pobierz - dr Andrzej Marjański
Transkrypt
pobierz - dr Andrzej Marjański
Andrzej Marjański ZARZĄDZANIE KRYZYSOWE POLSKA A EUROPEJSKI SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 2 Refleksyjnie „Europa z bezpieczeństwem nigdy nie chodziła w parze” 1 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 3 Agenda Organizacja Narodów Zjednoczonych NATO Unia Europejska Polska a tworzenie bezpieczeństwa międzynarodowego Andrzej Marjański (46) 4 System bezpieczeństwa europejskiego Z perspektywy ostatnich pięciu tysięcy lat dziejów ludzkości ostanie 100 lat przyniosło najbardziej wstrząsające zmiany Mocarstwa europejskie osiągnęły apogeum swej potęgi kolonizując bez mała cały świat Nadmiar potęgi i ufność we własne siły narodowe doprowadziły do zaślepienia i krwawej rywalizacji Na kontynencie europejskim funkcjonuje ponad 40 organizmów państwowych prowadzących suwerenną politykę bezpieczeństwa Lata 90. XX wieku zaowocowały przyjęciem Strategii Bezpieczeństwa Unii Europejskiej * 2 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 5 System bezpieczeństwa europejskiego Aktualny system bezpieczeństwa w Europie jest wynikiem długiej ewolucji. Jego początki sięgają drugiej wojny światowej (1939-1945), kiedy narodziła się koncepcja Narodów Zjednoczonych. W 1945 roku,w San Francisco utworzono Organizację Narodów Zjednoczonych(ONZ) * Andrzej Marjański (46) 6 Organizacja Narodów Zjednoczonych Główne cele działalności: utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego, obrona praw człowieka poszanowania zobowiązań międzynarodowych, pomoc krajom rozwijającym się * 3 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 7 ONZ – Zgromadzenie Ogólne Karta Narodów Zjednoczonych ustanowiła szereg organów i instytucji oraz ich kompetencje: Zgromadzenie Ogólne, (rodzaj parlamentu), każde państwo członkowskie ma jeden głos. Decyzje zapadają zwykłą większością głosów, w sprawach ważnych większością 2/3 głosów (wybór nowych członków, deklaracje pokojowe, budżet, w sprawach Rady Bezpieczeństwa czy polecenia użycia sił zbrojnych). Obraduje podczas corocznych sesji zwyczajnych, Sesje nadzwyczajne mogą być zwoływane przez Radę Bezpieczeństwa lub na wniosek większości członków ONZ Sesja wyjątkowa zwoływana jest z 24-godzinnym wyprzedzeniem w momencie zagrożenia pokoju światowego Andrzej Marjański (46) 8 ONZ – Rada Bezpieczeństwa Liczy 15 członków: Pięciu członków stałych: Chiny, Francja, Wielka Brytania, USA i Rosja reprezentująca Wspólnotę Niepodległych Państw Dziesięciu członków niestałych wybieranych na kadencję dwuletnią (5 z Afryki i Azji, 2 z Ameryki Łacińskiej, 3 z Europy). Członkowie stali dysponują prawem weta, które zawiesza każde postępowanie. W sprawach proceduralnych decyzje zapadają zwykłą większością, a w sprawach merytorycznych większością 9 głosów * 4 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 9 ONZ – Rada Bezpieczeństwa Najważniejsze kompetencje Rady Bezpieczeństwa: wyłączne prawo nakładania sankcji politycznych i ekonomicznych decyzje co do użycia sił zbrojnych w celu przeciwdziałania agresji lub usuwania jej skutków. kompetencje te stanowią przejaw dominacji mocarstw Rada Bezpieczeństwa jest centralnym ogniwem systemu bezpieczeństwa zbiorowego i utrzymania światowego status quo * Andrzej Marjański (46) 10 ONZ – Rada Bezpieczeństwa Radę Bezpieczeństwa trudno traktować jako instytucję,która może skutecznie zapewnić pokój na świecie. nie dysponuje żadnym własnym potencjałem wojskowym jeśli podejmie jakąś decyzję, musi