Starodub łąkowy

Gatunki roÊlin
1617
Ostericum palustre
Besser
Starodub ∏àkowy
Ostericum palustre
kwiat
Syn.: Angelica palustris (Besser) Hoffm.
1
1mm
Spermatophyta, Magnoliophytina [= Angiospermae],
Magnoliopsida [= Dicotyledoneae], Apiaceae
[=Umbelliferae] – selerowate [baldaszkowate]
Mo˝liwoÊç pomy∏ki
przy identyfikacji gatunku
Do Ostericum palustre najbardziej podobny jest dzi´giel
leÊny Angelica sylvestris, który roÊnie na analogicznych, ∏àkowych siedliskach. Starodub ma jednak bardzo charakterystyczne dolne, pierzaste liÊcie, o odcinkach odginajàcych
si´ wyraênie i ostro ku do∏owi, natomiast odcinki liÊci A. sylvestris sà u∏o˝one mniej wi´cej w jednej p∏aszczyênie. Dolne liÊcie staroduba nie majà purpurowo zabarwionych rozga∏´zieƒ ogonka liÊciowego, co jest wyraênà cechà liÊci A.
sylvestris. Oba gatunki mo˝na te˝ rozró˝niç po zàbkach
kielicha (1) i ∏odydze, gdy˝ wyraêne zàbki kielicha oraz silnie bruzdowanà ∏odyg´ ma O. palustre. Omawiany gatunek wykazuje te˝ pewne podobieƒstwo do podagrycznika
pospolitego Aegopodium podagraria, zwiàzanego jednak
z innymi, zwykle nie∏àkowymi siedliskami.
Biologia gatunku
Forma ˝yciowa
Ostericum palustre jest k∏àczowà bylinà – roÊlinà wieloletnià, rzadziej kilkuletnià; forma ˝yciowa – hemikryptofit
160
owoc
1mm
Starodub ∏àkowy jest bylinà o krótkim, walcowatym lub grubo wrzecionowatym k∏àczu. ¸odyga i liÊcie sà szarozielone.
D´ta ∏odyga, wysokoÊci 40–120 cm, jest u do∏u czerwonawo nabieg∏a, naga lub w górnej cz´Êci nieco szorstka, silnie bruzdowana, na kantach prawie oskrzydlona. LiÊcie
dolne sà w zarysie szerokotrójkàtne, d∏ugoogonkowe,
o blaszce podzielonej 2–3-krotnie. Odcinki liÊcia sà nierówno pi∏kowane, trójkàtniejajowate lub sercowatojajowate. LiÊcie majà charakterystyczny kszta∏t, gdy˝ ogonki liÊciowe
pierwszego rz´du odginajà si´ wyraênie ku do∏owi. LiÊcie
górne sà znacznie mniejsze, zwracajà uwag´ rozd´tymi pochwami. Kwiatostanem jest baldach z∏o˝ony z 8–30 baldaszków, o szypu∏ach nagich lub szorstkich od wewnàtrz.
Pokryw jest brak, rzadziej z∏o˝one sà z kilku listków. Wielolistkowe pokrywki majà kszta∏t lancetowaty. Kwiaty sà obup∏ciowe, o wyraênych (do 0,5 mm) zàbkach kielicha oraz
szerokich, na szczycie wyci´tych bia∏ych p∏atkach. Owoce,
typu roz∏upni, sà 4–6 mm d∏ugie i 2,5–4 mm szerokie, elipsoidalne lub jajowate, oskrzydlone na ˝ebrach.
10cm
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Opis gatunku
1
Aegopodium podagraria
1
Angelica sylvestris
(Szafer, Paw∏owski 1960, Rutkowski 1998, Zarzycki
i in. 2002).
Rozmna˝anie generatywne
Gatunek rozmna˝a si´ generatywnie. Kwitnie od czerwca
do wrzeÊnia. Kwiaty sà obup∏ciowe, zapylane przez owady.
Do rozsiewania owoców przyczynia si´ wiatr.
Rozmna˝anie wegetatywne
Brak danych odnoÊnie do rozmna˝ania wegetatywnego.
