docTechnologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego
download 
Reklamacja Transkrypt
Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego
WSPÓŁCZESNE ZARZĄDZANIE 3/2011 CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 3/2011 59 Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego Juozas Lakis* Słowa kluczowe: interes publiczny, marketing społeczny, społeczeństwo sieci, technologie społeczne Keywords: public interest, social marketing, society of the network, social technologies Synopsis: Kategorią podstawową dla artykułu jest interes publiczny (IP) oraz jego ochrona i wsparcie w sytuacji, kiedy dochodzi do kolizji pomiędzy nim a interesami indywidualnych osób, organizacji lub grup społecznych. Można wysunąć dwa ściśle ze sobą powiązane przypuszczenia. Podmioty życia społecznego, mimo że akceptują i poważają interesy publiczne i dobro wspólne, są skłonne preferować swoje interesy, jeśli te w większym lub mniejszym stopniu kolidują z interesem ogólnym. Przypuszczam, że główny obszar, na którym obie kategorie interesów są ujmowane nie w kontekście alternatywy, a jako całość, są sieci społeczne umożliwiające polilog wszystkich ze wszystkimi. Decydującym czynnikiem, który wpływa na wzajemne dostosowanie przeciwstawnych interesów, jest stosunek społeczności do spraw publicznych i poziom odpowiedzialności obywatelskiej każdego z uczestników relacji społecznych. W stosunku ludzi do interesu publicznego zachodzą radykalne zmiany, spowodowane trendami globalizacji, migracją o bezprecedensowym zasięgu, osłabieniem więzi człowieka z rodzeństwem, a nawet z krajem pochodzenia. Z drugiej strony ludzie wciąż bardziej są włączeni w sieci społeczne, dzięki czemu wzrasta stopień partycypacji obywatelskiej. W artykule zawarta została refleksja nad zachodzącymi obecnie zmianami w stosunku podmiotów życia społecznego do interesu publicznego. Artykuł ma na celu wykazanie zmian w stosunku ludzi do interesu publicznego w warunkach upowszechnienia elektronicznych sieci komunikacji społecznej (social network). Niesformalizowany, dobrowolny polilog wirtualny, wspierany przez ukierunkowane działania marketingu społecznego, może prowadzić ku znaczącym zmianom w postawach ludzi. Punktem wyjścia jest założenie, że interesy publiczne i prywatne są niewspółmierne i że tylko docelowe stosowanie pewnego zestawu instrumentów prawnych, administracyjnych i edukacyjnych pozwala na utrzymanie ładu w relacjach i stosunkach odrębnych ludzi i grup społecznych. Prerogatywa zharmonizowania publicznych i prywatnych (grupowych) czynników należy do politycznych, prawodawczych i zarządczych instytucji państwa. Państwa o rozwiniętej demokracji i kulturze obywatelskiej, generalnie rzecz biorąc, dysponują sprawnie funkcjonującymi mechanizmami oddziaływania na interesy publiczne i prywatne. Jednak najdoskonalszy system ochrony interesów publicznych nie jest całkowicie sprawny, ponieważ ma do czynienia z inicjatywami każdego podmiotu zmierzającego do osiągnięcia własnych korzyści. Co zatem decyduje o efektywności tych wysiłków – na ile ludzie i grupy społeczne, zabiegając o swoje interesy i wartości, angażują się w ochronę interesu publicznego? Innymi słowy, na ile zestaw narzędzi zarządczych państwa jest uzupełniany i wspierany oddolnym systemem motywów i przekonań ludzi, pobudzających ich do prospołecznych zachowań? - - - - Wstęp - * Prof. dr hab. Juozas Lakis, Uniwersytet Mykolasa Romerisa w Wilnie 60 J. Lakis, Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego J. Lakis, Social technologies as an instrument supporting public interest Problem reprezentacji i ochrony interesu publicznego funkcjonuje, odkąd istnieje organizacja państwowa. Upowszechnienie internetowych sieci społecznych i innych nowoczesnych środków komunikacji międzyludzkiej wywiera znaczący wpływ na stosunek społeczeństwa do interesu publicznego i dóbr społecznych. Zakresu problematyki nie wyczerpuje jednak wskazana tu linia powiązań (zresztą sama w sobie skomplikowana i wieloasapektowa). Pytanie, co jest interesem publicznym w określonej sytuacji oraz jaki jest wymiar stosunku podmiotów życia społecznego do interesu publicznego wbrew pozorom nie jest jasne, a potrzebuje analizy, opracowania i zastosowania odpowiedniego podejścia. Wyróżnione tu aspekty – dobra społeczne, stosunek społeczeństwa do interesu publicznego i różnorodne wpływy sieci społecznych – są ze sobą styczne i rozważone zostały kompleksowo. W artykule zastosowano analizę literatury przedmiotu, w tym badań empirycznych we wskazanej powyżej tematyce, analizę statystyczną oraz studium przypadku. Każdy objaw nowoczesności zawiera w sobie pozytywne i negatywne aspekty. Ten nowy etap społecznej socjalizacji potrzebuje szerokiego zakresu badań i eksperymentów, umożliwiających stosowanie technologii społecznych i marketingu społecznego na rzecz zrozumienia, ochrony i, w razie potrzeby, obrony interesu publicznego i dobra wspólnego w ich optymalnym powiązaniu z interesami jednostek, organizacji i grup społecznych. - - - - - Problem ujęcia i zidentyfikowania interesu publicznego Społeczeństwo albo jego odrębne grupy są ujmowane jako potencjalni lub realni użytkownicy interesu publicznego (IP). Mówiąc nieco inaczej, IP jest widziany jako uświadomione i zidentyfikowane (lub przewidywane do zaspokojenia w przyszłości) potrzeby egzystencji i rozwoju, dobrobytu i jakości życia społeczeństwa oraz jego odrębnych grup. Ze względu na permanentną dynamikę potrzeb społecznych i wciąż nowe problemy w ich zaspokajaniu, to, co w każdym odrębnym przypadku nazywa się interesem publicznym, ma być uświadamione, określone i w razie potrzeby również chronione i brane w obronę. „Często funkcjonuje błędne przekonanie, że wszystkie zespołowe interesy są wspólnymi interesami społeczeństwa; jednak w większości wypadków zaspokojenie zespołowych interesów odrębnych grup w oczywisty sposób zaprzecza wspólnym interesom społeczeństwa” [Hayek, 1998, s. 21]. Nie wdając się w prowadzone od wieków dyskusje, podamy dla przykładu jedną z nowych deskrypcji tego terminu. „Interes publiczny – to wszechstronny, konserwatywny, jednakowo w stosunku do wszystkich stosowany instrument, który swoimi abstrakcyjnymi normami kreuje lepsze warunki dla każdego, kto korzystając ze swojej wiedzy i swoich zdolności, dąży po własne interesy” [Korsakaite, 2006, s. 47]. Tak zinterpretowany IP występuje w randze pewnej zasady, przysługującej powszechnemu porządkowi, który układał się w historycznie rozległym procesie powstania i samodoskonalenia się socjalnej integralności społeczeństwa [Hayek, 1998, s. 20–23]. Kategorią interesu publicznego posługują się w swojej praktyce instytucje sprawiedliwości, administracji publicznej, partie polityczne. Instytucje państwowe i samorządowe oraz administracja publiczna reprezentują, chronią i bronią interesu publicznego [Krivka, 2009, s. 47]. Zidentyfikowanie i interpretacja IP w każdej konkretnej sytuacji wymaga szerokiej percepcji kontekstu społecznego, analizy zjawisk z nim powiązanych i staje się przedmiotem polemiki, prowadzonej niekiedy w wąskim gronie ekspertów, ale częściej z udziałem publiczności. WSPÓŁCZESNE ZARZĄDZANIE 3/2011 CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 3/2011 61 Generalnie stosunek każdego podmiotu społecznego do interesu publicznego jest pozytywny, jeśli identyfikuje on siebie jako jednostkę społeczną, tzn. jeżeli uznaje i pełni swoje obowiązki wobec społeczeństwa i państwa, i korzysta z prawa do wspólnego dobra. Jednak sprawa ta nie jest tak jednoznaczna. Tak jest nie tylko ze względu na mniej lub bardziej odczuwalny egoizm użytkownika – „spożyję więcej/na lepszych warunkach niż inni”, który daje się we znaki w stosunkach społecznych. W każdej sytuacji identyfikacja interesu publicznego potrzebuje odpowiednich wyznaczników, które są widziane i interpretowane różnie, w zależności od interesów i potrzeb oceniającego go podmiotu. Synteza tych różnic jest niekiedy trudna bądź niemożliwa, co widzimy na przykładzie partii politycznych, spierających się w sprawach budżetu, polityki zagranicznej i każdego znaczącego problemu. Możliwe są przypadki, gdy coś, co jest interesem publicznym dla określonej kategorii ludzi (powiedzmy, odbudowa zabytkowego obiektu w ujęciu historyków, architektów, restauratorów i innych grup inteligencji), dla ogółu społeczeństwa może być niemającym uzasadnienia projektem. Po drugie, określenie interesu publicznego w pewnych sytuacjach napotyka na problem jego aktualności w skali czasu. Co bardziej odpowiada państwu i społeczeństwu – intensywna eksploatacja ograniczonych zasobów pewnego minerału, na który jest dzisiaj duży popyt czy zmniejszenie jego zużycia i przekazanie dla przyszłych generacji, dla których być może będzie on miał większą wartość? Jest to sytuacja, którą psycholodzy określają jako społeczną pułapkę (social trap): „kiedy ludzie pojedynczo lub w grupach odczuwają pokusę otrzymania natychmiast nagrody, co ma doprowadzić w przyszłości do przykrych lub letalnych skutków” [Kenrick, Neuberg, Cialdini, 2002]. Społeczna pułapka stawia decydenta przed konfliktem pomiędzy krótkotrwałą wygodą a długotrwałą stratą [Barry, Bateman, 1996, s. 757]. Oczywiście, nie wynika z tego, że w każdej sytuacji należy preferować długotrwały (niekiedy idealnie rozumiany) interes zamiast aktualnych potrzeb. Interes publiczny jest ważniejszy od interesów prywatnych, lecz nie jest im przeciwstawny. Wspierany i zrealizowany jest on warunkiem zaspokojenia interesów prywatnych. Najbliższą korespondującą z IP kategorią jest dobro społeczne – osiągnięty IP pomnaża dobra i ład społeczny, co z kolei kreuje lepsze warunki dla interesów prywatnych i grupowych. Oczywiste jest, że w każdym konkretnym wypadku od podmiotów życia społecznego oczekuje się ich osobistego wsparcie dla IP, nawet jeżeli nie daje się dostosować do niego ich interesów własnych. Tu stajemy przed problemem, jak zminimalizować konflikty pomiędzy publicznym a prywatnym, jak zachęcić człowieka lub grupę do pomnażania oczekiwanego dobra społecznego. Nie jest to kwestia prosta do rozwiązania (i nigdy taką nie była) ze względu na ograniczoną skuteczność instrumentów, jakimi rozporządza państwo jako dysponent interesu publicznego wobec dysponentów interesów prywatnych, aby pobudzić ich do społecznie aktywnej działalności. Faktycznie mowa tu o subtelnym akcie transformacji osobistego pozytywnego nastawienia do dobra społecznego w aktywne wsparcie interesu publicznego i osobisty udział w jego zrealizowaniu. Problem skuteczności administracyjnej interwencji w stosunki publiczno-prywatne - - - - - Prospołeczny a egoistyczny stosunek do interesu publicznego Instrumenty prawne i administracyjne chronią interes publiczny i dobro społeczne oraz obligują członków demokratycznego społeczeństwa do ich poszanowania. Natomiast stopień oddania się sprawom publicznym jest indywidualną decyzją każdego aktora. Nie zapominajmy, że ma on swoje własne interesy i potrzeby. Dla przykładu: udział w podjęciu decyzji - - - - - 62 J. Lakis, Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego J. Lakis, Social technologies as an instrument supporting public interest politycznej (wybory) lub gospodarczej (w sprawie budowy nowej trasy w pobliżu osiedla) jest rozumiany jako prawo obywatelskie, lecz nie jako konieczność, której ignorowanie spowodowałoby zastosowanie kary. Istnieje dość znaczący dystans pomiędzy pozytywnym nastawieniem człowieka do spraw i interesu publicznego a jego osobistą aktywnością w zrealizowaniu tego interesu. Pozytywna postawa (cecha światopoglądowa) osobowości inspiruje, lecz niekoniecznie powoduje aktywny udział w zrealizowaniu IP (działania). Autorzy Lithuanian map of corruption 2001–2005 [2006, s. 150 i 153] badali poziom korupcji na Litwie i stwierdzili, że w 2001 r. 58% respondentów reprezentujących biznes dało przynajmniej jeden raz łapówkę w urzędzie (w instytucji administracji publicznej), a 9% – zrobiło to więcej niż 10 razy. 38% respondentów reprezentujących obywateli również dawało łapówki. Podkreślmy, że stosunek respondentów do łapówkarstwa jest negatywny, jednak nieduża część (3–7%) badanych obwinia w tej sytuacji stronę dającą. Natomiast blisko połowa jest przekonana, że winę ponosi strona, od której oczekuje się decyzji (tzn. urzędnicy) lub też obie strony. Najnowsze badania z 2010 r., wykonane w skali światowej świadczą o tym, że sytuacja na froncie walki z korupcją pozostaje bez zmian – tym razem 34% reprezentantów Litwy przyznało się do dawania łapówek w ciągu ostatnich 12 miesięcy [Lietuva – ES rekordininkė, 2010]. Respondentów zapytano, czy chcieliby wziąć udział w działaniach antykorupcyjnych. Pozytywnej odpowiedzi udzieliło po 17% respondentów z obu zbadanych grup – biznesu i społeczeństwa. Natomiast 54% biznesmenów i 59% przedstawicieli społeczeństwa nie chciałoby uczestniczyć w takich przedsięwzięciach. Sens odpowiedzi na pytanie o zamiarze poinformowania odpowiednich organów o przypadkach korupcji można streścić jako brak wiary w to, że winni zostaną ukarani, oraz przekonanie, że korzyści z tego zjawiska czerpią nie bezpośredni łapówkobiorcy, ale „grube ryby”. Przykład jednoznacznie świadczy o tym, że respondenci stosują podwójny standard w ocenie łapówkarstwa. Jako zjawisko społeczne jest ono osądzane, zaś w praktycznej działalności, gdy sprawa dotyczy ich osobiście – dla znaczącej części zapytanych „łagodzenie” decydenta jest de facto dopuszczalne. Transformacja ocen, postaw i przekonań światopoglądowych jednostki w jej odpowiednie zachowania i aktywność społeczną jest uzależniona od wielu różnych czynników, również od poziomu jej zaangażowania społecznego (rys. 1). Generalnie rzecz biorąc, można wyróżnić dwie klasy aktywnych czynników. Są to te instrumenty, które system instytucji państwowych inicjuje i stosuje, zgodnie ze swoim przeznaczeniem, do pobudzania aktywności społecznej w ramach programów rozwoju sektora publicznego i społeczeństwa. Nazwijmy je grupą czynników odgórnych. Do tej klasy czynników należą akty prawne, retoryka polityczna, instytucje nadzorcze, programy doskonalenia porządku publicznego, system edukacyjny, reklama społeczna. Ostatnio instytucje publiczne częściej korzystają z instrumentów marketingu społecznego dla pobudzania prospołecznej aktywności ludzi. Należy wyróżnić także czynniki oddolne, czyli te, których źródłem jest społeczna natura ludzka (potrzeba przynależności do wspólnoty). Jako jednostka społeczna człowiek ma w sobie bardziej lub mniej ukształtowaną potrzebę poprawy jakości życia grupy społecznej, do której należy. Do tej grupy czynników zalicza się zgodne z potrzebami życia społecznego wysiłki indywidualne i pewnych grup społecznych. W bardziej zorganizowanej postaci i w szerszym zakresie interes doskonalenia życia społecznego i zaspokojenia niektórych potrzeb grupowych nabiera charakteru inicjatywy obywatelskiej i jest realizowany poprzez stowarzyszenia lub inne organizacje społeczne (non-profit, non-governmental organizations). Do działania w interesie publicznym człowieka motywuje potrzeba uznania i szacunku osób, które są podobne do niego (respect of peers), nadzieja na ich solidarność i wsparcie. WSPÓŁCZESNE ZARZĄDZANIE 3/2011 CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 3/2011 63 Zestaw odgórnych i oddolnych czynników Pozytywne nastawienie jednostki do interesu publicznego Osobiste wsparcie interesu publicznego Poziom zaangażowania społecznego jednostki Rys. 1. Transformacja postawy osobistej jednostki w jej aktywność społeczną (Transformation of individual’s personal statement into his public activity) Źródło: opracowanie własne. Jak wiadomo, w społeczeństwach, które wyszły z epoki socjalizmu, i które wciąż jeszcze znajdują się w stanie transformacji i dojrzewającej demokracji, organy sprawujące władzę, samorządy mają stosunkowo słabe poparcie społeczności. Nie jest tu na szerszą skalę rozpowszechniona kultura udziału osobistego w życiu społecznym. Cytowany przykład dotyczący korupcji jednoznacznie świadczy o tym, że społeczne postawy wobec interesów publicznych i dobra wspólnego są chwiejne. - - - - - Bezpieczeństwo ruchu drogowego jako interes publiczny – przykład Litwy Typowym przykładem dwuznacznego podejścia do interesu publicznego są zachowania kierowców, ich stosunek do obowiązujących zasad i relacje z policją drogową. Bezpieczeństwo ruchu drogowego jest bez wątpienia interesem publicznym i jest postrzegane w każdym kraju jako problem ogólnopaństwowy. Każda osoba jest więcej lub mniej świadoma konieczności przestrzegania zasad zachowania się na ulicy i zagrożeń, jeśli te zasady łamie. Wyjeżdżając na trasę, nikt nie chciałby spotkania z kierowcą pozostającym pod wpływem narkotyków czy alkoholu lub też jadącym niesprawnym autem. Opinia publiczna wypowiada się w tych sprawach jednoznacznie. Wiemy jednak, jak bardzo typowe zachowania odbiegają od teorii. Poniżej przytaczam opis kilku charakterystycznych i znajomych większości uczestnikom ruchu drogowego zachowań: 1. Na ogół przestrzegam zasad, ale czasami zachowuje się inaczej. 2. Uprzedzam innych kierowców o ukrytym w pobliżu radiowozie policyjnym. 3. Zatrzymany przez policję za złamanie zasad ruchu drogowego staram się „załagodzić” sprawę. 