zabiegać o zgodę poszczególnych państw na wysłanie wojsk, co jest w praktyce bardzo trudne * 5 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 11 ONZ – Sekretariat Sekretariat, którym kieruje Sekretarz Generalny. Wybierany jest na kadencję pięcioletnią przez Zgromadzenie Ogólne na wniosek Rady Bezpieczeństwa. Do kompetencji sekretarza generalnego należy zarządzanie majątkiem ONZ Prawo uczestniczenia w posiedzeniach wszystkich organów organizacji * Andrzej Marjański (46) 12 ONZ – Rada Gospodarczo - Społeczna W jej skład wchodzi 54 członków wybieranych na 3 lata przy zachowaniu zasady corocznej rotacji 1/3 członków Zadania: promocja lepszych warunków życia, pełnego zatrudnienia oraz postępu i rozwoju gospodarczego i społecznego, wskazywanie rozwiązań międzynarodowych problemów gospodarczych, społecznych i zdrowotnych, ułatwianie międzynarodowej współpracy kulturalnej i oświatowej, zachęcanie do powszechnego przestrzegania praw człowieka i podstawowych wolności. Debatuje ona nad sprawami ekonomicznymi i społecznymi * 6 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 13 ONZ – Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości siedziba w Hadze powołany do rozstrzygania sporów międzynarodowych Składa się z 15 sędziów z tym, że nie może w nim zasiadać 2 obywateli tego samego państwa. Sędziowie Trybunału wybierani są przez Zgromadzenie Ogólne NZ i Radę Bezpieczeństwa na 9 letnią kadencję i mogą ubiegać się reelekcję. W czasie sprawowania funkcji członkowie Trybunału nie mogą pełnić innych obowiązków. Aby zapewniona została ciągłość prac Trybunału co 3 lata wymianie podlega 1/3 składu MTS. * Andrzej Marjański (46) 14 ONZ – Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości nie rozpatruje skarg osób indywidualnych, lecz jedynie skargi wnoszone przez państwa. MTS zajmuje się jurysdykcją wszystkich spraw, które wnoszą państwa jak również tych wszystkich spraw, które wymienione są w Karcie Narodów Zjednoczonych albo w obowiązujących traktatach i konwencjach. MTS przygotowuje ponadto na prośbę Zgromadzenia Ogólnego ONZ i Rady Bezpieczeństwa opinię doradczą w każdej sprawie prawnej. Inne organy ONZ i organizacje wyspecjalizowane NZ mogą się zwrócić do Trybunału tylko z rekomendacji Zgromadzenia Ogólnego ONZ i tylko w sprawach będących w zakresie ich kompetencji * 7 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 15 ONZ – Organizacje powiązane Wiele wyspecjalizowanych organizacji międzynarodowych zostało powiązanych z ONZ: Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Organizacja Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Międzynarodowy Fundusz Walutowy (IMF), Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju (IBRD), Międzynarodowe Towarzystwo Finansowe (IFC), Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju (IDA) Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) Powszechny Związek Pocztowy (UPU), Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU), Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO), Międzynarodowa Doradcza Organizacja Morska (IMCO), Światowa Organizacja Własności Intelektualnej (WIPO), Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej (IAEA), Światowa Organizacja Turystyki (WTO), status zbliżony do wyżej wymienionych posiada także Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu (GATT). Andrzej Marjański (46) 16 Okres zimnej wojny Słynne słowa Winstona Churchilla: "Od Szczecina nad Bałtykiem po Triest nad Adriatykiem w poprzek kontynentu zapadła żelazna