Aspekty populacyjne
Osobniki O. palustre rzadko wyst´pujà pojedynczo, najcz´Êciej w ró˝nej wielkoÊci populacjach. Tworzà luêne
skupienia, niekiedy nawet grupujà si´ po kilkanaÊcie
osobników na 1 m2. Udzia∏ osobników kwitnàcych i wegetatywnych jest ró˝ny, zale˝ny m.in. od sposobu u˝ytkowania ∏àki.
RoÊliny kwiatowe
Charakterystyka ekologiczna
Autekologia
Ostericum palustre roÊnie na wilgotnych lub umiarkowanie
wilgotnych ∏àkach. Zajmuje pod∏o˝e organiczne lub mineralne (np. gleby mu∏owo-torfowe), bogate troficznie, o odczynie s∏abo kwaÊnym, oboj´tnym lub nawet alkalicznym
(Oberdorfer 1990, Czarna, Za∏uski 2001, Zarzycki
i in. 2002, Pi´koÊ-Mirkowa, Mirek 2003). Ekologiczne liczby wskaênikowe Êwiat∏a, temperatury, reakcji (odczynu
gleby) i trofizmu (azotu) wynoszà odpowiednio: wg Ellenberga i in. (1992): L = 7, T = 8, R = 0, N =?; wg Zarzyckiego i in. (2002): L = 4, T = 4, R = 4–5, Tr = 4.
Siedliska
(wg Za∏àcznika I Dyrektywy Siedliskowej)
6410 – zmiennowilgotne ∏àki trz´Êlicowe;
7230-2 – torfowiska zasadowe Polski po∏udniowej (z wy∏àczeniem gór) i Êrodkowej.
Rozmieszczenie geograficzne
Wyst´powanie na Êwiecie
Opisywany gatunek nale˝y do grupy taksonów o zasi´gu
eurazjatycko-kontynentalnym (Oberdorfer 1990). Jego
1617
Wyst´powanie w Polsce
Na terenie Polski stanowiska opisywanego gatunku tworzà
wyraêny, szeroki pas przebiegajàcy od Lubelszczyzny
po Wielkopolsk´, przez Podlasie, Mazowsze i Kujawy. Nieliczne stanowiska notowano równie˝ m.in. na Pomorzu Zachodnim, na Pojezierzu Che∏miƒsko-Dobrzyƒskim i w okolicach Krakowa. Najdalej na pó∏noc le˝à niepotwierdzone
obecnie stanowiska z Pojezierza Kaszubskiego, a na po∏udnie – z okolicy Krakowa (Czarna, Za∏uski 2001, Zajàc,
Zajàc 2001).
Status gatunku
Prawo mi´dzynarodowe:
Konwencja Berneƒska (1979) – nie uwzgl´dniono;
Dyrektywa Siedliskowa (1992) – Za∏àcznik II, IV.
Prawo krajowe:
Ochrona gatunkowa – Êcis∏a, od 2001 r.
Kategorie IUCN:
„Czerwona lista IUCN” (1996) – nie uwzgl´dniono;
„Polska czerwona ksi´ga roÊlin” (Kaêmierczakowa,
Zarzycki 2001) – EN.