4. Zdarza się, że patrol godzi się na „polubowne” załatwienia sprawy. W ciągu ostatnich kilku lat Litwa wiele osiągnęła w dziedzinie podniesieniu bezpieczeństwa w ruchu drogowym. Rok 2005 okazał się tragiczny, jeśli chodzi o liczbę ofiar wypadków drogowych. W porównaniu do innych państw UE na drogach tego kraju zginęło najwięcej osoba – 226 na milion mieszkańców (średnio w UE są to 92 osoby) [Road Accidents in the European Union, 64 J. Lakis, Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego J. Lakis, Social technologies as an instrument supporting public interest 2005]. Zmusiło to władze do zaangażowania wszystkich możliwych środków na rzecz podniesienia bezpieczeństwa na drogach. Przedstawione poniżej wysiłki dały pozytywny wynik (tab. 1). W roku 2008 Litwie udało się zmniejszyć statystykę śmiertelnych ofiar na drogach o 26%, był to jeden z najlepszych wyników wśród krajów UE. Tab. 1. Statystyka wypadków drogowych i ofiar na Litwie w latach 1990–2009 (Accidant rate in Lithuania, 1990–2009) Rok 1990 1999 2005 2009 Na 100 tys. mieszkańców 135,8 wypadków, 26,9 ofiar śmiertelnych, 146,2 rannych 171,7 wypadków, 20,2 ofiar śmiertelnych, 207,4 rannych 198,6 wypadków, 22,7 ofiar śmiertelnych, 248,3 rannych 114,9 wypadków, 11,1 ofiar śmiertelnych, 133,9 rannych - - - - - Źródło: opracowanie własne na podstawie: [Automobilių kelių eismo tarnyba...]. Nie jest to często spotykany sukces, gdy mówi się o życiu publicznym. Zasługuje on na pewne refleksje. Dla okresu sprzed 2005 r. typowe było: - lekceważenie przez kierowców policji drogowej, jako dbającej nie tyle o bezpieczeństwo ruchu i pomaganie kierowcom, ile o zbieranie pieniędzy dla uzupełnienia własnego budżetu, - tolerowanie na drogach osób z niskim poczuciem odpowiedzialności, solidaryzowanie się z kierowcami naruszającymi zasady ruchu drogowego, - wzajemne uprzedzanie się kierowców o czekającym w pobliżu patrolu policji. Patrole wybierały coraz bardziej wyrafinowane sposoby maskowania się, tym samym jeszcze bardziej odchodząc od funkcji pomocy i kładąc nacisk na funkcję kontroli, - możliwość „dogadania się” z reprezentantem nadzoru technicznego lub drogowego, - niska kultura zachowania pewnej części kierowców w korkach drogowych, - wysoki procent wypadków drogowych z powodu spożycia alkoholu, prowadzenia auta przez osoby nieposiadające prawa jazdy czy też technicznie niesprawnego pojazdu, - złe oznakowanie dróg – brak lub niska jakość oznakowania przejść dla pieszych i pasm drogowych na połączeniach lokalnych, wysepek bezpieczeństwa, nieodpowiedni system informacyjny itd., - niedbalstwo innych uczestników ruchu – rowerzystów czy pieszych, lekceważących zasady stosowania środków ostrzegawczych. Wysoki poziom niebezpieczeństwa, który utrzymywał się przez dziesięć lat, świadczył o niewystarczającej skuteczności instrumentów, które były stosowane przez agencje państwowe w celu zmiany sytuacji na lepszą. Zaniepokojenie zaistniałą sytuacją, nazywaną czasem „wojną na drogach”, było powszechne. Stało się oczywiste, że niewystarczające są wysiłki organów, podejmujące działania aby odgórnie zmienić na lepsze sytuację. Zaistniała potrzeba zmotywowania do zmian ludzi w grupach największego ryzyka – początkujących kierowców, osób, które nie są skłonne do przestrzegania obowiązujących zasad, ludzi w starszym wieku (kierowców, pasażerów, pieszych, rowerzystów). Przede wszystkim oczekiwano, że to oni uświadomią charakter zagrożeń i poczują wiekszą odpowiedzialność za bezpieczeństwo na drogach. W tam celu były podjęte różnorodne działania. Nie tylko kontrola ruchu i wymierzanie kar za popełnione wykroczenia, lecz wystąpienia publiczne osób, które były powszechnie znane i poważane, i ich apele o ostrożność i odpowiedzialność na drogach, częste poruszenie tematu w mediach i dyskusjach publicznych oraz WSPÓŁCZESNE ZARZĄDZANIE 3/2011 CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 3/2011 65 reklama społeczna pobudzały uczestników ruchu drogowego do zmiany podejścia do sprawy i spojrzenia na sytuację jako groźną i wymagającą zrozumienia i współpracy. W trakcie kampanii o zwiększenie bezpieczeństwa na drogach wykorzystano następujące środki: - publikacje, komunikaty policji drogowej i agencji technicznego nadzoru dróg, komentarze czytelników, zdjęcia i wideonagrania pojazdów, których kierowcy zachowywali się w niedozwolony sposób, - konferencje i dyskusje przedstawicieli administracji publicznej, naukowców i uczestników ruchu drogowego, - bieżące informacje o obciążeniu i stanie dróg, - spoty reklamowe dotyczące bezpieczeństwa emitowane w środkach masowego przekazu, w centrach handlowych czy na ulicach, - aktualizowane na bieżąco tablice informacyjne o wypadkach i ilości ofiar na poszczególnych trasach, - wprowadzenie obowiązku noszenia specjalnych ubrań i znaków odblaskowych. Jednocześnie zaostrzono wymagania wobec szkolących się i początkujących kierowców. Prowadzono także prace mające na celu polepszenie technicznego stanu tras szybkiego ruchu i dróg lokalnych oraz systemu informacji kierowców. Kiedy przedstawione powyżej czynności doprowadziły do synergii odgórnych i oddolnych czynników, nastąpiły pozytywne zmiany. Kluczowym elementem dla osiągnięcia przełomu był dialog pomiędzy agencjami odpowiedzialnymi za bezpieczeństwo ruchu drogowego a społecznością. Zmienił się on w polilog – każdy, kto sobie tego życzył, mógł wziąć udział w dyskusji, a motyw indywidualnej odpowiedzialności za wspólne bezpieczeństwo stał się dominujący. Przedstawiony przypadek wskazuje na możliwości pobudzenia ludzi do publicznej dyskusji. W toku dyskusji ukształtował się pozytywny i etycznie aktywny stosunek dla interesu publicznego. - - - - - Korzyści prywatne i społeczne w dyskusjach multimedialnych Uzasadniając przedstawione refleksje, należy zwrócić się ku współczesnym rozważaniom o sieciach społecznych, społeczeństwach sieci i o możliwościach współdziałania ich uczestników. Sieć społeczna jest rozumiana jako połączenie jednostek społecznych za pomocą interakcji; społeczeństwo sieci (network society) - jako zbiorowość, której podstawowy sposób organizacji i najważniejsze struktury są kształtowane przez sieci społeczne i media [Djik, 2010, s. 369]. Zdecydowane stanowisko w sprawie wpływu sieci społecznych na wartości społeczne wyrazili w swojej książce M. Fraser i S. Dutta. Twierdzą oni, że siła zarządzania przenosi się w obecnych czasach z instytucji do sieci, od struktur pionowych ku systemom poziomym, od hierarchii ku heteroarchii, od biurokracji ku jednostkom, od centrum ku peryferiom, od określonych terenów ku wirtualnej cybernetycznej przestrzeni [Fraser, Dutta, 2010, s. 18]. Główny problem polega więc na tym, aby nie poddać się strachowi w obliczu zachodzących zmian i maksymalnie wykorzystać dynamikę mediów społecznych do rozwiązania dręczących społeczeństwo problemów [Fraser, Dutta, 2010, s. 27, 295 i n.]. Autorzy podają przekonujące przykłady świadczące o współpracy instytucji państwowych i wspólnot wirtualnych – niekiedy zaplanowanej i prowadzonej według zasad marketingu społecznego, a czasami spontanicznej, rodzącej się w sytuacjach nadzwyczajnych (pożary, trzęsienia ziemi, wypadki na drogach itp.). „Platformy sieci społecznych mogą spontanicznie nadać aktywności społeczeństwa praktyczną wartość. Są one zdolne do osiągnięcia wyniku” [Fraser, Dutta, 2010, s. 298]. - - - - - 66 J. Lakis, Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego J. Lakis, Social technologies as an instrument supporting public interest Motywacja ludzi ku współpracy w sieciach społecznych ma charakter racjonalny – chcą oni przyczynić się do rozwiązania problemu. Nie mniej ważna jest osobista satysfakcja ze wspólnych działań, zwłaszcza kiedy inni postrzegają współpracę jako znaczącą [Fraser, Dutta, 2010, s. 316]. W obszernym studium o nowych mediach J. van Dijk rozważa, co zmienia się w relacjach człowieka i społeczności dzięki sieciom społecznym [2010, s. 9]. Przytoczmy kilka ważnych dla naszego wywodu ustaleń tego autora, opartych na syntezie dużej ilości publikacji o nowej wirtualnej rzeczywistości. Podkreśla on niejednokrotnie, że sieci zaczynają pełnić funkcje układu nerwowego społeczeństwa. Van Dijk zauważa też, że nowa infokracja zastąpiła tradycyjną biurokrację, zanikają dawne formy organizacji biurokratycznej (decydowanie i kontrola z pewnego centrum), a wertykalna kontrola działań jest uzupełniana horyzontalną koordynacją [Dijk, 2010, s. 63]. Autor dużo uwagi poświęca tworzeniu się wspólnot wirtualnych i próbuje ocenić, jakie zmiany wnoszą one w relacje międzyludzkie – zmniejszają czy zwiększają stopień kontaktów towarzyskich. Dochodzi do wniosku, że „współczesne społeczeństwo charakteryzuje się równoczesnym wzrostem homogeniczności i