kurtyna. Za tą granicą leżą krainy środkowej i wschodniej Europy - Warszawa , Berlin, Praga,Wiedeń,Budapeszt,Belgrad,Bukareszt i Sofia (...).To z pewnością nie jest ta wyzwolona Europa,o której budowę walczyliśmy". (1946 rok) "Mam nadzieję ujrzeć taką Europę ,w której mieszkańcy i mieszkanki każdego kraju uwierzą, że być Europejczykiem znaczy tyle,co należeć do ich własnej ojczyzny,a w każdym zakątku tej rozległej krainy będą czuć,że są naprawdę u siebie w domu". * 8 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 17 Okres zimnej wojny Andrzej Marjański (46) 18 Okres zimnej wojny Po drugiej wojnie światowej Europa została podzielona na dwie części. Stało to się za sprawą Związku Radzieckiego, który podczas wyzwalania spod władzy hitlerowskiej ogromnych terenów Europy Środkowo-Wschodniej,ustalał własne porządki,faktycznie poddając je swojemu panowaniu. Rywalizujące strony łączyły się w wojskowych sojuszach. Państwa demokratycznego Zachodu, czując się zagrożone przez Związek Radziecki powołały do życia 4 kwietnia 1949 r. w Waszyngtonie wojskowy sojusz NATO (North Atlantick Treaty Organization).* 9 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 19 NATO, Unia Zachodnioeuropejska i Unia Europejska 1945- w San Francisko podpisano Kartę Narodów Zjednoczonych. 1946 - przemówienie Winstona Churchilla w Fulton. 1949- podpisanie Paktu Północnoatlantyckiego powołującego NATO. 1952 - podpisanie traktatu o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Obronnej. 1953- ZSRR poinformował o posiadaniu bomby wodorowej. 1955- RFN przystąpiło do NATO. 1955 - podpisanie Układu Warszawskiego 1963- porozumienie o gorącej linii Moskwa-Waszyngton. 1970 - początek rokowań rozbrojeniowych SALT. 1975- podpisanie w Helsinkach Aktu Końcowego KBWE. 1982- początek rokowań rozbrojeniowych START. 1989- upadek komunizmu w państwach Europy Środkowej i Wschodniej. 1990 - zjednoczenie Niemiec. 1991- rozwiązanie Układu Warszawskiego. 1994 - powołanie OBWE (w miejsce KBWE). 1994 - uruchomienie programu NATO "Partnerstwo dla Pokoju". Andrzej Marjański (46) 20 NATO 10 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 21 Polska droga do sojuszu NATO 1949-1989 - Polska uważała NATO za agresywny sojusz wojskowy wymierzony bezpośrednio w kraje demokracji ludowej. 9.08. 1990 - nawiązanie stosunków dyplomatycznych między Rzeczypospolitą Polską a NATO. 1.07.1991 - formalne rozwiązanie Układu Warszawskiego; 3.07.1991- prezydent RP Lech Wałęsa,w Kwaterze Głównej NATO opowiedział się za partnerstwem Polski z NATO. 10.01. 1994 – szczyt NATO w Brukseli, program "Partnerstwo dla Pokoju"(zakładający współpracę z państwami Europy Wschodniej w zakresie utrzymywania pokoju i rozwiązywania regionalnych problemów). 29.05. 1995 - Zgromadzenie Północnoatlantyckie opowiedziało się za poszerzeniem NATO. 8.07.1997 - konferencja w Madrycie zaproszono Polskę,Czechy i Węgry do negocjacji członkowskich. 12.03.1999 - w Indepedence ministrowie spraw zagranicznych Polski,Czech i Węgier podpisali dokumenty akcesyjne i państwa te stały się pełnoprawnymi członkami NATO * Andrzej Marjański (46) 22 Flaga i siedziba NATO 11 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 23 Andrzej Marjański (46) 24 Rada NATO Rada Północnoatlantycka jest najwyższym organem kierowniczym w sprawach politycznych oraz organem konsultacyjnym. Ocenia i planuje działalność innych organów. Decyzje podejmuje jednomyślnie i obowiązują państwa członkowskie. Komitet Planowania Obrony jest najwyższym organem