Obserwacja zajęć prowadzonych w szkole Nadzór pedagogiczny

Obserwacja zajęć prowadzonych w szkole
Nadzór pedagogiczny Dyrektora Szkoły
Andrzej Janczy
starszy wizytator
Jedną z metod badań pedagogicznych jest obserwacja polegająca na planowanym
i systematycznym postrzeganiu faktów, zdarzeń, procesów, zjawisk pedagogicznych, gromadzeniu
informacji oraz ich interpretowaniu. Obserwacja, jak każda inna czynność badawcza, powinna być:
1.
2.
3.
4.
celowa;
planowa;
wyczerpująca, wnikliwa;
obiektywna.
Wg Łobockiego obserwacji przydatne w badaniach pedagogicznych można podzielić na dwie
kategorie:
1.
2.
obserwacje zaprogramowane (kategoryzowane) – przewidziane są kryteria badania, stosuje się
technikę obserwacji skategoryzowanej oraz technikę próbek czasowych lub
obserwacje swobodne (nieskategoryzowane) – przydatna w badaniach jakościowych, jej techniki
to opisowe arkusze obserwacyjne oraz obserwacje fotograficzne.
Obserwator zajęć kieruje się niejednokrotnie własnymi doświadczeniami i zwraca uwagę przede
wszystkim na to, co sam uznaje za ważne. Jakość badania jest zależna również od kompetencji osoby
obserwującej: „Kto wie więcej, także widzi więcej”. Te uwarunkowania powodują, że obserwacje
często nie są porównywalne ze sobą, nie poddają się łatwo standaryzacji. Istotna jest również analiza
wyników obserwacji - wiedza wykorzystywana przy wyjaśnianiu jest oparta nie tylko na postrzeganiu,
lecz wymaga myślenia i wnioskowania”. W obserwacjach szkolnych prowadzonych przez Dyrektorów
szkół warto poszukać odpowiedzi na pytania przydatne w zarządzaniu szkołą.
Jestem zwolennikiem obserwacji nieskategoryzowanych, chociaż są trudniejsze w realizacji
i wymagają solidnego przygotowania obserwatora. Poniżej prezentują kilka pomysłów dotyczących
tematów takich właśnie obserwacji, dotyczących wielu aspektów pracy szkoły.
Jaki schemat zajęć jest najczęściej stosowany na zajęciach lekcyjnych.
Można wyróżnić dwa podstawowe schematy oparte na różnych porządkach:
- sformułowanie problemów - motywowanie do pracy - działanie jako droga uczenia się - wspólne
podsumowanie zajęć lub
- zaznajomienie uczniów z materiałem – uogólnienie – utrwalenie - kształtowanie umiejętności
i nawyków - wiązanie teorii z praktyką – kontrola.
1
Każdy, z tych dwóch powyżej wskazanych, ma swoje źródło w literaturze. Pierwszy został opisany
przez prof. Bolesława Niemierkę, autorem drugiego jest prof. Zbigniew Okoń. Ich stosowanie
na konkretnej lekcji zależy od wielu czynników i jest zawsze wyborem nauczyciela. Należy jednak
pamiętać, że zajęcia wg pierwszego schematu kształtują w uczniach samodzielność intelektualną,
co jest korzystne z punktu widzenia kształtowania umiejętności uczenia się. Nie ma natomiast
uzasadnienia, aby wyraźna większość zajęć w szkole charakteryzowała się organizacją wg drugiego
schematu, chociaż szereg tematów można z powodzeniem tak realizować. W opisie zajęć będą więc
charakterystyki obserwowanych zajęć, a w analizie – ocena przeważających „stylów” pracy.
Wykorzystane czasu przez uczniów na zajęciach
Obserwacja dotyczy najbardziej znaczących czynności w działaniach edukacyjnych uczniów – ich
pracy. Wszystkie planowane działania nauczyciela wynikają z realizowanego programu nauczania.
