UWARUNKOWANIA PODEJMOWANIA ROLI AGRESORA ȱ ȱȮȱ ȱ
Transkrypt
UWARUNKOWANIA PODEJMOWANIA ROLI AGRESORA ȱ ȱȮȱ ȱ
Polskie Forum Psychologiczne, 2013, tom 18, numer 2, s. 245-255 UWARUNKOWANIA PODEJMOWANIA ROLI AGRESORA ȱȱȮȱȱȱS Hanna Liberska1, Marzanna Farnicka2 1 Instytut Psychologii Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Kazimierz Wielki University in Bydoszcz 2 Katedra Seksuologii, Poradnictwa i Resocjalizacji Uniwersytet Zielonogórski University of Zielona Góra THE CONDITIONS FOR TAKING THE ROLE OF AGGRESSOR OR VICTIM Ȯȱȱȱ ȱ MODEL Summary. In some periods of development (transition from late childhood to adolescence and from early to late adolescence), apart from individual changes, an individual experiences additional developmental pressure connected with graduating from primary and starting a middle school which requires adaptation to the new educational and school friend environment and sometimes psychical processes and functioning restructuring. Due to that, the research model and the ȱȱȱȱȱȱ¢ȱȱ¢ȱȱȱĴȱȱ the phenomenon of readiness for aggression, acting