kierowniczym w sprawach wojskowych. Uzgadnia strategiczne plany wojskowe. Decyzje Komitetu nie wymagają zatwierdzenia Rady. Grupa Planowania Nuklearnego zajmuje się strategią jądrową. Sekretariat nadzoruje wykonanie uchwał głównych organów, opracowuje raporty, projekty uchwał itp.. Na czele sekretariatu stoi Sekretarz Generalny Jest on najwyższym przedstawicielem NATO w kontaktach z państwami i innymi organizacjami. Przewodniczy sesjom organów NATO. * 12 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 25 Rada NATO Rada Północnoatlantycka jest najwyższym organem kierowniczym w sprawach politycznych oraz organem konsultacyjnym Andrzej Marjański (46) 26 Przedstawicielstwo Polski w NATO Stałe Przedstawicielstwo, funkcjonuje od czasu przystąpienia Polski do NATO w 1999 roku zajmuje się polityczną i wojskową współpracą w gronie dwudziestu sześciu państw sojuszniczych. jej celem jest z jednej strony dbałość o bezpieczeństwo na obszarze euroatlantyckim oraz zapewnienie ciągłej i stabilnej współpracy polityczno-wojskowej między sojusznikami, z drugiej zaś promowanie interesów Polski w ramach Sojuszu. 13 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 27 Przedstawicielstwo Polski w NATO Polska angażuje się w pełne spektrum działalności sojuszniczej: udział w operacjach, prace nad dokumentami strategicznymi, współpracę: w ramach Rady Partnerstwa Euro-Atlantyckiego (EAPC), Partnerstwa dla Pokoju (PdP), Dialogu Śródziemnomorskiego (MD), Stambulskiej Inicjatywy Współpracy (ICI) oraz - nie mniej ważną - prowadzoną na forach Komisji NATO-Ukraina (NUC) Rady NATO-Rosja (NRC). * Andrzej Marjański (46) 28 Przedstawicielstwo Polski w NATO W swojej działalności, Stałe Przedstawicielstwo RP przy NATO i UZE (PERMREP) koncentrujące się na politycznych aspektach współpracy sojuszniczej, ściśle współpracuje z: Przedstawicielstwem Wojskowym RP przy NATO (MILREP), na którego czele stoi obecnie generał broni Mieczysław Cieniuch reprezentujący Polskę w Komitecie Wojskowym NATO (MC). Prace Przedstawicielstwa są też wspomagane przez Narodowe Przedstawicielstwo Wojskowe RP (NMR) przy Kwaterze Głównej Sojuszniczych Sił Zbrojnych NATO w Europie (SHAPE). 14 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 29 Polskie Przedstawicielstwo Wojskowe przy KW NATO i UE Komórka łącznikowa pomiędzy Szefem Sztabu Generalnego WP, Dowództwami Rodzajów Sił Zbrojnych RP a Komitetami Wojskowymi NATO i UE wraz z ich strukturami Andrzej Marjański (46) 30 Polskie Przedstawicielstwo Wojskowe przy KW NATO i UE Działalność PPW koncentruje się na militarnych aspektach bezpieczeństwa międzynarodowego na obszarze euroatlantyckim oraz współpracy wojskowej między sojusznikami. Istotnymi zadaniami pozostają: promowanie w ramach Sojuszu naszego kraju oraz pełne uwzględnienie polskiego interesu narodowego w pracach poszczególnych komitetów, dowództw i agencji. Realizując te zadania PPW ściśle współpracuje z przedstawicielstwami wojskowymi innych państw oraz Polskim Narodowym Przedstawicielstwem Wojskowy przy Kwaterze Głównej Sojuszniczych Sił Zbrojnych NATO w Europie (SHAPE)* 15 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 31 PPW przy KW NATO i UE Podstawowe obszary działalności: wojskowe elementy planowania obronnego; zmiany w wojskowych strukturach Sojuszu; udział w planowaniu Operacji Reagowania Kryzysowego NATO i UE; rozwój systemów dowodzenia; współpraca w dziedzinie wywiadu i rozpoznania; podwyższanie zdolności wojsk do wspólnych działań; wykorzystanie sił oraz