heterogeniczności, integracji i zróżnicowania, jedności i fragmentacji” [Dijk, 2010, s. 239]. Stopień i charakter dostępu i udziału w sieciach, a także działania poprzez nie w różnych obszarach życia społeczeństwa, ma być wyznacznikiem nierówności społecznych. W tak mozaikowej całości „na aktualności straciła popularna wizja jednolitej sfery publicznej oraz towarzyszące jej idee jednorodnej opinii publicznej, wspólnego dobra publicznego i wyraźnego rozróżnienia na sferę publiczną i prywatną” [Dijk, 2010, s. 243]. Nasuwa się tutaj kilka spostrzeżeń. Komunikacja zapośredniczona w sprawach społecznie istotnych nie jest powszechna. Odsetek ludzi angażujących się we wspólnotach wirtualnych i przyjmujących udział w polilogu w tematach „moje – nasze” jest ograniczony. Niektórzy uczestniczą w nim w roli obserwatorów, co nie wyklucza, że solidaryzują się z dominującymi ocenami dotyczącymi interesu publicznego. Wśród aktywnych uczestników wyróżnia się grupa pozytywnego wsparcia IP. Zazwyczaj są to ludzie o szerokiej percepcji zjawisk i procesów społecznych. Są i inne grupy ludzi aktywnie wspierających interes publiczny i dobro społeczne, np. znaczna część młodzieży akademickiej, pracownicy administracji publicznej, ludzie biznesu, część emerytów. Tak widziana rzeczywistość chroni niniejsze rozważania od przesadnej oceny skali wirtualnego udziału ludzi w decyzjach publicznie znaczących (nie ma dowodów, że udział ten będzie zbliżony do powszechnego), pozwala też nie przeceniać pozytywnych efektów, których można by było oczekiwać od dyskusji w sieciach społecznych. Sieci multimedialne są otwarte na poruszanie bolesnych kwestii i coraz częściej inspirują polilog na tematy społeczne. Przypuszczamy, że dla dyskusji wokół tematu „moje – nasze” charakterystyczny jest moralny standard subordynacji „naszego” nad „moim”. Skoro jestem w towarzystwie (nie bezpośrednim, lecz odczuwalnym dzięki szybkiej reakcji innych uczestników polilogu na to, co tworzy kanwę dyskusji), skoro ma miejsce otwarta wymiana zdań, to mniej lub bardziej będzie odczuwalny wspólny wymiar sprawy. Takim wymiarem jest „nasze”, którego większość parametrów jest bliska interesowi publicznemu albo jest z nim tożsama (rys. 2). Człowiek jest wolny, ma prawo do wypowiedzenia/wykrzyczenia swego zdania i może być usłyszany i wsparty, jeżeli jego osobista postawa jest uzasadniona w wymiarze zbiorowej sprawiedliwości społeczeństwa sieci. Opinia i postawa innych – takich jak on (peers) jest z reguły najbardziej przekonująca. Natomiast widząc, że inni nie reagują na jego apel, prawdopodobnie skoryguje swoje podejście do omawianej sprawy. Jak zaznaczyliśmy powyżej, skuteczność dyskusji w sprawach „moje – nasze” w sieciach społecznych jest ograniczona odsetkiem ludzi angażujących się w takie dyskusje. Jeszcze mniejszy jest odsetek tych, którzy wywierają wpływ na opinię grupową wspierającą interes WSPÓŁCZESNE ZARZĄDZANIE 3/2011 CONTEMPORARY MANAGEMENT QUARTERLY 3/2011 67 publiczny. A zatem nie ma wystarczających powodów przypuszczać, że dzięki sieciom społecznym wsparcie interesów publicznych stanie się powszechne. Jak już zaznaczono powyżej, rozbieżności w ujęciu i interpretacji interesu publicznego i dobra społecznego zwiększają się w dobie globalnej migracji i komunikacji. Wzrasta odsetek ludzi, którzy postrzegają siebie jako obywateli świata i nie są skłonni utożsamiać się z ograniczonymi interesami poszczególnych społeczeństw. Postawy osobiste w sprawie „moje – nasze” Wpływ postaw na opinię zbiorową Korekta postaw wobec opinii Opinia zbiorowa większości w sprawie „moje – twoje – nasze” Postawa osobisto-zbiorowa większości Zintegrowana postawa i wsparcie interesu publicznego Rys. 2. Transformacja postawy osobistej w pozytywne wsparcie interesu publicznego poprzez udział w multimedialnym polilogu (Transformation of personal statement into positive support of public interest trough one’s participation in multimedial poliloque) Źródło: opracowanie własne. Interes publiczny jako kategoria polityki wewnętrznej i administracji publicznej powinien być ponownie zdefiniowany ze względu na zjawiska globalizacji i rozmyte granice pomiędzy interesem narodowym a międzynarodowym, pomiędzy odpowiedzialnością odrębnego państwa a wspólnoty globalnej, jak również z uwagi na procesy globalnej komunikacji i bezprecedensowej