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Zbiorowiska roÊlinne, z którymi gatunek
jest zwiàzany
Optimum wyst´powania staroduba znajduje si´ w zbiorowiskach ∏àkowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea (Czarna, Za∏uski 2001, Zarzycki i in. 2002, Pi´koÊ-Mirkowa,
Mirek 2003). Gatunek wyst´puje g∏ównie na wilgotnych,
tradycyjnie i ekstensywnie u˝ytkowanych ∏àkach z rz´du
Molinietalia. Notowano go najcz´Êciej w zespole Selino-Molinietum caeruleae (=Molinietum caeruleae) ze zwiàzku Molinion caeruleae (Grynia 1962, G∏oçko 1981, K´pczyƒski, Za∏uski 1991, ˚ukowski i in. 1995) oraz w Angelico-Cirsietum oleracei (=Cirsio-Polygonetum) ze zwiàzku
Calthion (Grynia 1962, G∏oçko 1981, Rutkowski, materia∏y npbl.). Wymienione zespo∏y ∏àkowe zaliczane sà
do rzadkich i zagro˝onych zbiorowisk naszego kraju. Rzadziej obserwowano staroduba w innych zespo∏ach ∏àk
wilgotnych, np. w Caricetum cespitosae, Epilobio-Juncetum effusi i Filipendulo-Geranietum (G∏oçko 1981, Kucharczyk, materia∏y npbl.) oraz na ∏àkach Êwie˝ych i pastwiskach, m.in. w Lolio-Cynosuretum i Potentillo-Festucetum arundinaceae (G∏oçko 1981, Sudnik-Wójcikowska 1981). Gatunek notowany by∏ tak˝e w turzycowiskach
(zwiàzek Magnocaricion z klasy Phragmitetea), np.: w Caricetum acutiformis, Caricetum ripariae i Caricetum appropinquatae (G∏oçko 1981, Fija∏kowski, Chojnacka-Fija∏kowska 1982, Bró˝ i in. 2002) oraz w widnych olsach Ribeso nigri-Alnetum z klasy Alnetea glutinosae (Fija∏kowski 1994).
area∏ jest ograniczony do kilku krajów obszaru Êrodkowej
Europy oraz stosunkowo wàskiego pasa ciàgnàcego si´
przez wschodnià Europ´ do zachodniej i Êrodkowej Azji
(Meusel i in. 1965, Hulten, Fries 1986).
Wyst´powanie gatunku na obszarach
chronionych prawem
Stanowiska gatunku rzadko notuje si´ na obszarach chronionych. Ostericum palustre znany jest z bardzo nielicznych
rezerwatów, np. „Mszar P∏ociczno”, „Wieprzec”. RoÊnie
na terenie niektórych parków narodowych, np. Kampinoskiego i Wielkopolskiego, a tak˝e parków krajobrazowych,
np. Bolimowskiego, Spalskiego, Nadbu˝aƒskiego i Nadgoplaƒskiego Parku Tysiàclecia.
161
Gatunki roÊlin
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
1617
Stan i dynamika populacji,
potencjalne zagro˝enia
Stan i dynamika populacji
W Polsce znane sà stanowiska o bardzo ró˝nej liczebnoÊci
populacji. Do najbogatszych nale˝à stanowiska z pó∏nocnych Kujaw i z Wielkopolski (Za∏uski 1995, Czarna 1999,
Czarna, Za∏uski 2001). Bardzo liczne populacje stwierdzono w Dalewie, w Dolsku i w Królewinach na ¸àce Pyzdrskiej
(Czarna 1999). Setki, a mo˝e nawet i tysiàce osobników
obserwowano w latach osiemdziesiàtych w okolicach Inowroc∏awia i Rojewa (G∏oçko 1981, Za∏uski, materia∏y
npbl.). Obfite wyst´powanie gatunku stwierdzono w okolicach Korczewa nad Bugiem (åwikliƒski, G∏owacki 2000).
Populacj´ w Buja∏ach w Êrodkowej Polsce oceniono w latach dziewi´çdziesiàtych na 350 osobników (Jakubowska-Gabara, Pisarek 1997).
Ostatnie z wymienionych stanowisk jest monitorowane
(Jakubowska-Gabara, materia∏y npbl.). W ostatnich
dwóch latach stwierdzono wyraêne ubytki w zasobach populacyjnych, zwiàzane najprawdopodobniej z okresami
suszy. Od kilku lat obserwuje si´ dominacj´ osobników
generatywnych.
Potencjalne zagro˝enia
Ostericum palustre jest zagro˝ony nie tylko w skali kraju,
ale i Europy (Czarna, Za∏uski 2001). Zagro˝enie stanowisk
gatunku wynika przede wszystkim z przeorywania, nadmiernego nawo˝enia oraz osuszania ∏àk. Wa˝nym negatywnym czynnikiem mo˝e byç zarastanie ∏àk w wyniku zaniechania u˝ytkowania.
Ochrona gatunku i jego siedlisk
Propozycje dotyczàce gatunku
Zachowaniu populacji staroduba ∏àkowego sprzyjaç b´dzie utrzymywanie ekstensywnego gospodarowania na ∏àkach, przynajmniej na wybranych powierzchniach. Wskazane jest coroczne (lub co 2 lata) póêne koszenie.