infrastruktury wojskowej Sojuszu do wspólnych działań z innymi państwami; wojskowa współpraca regionalna; współdziałanie z instytucjami cywilnymi oraz koordynacja działań struktur wojskowych w sytuacjach kryzysowych o charakterze niemilitarnym (klęski żywiołowe, katastrofy itp.); wojskowa współpraca z instytucjami wojskowymi Unii Europejskiej (Komitet Polityki i Bezpieczeństwa, Komitet Wojskowy, Sztab Wojskowy); współdziałanie z instytucjami Unii Europejskiej w zakresie zapobiegania konfliktom oraz zarządzania kryzysowego * Andrzej Marjański (46) 32 UE dba o swoje bezpieczeństwo W ciągu najbliższych lat UE chce zainwestować 1,4 mld w badania i produkty związane z bezpieczeństwem. Obywatele Unii mają być lepiej i taniej chronieni przed przestępczością, terroryzmem i klęskami żywiołowymi. UE nie chce dłużej zdawać się na dostawy firm zagranicznych. "Dla europejskich producentów otwiera się szansa na przeforsowanie produktów na rynkach światowych”,wiceprzewodniczący Komisji Europejskiej Günter Verheugen na konferencji dotyczącej bezpieczeństwa, która odbyła się w Berlinie. Komisarz ds. bezpieczeństwa UE Franco Frattini „Jak dotąd jesteśmy wyłącznie konsumentem usług bezpieczeństwa oferowanych przez innych, np. przez USA. Tak dalej być nie może: Europa powinna stać się producentem bezpieczeństwa”. * 16 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 33 Polska w tworzeniu bezpieczeństwa międzynarodowego Wyrazem strategii bezpieczeństwa narodowego jest udział Polski w działaniach poza granicami RP w akcjach: Dyplomatycznych Humanitarnych Wojskowych Celowość tych działań wynika z wciąż wzrastającej współzależności bezpieczeństwa narodowego od skuteczności reagowania na zagrożenia pojawiające się w otoczeniu Polski, Europy i poza nią Uczestnictwo w operacjach poza krajem kształtuje wizerunek odpowiedzialnego i wiarygodnego partnera w środowisku międzynarodowym * Andrzej Marjański (46) 34 Władze polskie a bezpieczeństwo Podstawa sprawnego funkcjonowania i organizacji demokratycznego państwa – monteskiuszowska zasada trójpodziału i równowagi władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej Władza ustawodawcza – Sejm i Senat Władza wykonawcza – Prezydent i Rada Ministrów Władza sądownicza – Sądy i trybunały Każda z władz uczestniczy w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego Każda z nich koncentruje się na działaniach wynikających z ich konstytucyjnej roli w państwie * 17 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 35 Parlament Odgrywa szczególną rolę polegającą na stanowieniu przepisów prawa powszechnie obowiązującego – ustaw Spełnia rolę kreacyjną – powoływanie i odwoływanie konstytucyjnie wskazanych centralnych organów państwa Prawo kontroli wykonywania ustaw Prawo kontroli rządu i ministrów Ratyfikowanie umów międzynarodowych * Andrzej Marjański (46) 36 Parlament Wprowadzanie stanu klęski żywiołowej i stanu wyjątkowego Może stosować środki odpowiedzialności parlamentarnej do: Rządu – wotum nieufności Ministrów – odwołanie Oskarżenie przed Trybunałem Stanu -naruszenie Konstytucji lub ustaw Zgromadzenie narodowe – odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta * 18 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 37 Parlament – Komisje parlamentarne Organy wewnętrzne parlamentu odgrywające ważną rolę w działalności parlamentu w zakresie bezpieczeństwa narodowego: Komisja Obrony Narodowej – sprawy obrony, sił zbrojnych, funkcjonowanie obrony terytorialnej i obrony cywilnej, wykonywanie obowiązków