieste".
- Andrzej Krzysztof Kunert
specjalizuje się w historii II Wojny Światowej, znawca dziejów Polski Podziemnej, członek Rady
Ochrony Walk i Pamięci, współzałożyciel i prezes zarządu Fundacji Archiwum Polski Podziemnej
1939–1956 członek Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie. Opublikował m.in. "Słownik biograficzny
konspiracji warszawskiej 1939-1944", "Kronikę Powstania Warszawskiego", biografii "Oskarżony
Kazimierz Moczarski".
- Tomasz Łubieński
4
pisarz, dramaturg, eseista, redaktor naczelny miesięcznika "Nowe Książki". Autor m.in. wydanych w
roku 1976 zbioru esejów "Bić się czy nie bić?", monografii "Norwid wraca do Paryża" i "M jak
Mickiewicz", wspomnień "Wszystko w rodzinie" analizujących uwikłania lat powojennych. Ostatnio
wydał książkę eseistyczną "Ani triumf, ani zgon", głos w dyskusji o zasadności i bilansie Powstania
Warszawskiego.
- Paweł Machcewicz
pracownik naukowy PAN, w latach 200-2006 dyrektor Biura Edukacji Publicznej IPN, profesor
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i wykładowca Collegium Civitas. Jest pełnomocnikiem
Prezesa Rady Ministrów ds. Muzeum II Wojny Światowej. Autor m.in. książek: "Monachijska
menażeria", walka z Radiem Wolna Europa 1950-1989", "Polski rok 1956", redaktor i współautor
dwutomowego zbioru "Wokół Jedwabnego".
- Daria Nałęcz
zajmuje się historią Polski XIX i XX wieku, specjalizuje się w historii prasy polskiej. Pracownik Instytutu
Badań Literackich PAN, w latach 1996-2006 naczelna dyrektor Archiwów Państwowych, obecnie
rektor Wyższej Szkoły Handlu i Prawa im. Ryszarda Łazarskiego. Autorka m.in. prac "Zawód
dziennikarza w Polsce, 1918-1939" i "Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości".
- Henryk Samsonowicz
przewodniczący jury
mediewista, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, były dziekan Wydziału Historycznego, w początku
lat 80. rektor UW. Minister Edukacji Narodowej w rządzie Tadeusza Mazowieckiego. Doctor honoris
causa uniwersytetów w Toruniu, Lublinie, Opolu i Wrocławiu. Autor kilkudziesięciu prac i podręczników
historycznych, m.in. "Historii Polski do roku 1795", "Złotej jesieni polskiego średniowiecza", "Polski.
Losów państwa i narodu", "Życia miasta średniowiecznego".
- Teresa Torańska
dziennikarka, reportażystka "Gazety Wyborczej", specjalizuje się reportażu historycznym. Autorka
wydanych najpierw w podziemiu w latach 80., a potem przetłumaczonych na 13 języków słynnych
rozmów "Oni" z komunistami przedwojennymi i byłymi prominentnymi działaczami PZPR. Ostatnio
opublikowała "Jesteśmy. Rozstania '68", tom rozmów z emigrantami Marca po 40 latach.
Zasady przyznawania Nagrody Historyczna im. Kazimierza Mocarskiego
Nagroda Historyczna im. Kazimierza Moczarskiego jest nagrodą za najlepszą książkę historyczną
roku. W konkursie mogą startować autorskie prace historyczne (pierwsze polskie wydanie książki
autora polskiego i pierwsze polskie wydanie przekładu autora zagranicznego), dzienniki i pamiętniki,
oraz edycje źródłowe. Konkurs dotyczy książek, które ukazały się w Polsce w ubiegłym roku
wydawniczym. Zakres tematyczny i czasowy: historia Polski od czasu odzyskania niepodległości w
1918 roku do współczesności.
Konkurs dotyczy tylko autorów żyjących. Nagrody nie można podzielić ani nie przyznać. Zgłoszenia do
konkursu im. Kazimierza Moczarskiego mogą nadsyłać wydawcy, autorzy i jurorzy nagrody.
Zwycięzca wyłaniany jest w dwóch etapach. Pierwszy to 10 nominacji wybranych spośród wszystkich
zgłoszeń, drugi to wybór zwycięzcy z listy 10 nominowanych. Ogłoszenie laureata nastąpi w połowie
czerwca tego roku.