Każdy z uczniów ma więc do dyspozycji czas teoretycznie przydzielony mu przez nauczyciela na
opanowanie pewnych umiejętności i wiadomości. Czas ten jest jednak już w trakcie zajęć „okrojony”
o różne inne czynności, np. porządkowe. Czasem trwają one nawet kilkanaście minut (np.
sprawdzenie obecności, kontrola zadań, pytania powtórzeniowe). Pozostały składa się również
z czynności nauczyciela i czasu wykorzystywanego już przez poszczególnych uczniów. Obserwacji
podlegać więc mogą takie elementy organizacji zajęć jak: czas planowany, czas wykorzystany już
wyłącznie na działania związane z celem zajęć, czas zajęty przez uczniów i czas wykorzystany przez
poszczególnych uczniów. Istotna będzie ocena możliwości realizacji celów zajęć w tym już realnym,
obserwowanym czasie.
Materialne czynniki wpływające na procesy edukacyjne w szkole
W większości szkół w ostatnich latach zakupiono dużo pomocy dydaktycznych, w wielu klasach
standardowym już wyposażeniem są tablice interaktywne, rzutniki. Poprawiła się znacząco
dostępność do internetu w salach szkolnych. Przedmiotem obserwacji może być udział środków
dydaktycznych w kształtowaniu umiejętności uczniów. Proponuję zwracać uwagę na następujący
podział środków dydaktycznych:
-
pasywne (służą jedynie do odbioru informacji);
interaktywne (służące do odbioru, przekazu, kształtowania informacji).
Wykorzystanie informatyzacji nie oznacza bowiem jakościowego wzrostu wykorzystania
interaktywnych środków dydaktycznych. Niejednokrotnie tablica interaktywna zastąpiła wyłącznie
tablicę klasyczną i jest w dalszym ciągu środkiem pasywnym. Warto zwrócić również uwagę na
wykorzystanie technologii informatycznych w indywidualizacji nauczania i uczenia się.
Kształtowanie umiejętności uczenia się
Podstawa programowa kształcenia ogólnego wskazuje szereg podstawowych umiejętności
niezbędnych w życiu. Jedna z nich to umiejętności uczenia się. Nie chodzi tu jednak
o sztukę uczenia się tabliczki mnożenia, ale o postawę uczniów wobec nowych wyznań. Jest to więc
•
2
konsekwencja i wytrwałość w uczeniu się,
•
•
•
•
•
przetwarzanie i przyswajanie nowej wiedzy i umiejętności,
organizowanie własnego procesu uczenia się, (np.: efektywne zarządzanie czasem i
informacjami, zarówno indywidualnie, jak i w grupach),
poszukiwanie i korzystanie ze wskazówek,
korzystania z wcześniejszych doświadczeń,
wykorzystywanie i stosowanie wiedzy i umiejętności w różnorodnych kontekstach.
Kompetencja obejmuje również świadomość własnego procesu uczenia się i potrzeb w tym zakresie,
identyfikowania dostępnych możliwości oraz zdolność pokonywania przeszkód w celu osiągnięcia
powodzenia w uczeniu się. Kluczowymi czynnikami w rozwinięciu tej kompetencji u danej osoby jest
motywacja i wiara we własne możliwości.
Niektóre z tych postaw można obserwować na zajęciach. Lekcję należy jednak opisywać
z perspektywy ucznia, w kontekście działań nauczyciela, który buduje sytuacje dydaktyczne
umożliwiające im np.: organizację własnego warsztatu pracy, poszukiwanie wiedzy w różnych
źródłach czy wreszcie rozwiązywanie problemu. Takiej obserwacji nie można, w mojej opinii,
zamknąć w ramach standaryzowanego arkusza obserwacji z dwuwartościową logiką odpowiedzi
tak/nie.