w dziedzinie wzmacniania obronności przez organy państwowe i przedsiębiorstwa Komisja Spraw Zagranicznych – Komisja ds. Służb Specjalnych - opiniuje projekty ustaw i rozporządzeń wykonawczych dotyczących służb specjalnych, opiniowanie kierunków działania służb specjalnych i wniosków personalnych szefów służb, opiniowanie projektu budżetu służb specjalnych, ocena współdziałania cywilnych i wojskowych służb z organami ścigania * Andrzej Marjański (46) 38 Prezydent W systemie ustrojowym RP samodzielny podmiot realizujący koncepcję równoważenia władz, a nie tylko częścią dualistycznej władzy wykonawczej Najwyższy przedstawiciel RP i gwarant ciągłości władzy państwowej Czuwa nad przestrzeganiem Konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa oraz nienaruszalności i niepodzielności terytorium RP Wykonuje swój urząd na podstawie Konstytucji i ustaw. Najwyższy Zwierzchnik Sił Zbrojnych Zatwierdza na wniosek Premiera strategię bezpieczeństwa narodowego * 19 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 39 Przywództwo w bezpieczeństwie Przywództwo w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego przedstawia i uświadamia społeczeństwu żywotne znaczenie tworzenia bezpieczeństwa narodowego, jego wizji konieczności mobilizacji wysiłków całego społeczeństwa na rzecz trwałego zapewnienia bezpieczeństwa narodowego * Andrzej Marjański (46) 40 Przywództwo w bezpieczeństwie Kazimierz Wielki (1310-1370) – twórca niezwykle sprawnego systemu obronnego opartego na powszechnym obowiązku obrony powiązanego z umocnieniem terytorium (80 zespołów umocnień miast, zamków i twierdz) stworzył podstawy bezpieczeństwa: zapewniające blisko 300-letni okres rozkwitu Polski podniesienie jej do rangi mocarstwa europejskiego. * 20 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 41 Kazimierz Wielki (1310-1370) ur. 30 kwietnia 1310 w Kowalu, zm. 5 listopada 1370 w Krakowie Król Polski w latach 1333-1370, ostatni władca z dynastii Piastów na polskim tronie. Andrzej Marjański (46) 42 Współczesne przykłady przywództwa Budujące przykłady przywództwa (nieformalnego) w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego, wstąpienia do NATO, popularyzacji strategii narodowych zdolności obronnych: Jan Nowak- Jeziorański Prof. Zbigniew Brzeziński Jerzy Giedroyć Stefan Bratkowski 21 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 43 Zagrożenia bezpieczeństwa Polskie narodowe słabości Brak przezorności Odwrócenie obywateli od państwa Lekkomyślne zawierzanie sojuszom Brak troski o własną siłę militarną * Andrzej Marjański (46) 44 Główne wyzwania misji przywództwa w tworzeniu bezpieczeństwa Uświadomienie, że: Bezpieczeństwo narodowe stanowi największą wartość i potrzebę narodu i zależy tylko i wyłącznie od nas samych Klęski i katastrofy narodowe w przeszłości to rezultat błędów, niedbalstwa i osłabienia troski o państwo Członkostwo w NATO i UE nie zapewni trwałych podstaw bezpieczeństwa narodowego, zatem potrzebne są własne zdolności obronne Potrzebny jest udział całego społeczeństwa w tworzeniu bezpieczeństwa narodowego Polityka i strategia bezpieczeństwa narodowego muszą uwzględniać wyzwania i zagrożenia XXI wieku. * 22 Andrzej Marjański Andrzej Marjański (46) 45 Literatura do wykładu Bezpieczeństwo narodowe Polski w XXI wieku, Bellona, Warszawa 2006 http://unia15.republika.pl http://www.brukselanato www.money.pl/gospodarka Pytania ? „Mędrzec nie mówi tego co wie, głupiec nie wie co mówi” Przysłowie tureckie www.amarjanski.spoleczna.pl 23