migracji. Zidentyfikowanie konkretnego interesu publicznego nigdy nie było sprawą prostą ze względu na zróżnicowanie i przeciwstawność interesów osobistych, grupowych i wspólnych, potrzeb bieżących i długookresowych. W obecnych warunkach dyskusje w sprawie identyfikacji interesu publicznego toczą się niekiedy w bardzo ostrej formie. Problem społecznego wsparcia interesu publicznego jest niezmiennie i wciąż bardziej aktualny z uwagi na obiektywną potrzebę obywatelskiej partycypacji. Dzięki zmianom zachodzącym w komunikacji i relacjach międzyludzkich w sieciach społecznych ułatwiony został dostęp do spraw społecznych. Ponadto poszerzają się możliwości zabrania głosu i przedstawienia osobistej wizji, pomysłu, idei. To budzi duże nadzieje na unowocześnienie kształtu demokracji partycypacyjnej. Omówione okoliczności wskazują na wybitną rolę marketingu społecznego jako synergii wysiłków administracji publicznej, zrzeszeń społecznych i aktywności społecznej, poszczególnych osób, jak i różnorodnych grup społecznych. Bibliografia - - - Uwagi końcowe - 1. - 2. Barry B., Bateman Th.S., (1996), A Social Trap Analysis of the Management of Diversity. „Academy of Management Review” Vol. 21, No 3, s. 757-790. Dijk Jan van, (2010), Społeczne aspekty nowych mediów, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 68 J. Lakis, Technologie społeczne narzędziem wsparcia interesu publicznego J. Lakis, Social technologies as an instrument supporting public interest 3. Edgar T., Palame M.J., (2009), Social Marketing Campaigns, [w:] 21st Century Communication, Vol. 2, SAGE Publications, s.822- 829. 4. Fraser M., Dutta S., (2010), Mano virtualieji aš: kaip socialiniai tinklai keičia gyvenimą, darbą ir pasaulį, Vilnius: Eugrimas. Tytuł originału: Throwing Sheep in the Boardroom: How Online Social Networking Will Transform Your Life, Work and Work. 5. Hastings G., Saren M.,(2003), The Critical Contribution to Social Marketing, „Marketing Theory” Vol.3, s.305-322. 6. Grigaliūnaitė J., (2010), Behaviour of Lithuanian Business Interest Associations: Summary of Doctoral Dissertation, Vilnius, Mykolas Romeris University. 7. Hayek F.A., (1998), Teisė, įstatymų leidyba ir laisvė, II. Socialinio teisingumo miražas, Vilnius, Eugrimas. 8. Krivka E., (2009), Viešojo intereso gynimas civiliniame procese, Vilnius, Mykolo Romerio universitetas. 9. Lithuanian Map of Corruption 2001–2005, (2006), Transparency International Lithuanian Chapter, Vilnius, Eugrimas. 10. Чалдини Р., Кенрик Д., Нейберг С., (2002), Социальная психология, Прайм -Еврознак, СанктПетербург. Bibliografia elektroniczna 1. 2. 3. Automobilių kelių eismo tarnyba prie Lietuvos Susisekimo ministerijos: Eismo įvykių ir nukentėjusiųjų dinamika Lietuvoje 1980–2009 m., [online], www.lra.lt/lt.php/eismo_saugumas /eismo_ivykiu_statistika/27, [11.12.2010]. Lietuva – ES rekordininkė: 34 proc. gyventojų sako davė kyšį per pastaruosius 12 mėnesių, [online], www.delfi.lt/archive/article.php?id=39495115, [9.12.2010]. Road accidents in the European Union using a Geographical Information System (GIS), [online], http://ec.europa.eu/transport/road_safety/specialist/statistics/gis/index_en.htm, [9.12.2010]. Social technologies as an instrument supporting public interest - - - - - Summary A focal point of this article is public interest as an issue of public discussion and as a notional subject which is needed for broad-based support. The actors of public life generally declare their acceptation and respect for public interests and common goods but they tend to prefer their own interests when the public interest challenges them. Presumably the main scene, where both categories of interests are approached not in the context of alternatives but as completeness, is moved towards social networking. Public approach of common interests and goods is nowadays in radical change as a sequence of globalization processes, unprecedentedly migration, and weakening connections between the individual and his homeland and even with his/her family. From the other side people are becoming increasingly involved into social networks and subsequently engaged into public participation and decision making. The article presents some reflections on undergoing changes leading to a new approach with public interests in society and the ways of protection them.