Obserwacja realizacji podstawy programowej na zajęciach lekcyjnych
Kontrola realizacji podstawy programowej jest realizowana najczęściej od strony formalnej – to
przedmiot nadzoru Dyrektorów oraz samokontroli nauczyciela. Obserwacjom można natomiast
poddać najważniejsze umiejętności kształtowane na zajęciach szkolnych. Warto wówczas zajęcia
obserwować i opisywać w dwóch kontekstach:
•
•
uwzględnianie zalecanych warunków i sposobów realizacji podstawy programowej oraz
kształtowanie najważniejszych umiejętności opisanych w podstawie programowej.
Przykładowy opis z arkusza obserwacji dotyczy zajęć chemii: „Nauczyciel, w formie pokazu, wykonuje
doświadczenia chemiczne, posługuje się prostym sprzętem laboratoryjnym i odczynnikami
chemicznymi. Wyjaśnia przebieg prostych procesów chemicznych. Każe uczniom interpretować
informacje, wyjaśniać zależności i związki przyczynowo – skutkowe. Uczniowie formułują
samodzielnie szereg wniosków. Nauczyciel pomaga im w tym. Uczniowie mają dużą samodzielność
(…).” Wniosek: nauczyciel wykorzystywał warunki do realizacji podstawy programowej oraz (m.
innymi) kształtował umiejętność myślenia naukowego. Warto również konfrontować w trakcie takich
obserwacji opis niezbędnych warunków do realizacji programu nauczania z ich wykorzystaniem przez
nauczyciela.
Obserwacja samodzielności edukacyjnej uczniów
Budowanie samodzielności uczniów, zwłaszcza w obszarze edukacji, to jedno z podstawowych
i trudnych zadań. Rozwiązywanie problemów, które wykraczają poza standardowe zadania i pytania,
nie jest mocną stroną wielu naszych uczniów. Potwierdziły to zresztą ostatnie wyniki badań PISA.
Uczniowie w Polsce radzą sobie z zadaniami matematycznymi lepiej niż z rozwiązywaniem
niestandardowych zadań, związanych np. z życiem codziennym. Tym bardziej ciekawe i rozwijające
dla wielu szkół może być zestawienie wyników obserwacji z analizą osiągnięć uczniów na egzaminach
i sprawdzianach zewnętrznych, zwłaszcza w zadaniach wymagających właśnie samodzielności.
3
Pytanie badawcze może brzmieć: jak wielu uczniom nauczyciel stwarza sytuacje, w których mogli być
samodzielni w procesie uczenia się? Zajęcia zawsze warto opisywać z perspektywy ucznia.
Samodzielność to, zagwarantowana przez nauczyciela, wolność uczniów w działaniach. Uczniowie
mogą więc wybierać źródło informacji, z którego chcą skorzystać (np.: encyklopedia, słownik,
internet), formę pracy (praca indywidualna, w parach, grupowa), zadanie, które chcą wykonać lub
liczbę tych zadań, ich trudność, wybór zadania domowego, sposób notowania. Opis działań
nauczyciela może zawierać natomiast takie elementy jak: dyskusja z uczniami dotycząca celów lekcji i
ustalenie jej przebiegu, ustalenie metod pracy, modyfikacje toku lekcji i przyczyny tych modyfikacji,
tworzenie sytuacji, w których uczniowie mogą wyrażać swoje opinie na temat problemów
pojawiających się w trakcie pracy. Opis aktywności uczniów w trakcie takich zajęć to również
informacja o ich samodzielności. W trakcie zajęć uczniowie: zabierają głos, podsumowują zajęcia,
obserwowane są interakcje zachodzące pomiędzy nimi w trakcie pracy, uczniowie są konsekwentni w
pracy – nie zniechęcają się, przyjmują efekty swojej pracy i potrafią je wykorzystać do rozwiązywania
nowego problemu.
Obserwacja umiejętności współpracy uczniów
Na zajęciach, które obserwowałem w czasie ostatnich 4 lat uczniowie często pracowali w grupach.