Propozycje dotyczàce siedlisk
Ochrona siedlisk O. palustre powinna byç realizowana g∏ównie pod kàtem zachowania odpowiedniego poziomu wody gruntowej na ∏àkach – nie nale˝y wi´c odwadniaç dolin rzecznych. Nie nale˝y te˝ ∏àk intensywnie nawoziç ani wypasaç. Stanowiska staroduba ∏àkowego powinny
byç tak˝e zabezpieczone przed tzw. pe∏nà uprawà ∏àk
– przeorywaniem i ich ponownym obsiewaniem.
Ewentualny wp∏yw dzia∏aƒ ochronnych
na inne gatunki
Ewentualne zabiegi ochrony czynnej mogà byç korzystne dla innych gatunków ∏àkowych, wymagajàcych dla
egzystencji optymalnej wilgotnoÊci i ekstensywnego
u˝ytkowania.
162
Przyk∏ady obszarów obj´tych dzia∏aniami
ochronnymi
Brak jest informacji na temat ochrony czynnej realizowanej
w miejscach wyst´powania O. palustre. Niektóre stanowiska gatunku obj´te sà ogólnopolskim monitoringiem przyrodniczym, prowadzonym pod kierunkiem Instytutu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie.
Kierunki i zakres badaƒ naukowych
Wskazane sà badania populacyjne dla stwierdzenia, jak
gatunek zachowuje si´ na stanowiskach w warunkach ekstensywnego lub intensywnego u˝ytkowania, a tak˝e
przy jego zaniechaniu.
Monitoring
Obserwacje omawianego gatunku nale˝y prowadziç co
roku (ewentualnie co 2 lata), w pe∏ni sezonu wegetacyjnego, na ∏àkach koÊnych przed sianokosami. Monitoring powinien uwzgl´dniaç g∏ównie liczebnoÊç populacji na okreÊlonej wczeÊniej powierzchni, w tym udzia∏ osobników kwitnàcych i wegetatywnych. Monitorowana mo˝e te˝ byç wielkoÊç tej powierzchni. Nale˝y zwracaç uwag´ na mo˝liwoÊç
pomy∏ki z Angelica sylvestris.
Bibliografia
BRÓ˚ E., NOBIS M., PIWOWARCZYK E. 2002. Nowe stanowisko Ostericum palustre (Umbelliferae) na Przedgórzu I∏˝eckim (Wy˝yna Ma∏opolska). New locality of Ostericum
palustre (Umbelliferae) in the I∏˝a Foreland.(Przedgórze
I∏˝eckie, Ma∏opolska Upland). Fragm. Flor. Geobot., Ser.
Polonica 9: 379–380.
CZARNA A. 1999. Nowe gatunki flory naczyniowej projektowanego rezerwatu cz´Êciowego „¸àki Pyzdrskie” w Nadwarciaƒskim Parku Krajobrazowym. Biuletyn Parków Krajobrazowych
Wielkopolski 5.7: 139–148.
CZARNA A., ZA¸USKI T. 2001. Angelica palustris (Besser) Hoffm.
Starodub ∏àkowy. W: Kaêmierczakowa R., Zarzycki K. (red.)
2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny
kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and
flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, s. 277–279.
åWIKLI¡SKI E., G¸OWACKI Z. 2000. Atlas florystyczny doliny
Bugu. W: Faliƒski J. B., åwikliƒski E., G∏owacki Z. Atlas Geobotaniczny Doliny Bugu. Floristic Atlas of River Bug Valley.
Phytocoenosis 12, Suppl. Cartogr. Geobot. 12: 73–300.
ELLENBERG H., WEBER H. E., DÜLL R., WIRTH V., WERNER W.,
PAULIßEN D. 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18.2: 5–258.
FIJA∏KOWSKI D. 1994. Flora roÊlin naczyniowych Lubelszczyzny.
Tom 1, 2. Lubelskie Tow. Nauk., Lublin.