W takich warunkach mogą uczyć się od siebie wzajemnie, wykorzystywać synergię wzajemnych
relacji. Umiejętność współpracy to jedna z cech ważnych dla wielu pracodawców i dla rozwoju
społecznego potencjału naszego kraju. Odnotowanie, iż uczniowie pracują w parach lub grupach nie
pozwala jednakże na formułowaniu wniosków dotyczących skuteczności stosowania takiego
rozwiązania. Uczniowie, rozmawiając między sobą, dzieląc się informacjami, razem rozwiązując
zadania, wyjaśniając sobie nawzajem, dyskutując, spierając się – uczą się od siebie wzajemnie. Jeżeli
takie zachowania nie są obserwowane – zastosowane rozwiązanie nie ma znaczenia dydaktycznego.
Tylko interakcje zachodzące pomiędzy uczniami, ale związane z celem zajęć, dają możliwość, aby
uczniowie uczyli się od siebie.
Obserwacja sposobów określania celu zajęć
Nauczyciele w moim liceum najczęściej rozpoczynali zajęcia od podania tematu zajęć. Były to czasy, w
których mieliśmy jeszcze zeszyty i zapisywaliśmy je starannie (z numerem kolejnym, datą, co
pilniejsze koleżanki nawet podkreślały je kolorowym pisakiem). Tematy dawały mi obraz pewnej
ciągłości pracy na poszczególnych zajęciach i porządku. To ostatnie stwierdzenie nie straciło
aktualności. Warto obserwować zajęcia pod kątem sposoby określania celu zajęć i formułowania
oczekiwań w stosunku do uczniów. „Nauczyciel zapisał temat zajęć na tablicy” Czy uczniowie znają cel
lekcji, czy tylko zapisali temat? Czy wiedzą po co uczą się tego, czego się uczą? Czy cel jest przez nich
akceptowany? „Wojny Punickie” – jako cel lekcji, nie są porywające dla ogółu uczniów. Ale czy
wychodząc z tych zajęć mają świadomość, że zniszczenie Kartaginy, postać Hannibala, bezwzględność
państwa rzymskiego dążącego do panowania nad innymi to kanon, który znajduje swoje
odzwierciedlenie we współczesnych książkach, filmach, języku? Jaki był cel tej lekcji? Tego typu
pytania są istotne na każdych zajęciach. Cel lekcji określa kierunek pracy i powoduje, że po ich
zakończeniu uczniowie nie maja poczucia, iż „dryfowali”.
4
Czy nasza szkoła jest dobra?
Wyniki uczniów (osiągnięcia poznawcze, emocjonalne, dalsze losy uczniów jako pochodna
umiejętności uczenia się) zależą od wielu czynników. Na wiele z nich nie mamy wpływu. Szkoła jest
jednym ze środowisk poznawczych ucznia i za nauczanie w klasie (np.: wykorzystanie czasu, jakość
kształcenia i „elastyczności kształcenia”) jest odpowiedzialna. Aby osiągać lepsze wyniki nie są
konieczne wielkie zmiany systemowe. Trzeba zmieniać najpierw lekcje – jeżeli jest taka potrzeba. Ale
trzeba przede wszystkim wiedzieć, jak te lekcje są organizowane. Przykładów obserwacji szkolnych
zajęć, opartych na standardowych formularzach, jest bardzo wiele. Warto szukać jednak własnej
drogi i tworzyć wewnątrzszkolne badania, odpowiadające na jej istotne potrzeby. Proponowana
tematyka nie wymaga przygotowywania skomplikowanych, kategoryzowanych arkuszy obserwacji.
Można natomiast na ich podstawie formułować szereg wniosków dotykających istoty pracy szkoły.
Bibliografia:
1. Łobocki Michał, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Oficyna wydawnicza Impuls
Kraków 2009 r.
2. Niemierko Bolesław, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Wydawnictwa Akademickie i
Profesjonalne, Warszawa 2007 r.
3. Niemierko Bolesław, Diagnostyka edukacyjna. Podręcznik akademicki. PWN, Warszawa 2009 r.
4. Rubacha Krzysztof, Metodologia badań nad edukacją, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne,
Warszawa 2008 r.
5. Materiały publikowane na stronie www.npseo.pl
5