FIJA¸KOWSKI D., CHOJNACKA-FIJA¸KOWSKA E. 1982. Stosunki fitosocjologiczne i florystyczne projektowanego rezerwatu
RoÊliny kwiatowe
OBERDORFER E. 1990. Pflanzensoziologische Exkursionsflora. E.
Ulmer Verl., Stuttgart.
PI¢KOÂ-MIRKOWA H., MIREK Z. 2003. Flora Polski. Atlas roÊlin
chronionych. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa.
RUTKOWSKI L. 1998. Klucz do oznaczania roÊlin naczyniowych
Polski ni˝owej. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
SUDNIK-WÓJCIKOWSKA B. 1981. Rzadkie i interesujàce gatunki roÊlin naczyniowych z obszaru Wielkiej Warszawy. Rare
and interesting vascular plants in the Greater Warsaw area.
Fragm. Flor. Geobot. 27.4: 565–576.
SZAFER W., PAW∏OWSKI B. (red.) 1960. Flora polska. RoÊliny naczyniowe Polski i ziem oÊciennych. T. 9. PWN, Warszawa.
ZAJÑC A., ZAJÑC M. (red.) 2001. Atlas rozmieszczenia roÊlin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland.
Nak∏. Prac. Chorologii Komputerowej Instytut Botaniki UJ, Kraków.
ZA¸USKI T. 1995. Materia∏y do flory Kujaw. Acta Univ. Nic. Copern., Biologia 48: 185–189.
ZARZYCKI K., TRZCI¡SKA-TACIK H., RÓ˚A¡SKI W., SZELÑG Z.,
WO¸EK J., KORZENIAK U. 2002. Ecological indicator values
of vascular plants of Poland. Ekologiczne liczby wskaênikowe
roÊlin naczyniowych Polski. Biodiversity of Poland 2. Instytut
Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.
˚UKOWSKI W., LATOWSKI K., JACKOWIAK B., CHMIEL J. 1995.
RoÊliny naczyniowe Wielkopolskiego Parku Narodowego.
The vascular plants of Wielkopolska National Park. Prace Zak∏adu Taksonomii RoÊlin UAM w Poznaniu 4: 5–229. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznaƒ.
Tomasz Za∏uski
1617
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
torfowiskowego Wieprzec pod ZamoÊciem. Phytosociological and floristic relations in the projected peaty reservations Wieprzec near ZamoÊç. Ann. UMCS, Sec. C, 37:
255–269.
G¸OåKO T. 1981. Zbiorowiska ∏àkowe w okolicy Dàbrowy Wielkiej, Broniewa i Bronimierza Ma∏ego. Praca magisterska. Zak∏ad Botaniki Ogólnej UMK, Toruƒ. Mscr.
GRYNIA M. 1962. ¸àki trz´Êlicowe Wielkopolski. Prace Komisji
Nauk Roln. i Komisji Nauk LeÊnych PTPN 13.2: 145–269.
HULTEN E., FRIES M. 1986. Atlas of North European vascular
plants. North of the Tropic of Cancer. Vol. 2. Koeltz Scientific
Books, Königstein.
JAKUBOWSKA-GABARA J., PISAREK W. 1997. Materia∏y do flory
naczyniowej Polski Êrodkowej. Updated information on the
vascular flora of Central Poland. Fragm. Flor. Geobot., Ser.
Polonica 4: 9–15.
KAèMIERCZAKOWA R., ZARZYCKI K. (red.) 2001. Polska czerwona ksi´ga roÊlin. Paprotniki i roÊliny kwiatowe. Polish red data book of plants. Pteridophytes and flowering plants. Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN i Instytut Ochrony Przyrody
PAN, Kraków.
K¢PCZY¡SKI K., ZA¸USKI T. 1991. Zró˝nicowanie roÊlinnoÊci ∏àk
trz´Êlicowych w dolnym odcinku doliny Rakutówki.
Differenzierung der Pfeifengraswiesen in dem unteren Teil
des Rakutówka-Tales. Acta Univ. Nic. Copern., Biologia 36: 41–55.
MEUSEL H., JÄGER E., WEINERT E. 1965. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. 1. Karten. G. Fischer
Verl., Jena.
163