like and maintaining the role of a victim or a perpetrator of the aggressive behaviors, but also indicate other processes connected with the forming identity (volitional processes, satisfaction of ȱǰȱȱĚ¡¢ǰȱǯǼǯ Key words: research model, readiness for aggression, identity, transitions Wprowadzenie £ ¢ȱȱÚȱȱȱ ¢ïȱȱȱȱ ïȱȱȱȱȱ Úȱ£ȱ£¿ïȱ ȱȱę¢ȱȱ ¢ȱ£ Úȱ¢ ¢ȱ ȱ£Ù ¢ȱȱȱǻ£ïȱ ȱȱȱ£ïȱ¿£¢ȱ £ȱȱàĊȱǼǯȱ£ ¢ȱ ȱȱȱ¢£¢ȱȱ£ ¢ǯȱȱ£ÙČȱȱ£ȱ£ȱïȱ Ù£Ȭ£ £¢ǯȱ £ȱ ȱ ¿ȱ à ȱ £ £¢ȱ ¢ȱ ȱ ¢ȱ ¿ǰȱ ȱ ȱ ȱ £Ùȱ ȱ ï ǰȱ Adres do korespondencji: Hanna Liberska, e-mail: [email protected] Marzanna Farnicka, e-mail: [email protected] strona 245 Čȱ£ ȱ¢ ǯȱȱȱ Ùȱ¿ȱȱ£¿ȱ£¢ Ù¢wanego w literaturze przedmiotu trójetapowego modelu agresji Andersona i BushȱǻŘŖŖŘǼȱǻǯȱ£ǰȱŘŖŗŗǼǯȱȱȱǰȱà¢ȱà ČȱČȱ£¢ę °ȱȱȱ¢£¢ǯȱ ȱ £ȱ £¢ȱ ¢£ ȱ ǻŗşŞŜǼȱ ȱ ȱ £¿ȱ ¿ȱȱ ï £ȱ ¢ ǰȱ ȱ ¢ȱ ¢ȱ £ £ǰȱ ¢ȱ £¢ȱ Ù£ȱȱǯǯȱȱÙ£ȱ ££ȱ££ȱ£ ȱ¢ ǯȱȱȱ¢ȱ ȱȱ¢¢ȱ£ Úȱ¢ ¢ǰȱȱ£ȱȱ¢ȱȮȱȱȱ ȱǻȱ¡DZȱȱȱěȱȱȱȱ). ȱȱ£ȱ £ȱČȱ£ȱȱȱǻŘŖŖŘǰȱŘŖŖŜǼǰȱàȱ£¢Čȱȱ£ȱà ȱ ¢ȱȱïȱ£ ȱ ȱ¢ȱ££ǯȱȱ£ £ȱ£ȱ ¢Č£¢ȱ ȱ£ ¢ȱ ȱ£¢¿ǰȱČȱ£¿ï°ȱ£¢ ȱȱę¢ȱȱȱČȱ°ȱ Ù¢ ȱ ȱ¢¿ȱǰȱȱȱȱ ¿ȱ ȱǯȱȱǰȱ££ȱ¢ǰȱ °ȱ¿ȱȱȱ¢ ǰȱàȱ ȱ£Čïȱȱïȱȱï £ȱ¢ ȱȱ£ ȱ£ȱ£ £ȱȱ ǰȱ Ù¢ ȱȱȱ¿ǰȱ ï ǰȱ £ȱȱ¿ȱȱ¿ȱ ¢£ȱ¢£ȱȱ£ȱȱ£ȱ¢ȱ¢ ¢ȱ£ ȱ £à ȱ Ù¢ǰȱȱȱ¢ ¢ȱȱ¢ȱ£ǯȱ ¢ȱ £ ȱ ££ȱ ȱ ¢¢ȱ ȱ £ ǰȱ ïàȱ à¢ȱ ȱ DZȱ £ïȱ £ȱ àĊȱ £Ú ȱ ȱ £ȱ ȱ ȱ £ïȱ £ȱ £ȱ ȱ ȱ àĊǰȱ ȱ ȱ ȱ ¢ȱ ££ȱ ¢ȱ£ ȱ£ǰȱȱȱ££ȱ¢ ȱČȱ ȱȱ£ ǰȱàȱȱ£ £ȱ¿£¢ȱ¢ȱ£ȱ£ȱï ȱ ¢ȱǻ£ïȱ£ȱ£Ù¢ȱ ȱȱ£ȱȱ£ȱ£ȱȱ £Ù¢ȱ£Ǽǯȱȱȱ£ȱȱ£ï°ȱȱȱ ȱ ȱï ȱ£ȱǻ ¢ȱ ¢Úǰȱ ¢ȱ£¢ǰȱ ȱ ¢ǰȱ ȱ ¢ȱ ǯǼȱ ȱ ČÚǯȱ ȱ ȱ jednostki do tych nowych warunków wymaga uruchomienia procesów równowaČȱȱ¢£ȱȱ¢Ùȱǻ¢£ ǰȱ££Ȭ ǰȱŗşşŜǼǯȱ ¢ȱ£ ȱ£ȱȱ ¢ȱÙ£ȱ¢ę£ȱȱȱ ȱ ȱ £°ȱ ȱ ¢ȱ ¢ȱ ȱ ¿ȱ £ȱ ȱ ¢Ù£ȱ ǻǯȱ Ùǰȱ ŘŖŖŖǼǯȱ ȱ ȱ ¢ȱ £¢ȱ £Ù¢ȱȱ ȱȱǰȱ¢ȱ£ȱȱ £ȱ¢ȱ¢ǯȱ¢£ȱ £ȱ£Ù¢ ȱ¿£¢ȱ £¢ȱ ȱ ȱ £¢ȱ £ ¿£ȱ Ú ȱ ¢ȱ £ȱ £ïȱ ȱ ǯȱ ȱ ¢ȱ ¢ȱ £¢ȱ Čȱ ȱ £ °ȱ¿ȱ£à ȱ ȱȱ£¢¿ȱȱǰȱȱȱę¢ǯ ȱ¢ȱȱ ȱ¿ȱ¢ȱȱ£¢ȱ¢ǰȱàȱȱÙ°ȱȱ ȱ££ȱ ¢Č£ȱ¢£¢ȱȱ£ȱȱ ¢ǯ ȱ£¢ Ù¢ȱ £ïDZȱ¢£¢ȱà ¢ȱȱ ȱ agresji (Anderson, Bushman, 2002; Wojciszke, 2011) oraz propozycji Tyszkowej ǻŗşŞŜǼȱ£ȱ ¢ïȱ£ȱ£ȱȱ£ȱ¢ȱ¢ȱ££ȱ£ȱȱÙ£Čǰȱ ȱȱ£ £¢ȱ£ ȱ¿ȱ ¿ȱȱstrona 246 ïȱ¢ȱĊȱ Ùï ïǰȱàȱČȱ£ ę °ȱȱȱ£à ȱ ¢ǯȱȱ£ ¢ȱȱ£ȱ¢ȱDZȱǰȱ ȱ £ȱȱČÚǰȱ ȱǻ ¢ȱȱĵ ǯȱ£ȱ££Ǽȱ£ȱ¢ȱ¢ȱ£ȱ ȱ£ £ȱ£ȱǮ£ÙȄȱȱǻǮ ïȄȱȱǮ£ïȄȱ£ȱ£¢ȱ £ȱȱǼǯȱ£ȱ£Ù¢ȱ ¢££ȱ£¢ȱ¢ȱ ǻŗȱȮȱ£ïȱȱ ȱ£Ù¢ȱ££ȱ £ï£ȱà ¿ǰȱŘȱȮȱȱ £¢ ȱ£ £¢ȱ£ȱȱà ČǰȱřȱȮȱȱ£à Čȱ££¢ȱ££ȱȱȱ£¢ȱǰȱÙ£ȱ£ £¢ȱ £ȱ £ ȱ ȱ ¢ȱ £Ù¢ȱ £DZȱ £ ȱ ȱ à£ÙǼǯȱ ȱÚ ȱ £Ùȱ ïȱ ¿ȱ £¢à ȱ ¢ȱ ȱ ȱ ȱ ę¢Ȧǰȱ ȱ £¢ȱ ȱ £ȱ ǻ ȱ ȱ ¢ ȱ £ǰȱ¢£ǰȱÙ£Ȭ Ǽȱ£ȱï°ȱ£¢à ȱ¢ȱ ȱ ȱȱȦę¢ǯȱ ȱ ȱȱȱǰȱDZȱ ¢ȱ£ £ȱČï ȱǻ ȱ£ȱ£¢ȂǼǰȱȱ ȱȱȱǰȱȱȱȱǻ£ȱȱǯǰȱŘŖŖŝǼȱ£ȱ£Ùȱ¿ȱ Ù°ȱ ¢£ȱ ǻȱ ŗşŞŗǼǯȱ ȱ ȱ £¢à ȱ ¢ȱ zasoby nadano: wsparciu uzyskiwanemu w rodzinie i wsparciu uzyskiwanemu ȱȱà ï£ǯȱ£¢¿ǰȱČȱȱȱ££ȱȱ£ȱ£¢ ȱ¢ȱȱ ¢ȱàȱ¢ȱęȱȱȱ ȱ¢ȱ£¢ȱ ȱ£Ù ¢ȱȱolescencji. Podstawy teoretyczne i empiryczne modelu Dotychczasowe badaȱ ȱ ¢ȱ £¢ ȱ ȱ ȱ ȱ ¢ȱȱ ï°ȱȱȱȱȱÙ¢ȱ¿ȱ£ȱȱ Ȭȱ ȱ £¿ȱ Ù¢ȱ ȱ ¢ȱ ȱ £ȱ ȱ Čï°ȱȱ£¢ǰȱȱǰȱ£ȱǰȱÙ°ǰȱ¢ȱ £ȱȱàȱÙȱàȱ£ǯȱ ȱǻŗşşŜǰȱŘŖŖŗǼȱǻ£ȱ¢ȱ¢ȱ£¢ȱ£¢ȱȱ ¢ǰȱȱȱ ĵȱǻŗşşřǼǰȱ£ȱǻŗşŞśǼǼȱ £ȱȱ £¿ȱ Ùï°ȱ ïȱȱ£ Úȱ¢ ¢ȱȱ£ȱȱȱ££ȱ£¢à ȱ£¢ǰȱȱȱÙǰȱȱČȱïȱ¿ȱ£Ù¢ Úȱ£ǰȱȱČȱȱȱ ȱï ȱ£ Ȭ ¢ £¢ȱ £ȱ ǻ £ȱ ȱ ȱ ȱ £Ùȱ Ȭǰȱ £ǰȱ ȱǻŘŖŗŘǼǼǯȱČȱȱȱȱǻŗşŜŞǼȱïȱ££ȱ£¢à ȱ £¢ǰȱȱ ȱ £¢ȱ£¿£ȱïȱ ¿£ȱȱ¿£¢ȱ£ȱ ȱ£ǯȱ¢ ȱ£ ȱ £ȱȱ£ ȱ££ȱ £ȱ £Ú ȱǻ £¢ȱ£ȱȱČ¢Ǽȱ ȱ£Ù ȱ£ Úȱ¢ ¢ȱ ȱ ïȱȱȱ ȱǻ¢ǰȱŘŖŖŖDzȱ ǰȱŘŖŖŗǼǯȱȱ ¢ȱÚȱȱïȱ£ à ȱȱÙ¢ȱ£ ȱ¢ ȱȱȱ££ǰȱàȱ £ȱȱȱÙï°ȱ ȱ£ǰȱȱȱȮȱȱȱ£¢ȱǻǰȱ Hay, 1997; Krahe, 2006). strona 247 £¢ȱ ǻŗşŞŞǼȱ ȱ ȱ ȱ Ù£Ȭ£ £¢ǰȱ ¢ï¢m ȱ ȱ ¿ȱ Čïȱ ¢àČÙȱ £¢ȱ ¢ȱ £ £ȱ à ȱ Čï ¢DZȱ¢¢ǰȱ¢ ¢ȱȱ¢£¢Ȭ ¢ǯȱȱȱ ȱ à ȱ £Ùȱ ¢¢ȱ £ £ȱ DZȱ ¢£¢ȱ Ȯȱ¢ȱȱï £ǰȱ£ £¢ȱȱÙ ȱǰȱ £ȱ ¢ȱ Ȯȱ £ ¢ǰȱ £ £¢ȱ ££ ȱ ȱ symboliczne (2009). ȱ¢£ ȱǻŗşŞŜǼȱ £ǰȱČȱ£ ȱ ȱ¢ȱȱǻàȱ Čȱ¢°ȱ¿ȱȱÙȱ ȱȱÙ£ǰȱǯȱȱ ȱ£ǰȱ£ȱ ȱ ȱ£Ǽȱȱ¢ȱ£ £ȱ£ȱ¢ȱ££ȱȱ£ȱ ȱstaci samooceny i wsparcia oraz cech temperamentalnych. Zatem podejmowanie àȱ£ȱàȱ£ £ȱà ȱČï ¢ȱ ȱ ȱàȱ£ȱ£Čȱȱȱ¢ȱ£¢à ȱ ¢ǰȱà¢ȱDZȱ ï°ȱȱȱǻ ȱ£ǰȱČÚǼǰȱï £ȱ¢ȱ ǻȱ ȱ¢ȱ£ȱ£ȱàȱ£ȱ£ïȱ£¢ȱȱȱȱ£ȱǼǯȱÙČǰȱČȱ ȱ£¢ȱęȱ£¢à ȱ ¢ȱ Čȱ¿ȱȱ£ȱ£¢ȱ¿Čȱ ïȱȱ¢ ïȱȱ££¢ȱ ï £ȱȱę¢ȦȱȱÙȱȱ £¢ȱ£ £ǯȱ£¢ȱ ęȱ£¢à ȱ ¢ȱČȱČ °ȱ ¢£¢ȱ¢ȱ£à ȱ¢ȱȱȱ ¢ȱ ¢ȱ ïȱȱȱ ȱ£¿£¢ȱ ȱȱȦę¢ǯ Čȱȱȱ£ £ȱÙȱ£ȱǰȱȱǰȱ¿ČȱĊȱ ïȱȱ£ Úȱ¢ ¢ǰȱȱȱ ȱȱę¢ȱȱǰȱȱ ȱÙȱ¢¿ȱ ȱȱÙ£¢ȱǻǰȱǰȱ 1968; Archer, McDaniel, 1995; Reykowski, 1997; Krahe, 2006; Wojciszke, 2011), to ȱ ȱ£ȱȱ¢£¢ȱÙ¢ǯȱȱ Ùȱ ȱ¢ȱ££ȱ £ȱ ȱ£ÙČï°ȱ Úȱ£ȱ£ ¢ȱǻȬǰȱŘŖŖŜǼǯȱ££ȱ¿£¢ȱ¢ȱ ¢Č£¢ȱ£ȱà¢ȱȱ¢ ïȱȱ£ £ȱǻǰȱ£ ǰȱŘŖŖřǼǯȱ££ȱČȱ£ £ȱ£ à ȱȱ £ȱ ȱ£ȱȱȱ£Čï°ȱȱÙȱȱȱǻǰȱ £ ǰȱ ǰȱ ŘŖŗřǼǯȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ ȱ ¢£ȱ £ £ȱ£Ùȱ¿ȱ ȱ¢ȱȱ£ ¢ȱÙȱ¢£ȱȱ ïȱȱǯ £ ȱ Úȱ ïȱȱǰȱ£ȱȱ¢ę£¢ȱȱ¢¢Ȭ£ £Ȭ¢ȱ ¢ȱ¢Ùȱ ȱǰȱ ǯǯȱ££ȱ£ȱǻŗşŞśǼǰȱ£ȱǻŗşŞśǰȱŗşşřǰȱŘŖŖŝǼȱ£¢ȱȱǻŗşśŞǼǯȱ£ ¢ȱ ȱ£ȱ£ȱ¢£¢ȱȱȱǻ ¢ȱ ¢ČǼȱ£ ȱ Anderson i Bushman (2002) (por. Wojciszke, 2011). Na bazie tego modelu prowa£ȱȱ£ȱȱ¢£ȱ£ £à ȱ¿£¢ȱ£¢ȱ ï ¢ȱȱ¢¢¢ȱǻěǰȱǰȱȱ£ȱŘŖŖŚDzȱǰȱŘŖŖŜǼȱ ¢Č£¢ǰȱȱȱ¢ȱ ï°ȱȱ ȱ£ ȱ¢ ¢ǯȱ ¢£ ȱȱ Ù¢ȱ ¢¿ ȱ¢ȱ£ £à ȱ ȱ £ȱ ȱ £ Úȱ ¢ ¢ȱ £ȱ Ùǰȱ ȱ £¢ǰȱ ǰȱ ȱ ȱ £¢ȱ ȱ ȱ ȱ ǻ£ǰȱ 1985Dzȱ£ǰȱŗşşřDzȱ£ȱȱǯǰȱŘŖŖŝǼȱ£ȱ£ȱ££ȱ¢ǰȱ£Ùȱ strona 248 ȱȱ ¢ȱǻĵǰȱǰȱǰȱŘŖŖşDzȱ£ǰȱ££ǰȱ ŘŖŗŗǼǰȱï ȱ£¢ȱǻàǰȱŗşŝŝDzȱǰȱ£ ǰȱŘŖŖřǼȱ£¢ȱ ȱ£ȱȱ¢ǯȱ £ȱȱȱ¿ȱȱ£ ȱ Úȱ££¢ȱȱ ȱȱ¢ȱǻȱ ) (Osterman, Bjorkqvist, 1998; Archer, 2010). Szczególnym walorem prezentowanego modelu jest koncentracja na rozwojo ¢ȱ ȱȱ ȱȱ ȱȱę¢ȱȱȱ ȱ ȱ ǯȱ £¢¿ȱ ȱ ȱ ȱ ¢ȱ ¢ ¿ȱ ¢£Ȭ £ǰȱȱ£ȱ£ȱàȱ£¢ ¢ȱ¢ȱČïȱČȱÙ°ȱ ¿ȱ£¿ȱ £¿ȱ£ȱ ï°ȱȱ¢ ïǰȱȱȱ¢£¢¢ȱȱ¿ȱ£ ȱȱȱę¢ȱ ȱ¢ȱČ¢ǯȱ ï°ȱȱȱ ȱȱ¢ȱȱ£ȱà ȱ£ȱȱ£ȱ¢ȱǻ¢£ ǰȱŗşŞŜDzȱ ĵǰȱŗşşřDzȱ ǰȱŗşşŜDzȱǰȱǰȱ ŘŖŖŘǼǯȱȱ£ȱïȱ¢ ¢ȱǻ¢¢ȱ¢£Ǽȱǻǯȱȱǰȱ ŘŖŖŗǼȱ£ȱČȱ ȱȱ ¿£ȱȱ¿£¢ȱ¢¢ȱ ȱȱȱȱȱ££ȱȱ ࣢ǰȱȱȱ£Ù¢ȱ¿ȱ ȱȱȱ¢ȱČïǯȱ ȱ£ ȱ£ £ȱ ȱ £Ù ȱ ¿ȱ ïȱ ȱ ȱ ȱ ę¢ȱ ȱ ȱ £ ȱ £¿°ȱ ȱȱ£ȱà £ïȱ à٣٢ȱ£¢à ǰȱ ȱ¢ȱ£¢ ¢ȱ¢ȱČïȱǻ£¢ǰȱŗşŞŞǰȱŘŖŗŗǼǯ Prezentacja modelu ȱȱȱ ¢£Ù¢ï¢ȱȱ ȱČȱ £ïȱȱǻ¢ȱȱǼǰȱ ȱà¢ȱȱ £¢ȱ£ȱ ȱ£ Úȱ ¢ ¢ȱ £ȱ ¿ȱ ¢ȱ ¢ȱ ȱ £¢ȱ ǯȱ Č¢ȱ ¿°ǰȱ Čȱ ȱȱȱȱ¢¢ȱȱ£¢ ¢ȱ ȱ¢°ȱ ȱïȱ¢ ¢ȱ£ȱ £¿ȱȱ ęï°ȱȱ ï°ȱ££¢ȱ£ȱ £ȱ£¿Čȱ£ ȱ¿£¢ȱ£ȱ£ȱȮȱ ¢ȱ£Ùȱ ȱ£ȱ t1 (w konkretnej sytuacji) a budowanymi zasobami jednostki w kolejnej sytuacji ( w czasie t2). ï°ȱȱȱȱȱȬ£ £¢ǰȱ£ £¢ȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ £¢£ ȱ ȱ £ ȱ £ȱȱǯȱ¢£ ȱȱȱ£¢ ȱȱ ȱ ȱ ¢ȱ £ȱ ȱ ȱ £ £ȱ £ȱ ïȱ ȱ ǰȱ ȱȱ£ ȱÙȱ¿ȱ£ȱȱȬȱȱÙ¢ȱȱ¢ȱ£ȱ £ȱȱȱ£ǰȱȱ ȱ¿£¢ȱ¢DZȱǰȱ£ȱǰȱÙ°ǰȱ¢ȱ£ǰȱȱ ȱàȱÙȱàȱ£ǯȱ £ ¢ȱȱÙČ¢ȱ ¢ęȱȱà ǰȱàȱÙ ȱ ȱȱ¿¢ȱ¢Úȱ £¢DZ 1. ȱ ȱ ȱ Úȱ ïȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ȱ ¿ȱ ȱȱ ę¢ȱ ȱ£Ù ¢ȱȱȱȱ £¢ȱȱ ȱ zmianom temporalnym? strona 249 ȱČ£¢ȱ¢ȱ££àÙ ¢ȱ¢£ ȱ£ȱ£ ÚDZȱ £¢ǰȱȱïȱǰȱȱ ȱȱȱȱ£¢ȱ Ù¢ ȱȱ ï°ȱȱ £Ù ȱ¿ȱ£ Úȱ¢ ¢ȱȱ ȱȱ ¢ȱȱ ę¢ȱ ȱȱȱȱ£ȱǵ £¢ǰȱȱïȱǰȱȱ ȱȱȱȱ Ù¢ ȱȱ ï°ȱȱ £Ù ȱ¿ȱ£ Úȱ¢ ¢ȱȱ ȱȱ ¢ȱȱ ę¢ȱ ȱȱȱȱ£ȱǵ £¢ǰȱȱïȱǰȱȱ ȱȱȱ£ ȱ£ȱ ȱÙ£ȱ Ù¢ ȱȱ ï°ȱȱ£Ù ȱ¿ȱ£ Úȱ¢ ¢ȱȱ ȱȱ ¢ȱȱę¢ȱ ȱȱȱȱ£ȱǵ ^LJƚƵĂĐũĂ͗ ʹĐnjĂƐďĂĚĂŶŝĂ ^ƚLJůĞƚŽǏƐĂŵŽƑĐŝ ʹŽƌŐĂŶŝnjĂĐũĂ ƐLJƐƚĞŵŽǁĂĞĚƵŬĂĐũŝ ĂƐŽďLJƉŽĚŵŝŽƚƵ͗ 'ŽƚŽǁŽƑđĚŽĂŐƌĞƐũŝ͗ ʹƚĞŵƉĞƌĂŵĞŶƚ ʹĞŬƐƉƌĞƐũĂĞŵŽĐũŝ ʹŬůŝŵĂƚƌŽĚnjŝŶŶLJ ʹŬŽŶƚƌŽůĂŐŶŝĞǁƵ ʹǁƐƉĂƌĐŝĞƌſǁŝĞƑŶŝĐnjĞ ʹƉųĞđ ʹƉĞƌĐĞƉĐũĂƐƚĂƚƵƐƵ ƐƉŽųĞĐnjŶĞŐŽƌŽĚnjŝĐſǁ ʹǁLJŬƐnjƚĂųĐĞŶŝĞ ƌŽĚnjŝĐſǁ WŽĚĞũŵŽǁĂŶŝĞ njĂĐŚŽǁĂŶŝĂ njǁŝČnjĂŶĞŐŽnjƌŽůČ ŽĨŝĂƌLJůƵď ƐƉƌĂǁĐLJ ʹƉŽƐƚĂǁĂĚŽnjĂĐŚŽǁĂŷ ĂŐƌĞƐLJǁŶLJĐŚ WųĞđƉƐLJĐŚŽůŽŐŝĐnjŶĂ ʹƐĂŵŽŽĐĞŶĂ ¢ȱŗǯȱ£¢¿¢ȱȱ£ £à 2. 3. 4. 5. £¢ȱ ï°ȱȱȱÙȱ¿ȱȱ¿£¢ȱ£¢¿¢ȱ£¢ȱ ¢ï¢ȱ ǻǰȱ £¢ȱ ȱ ¢ǰȱ ȱ Ù£ǰȱÙ°Ǽȱȱ£¿ïȱ ȱȱ ¢ȱȱę¢ȱǵȱȱ ȱȱ££ȱ£¢ ¢ȱ¢à ȱČïȱȱ ïȱȱȱȱ£¿ïȱ ȱ£ ȱȱȱę¢ǵȱ £¢ȱ ¢àČȱ¢ȱ ïȱȱȱǻȱ ǰȱȱȱ£ȱ ȱ£ ȱ£ȱȱǼȱȱȱȱ ȱȱȱȱę¢ȱȱ£ £¢ȱ£ȱ£¢ ¢ȱ¢ȱČïǵ £¢ȱÙ°ȱ¢£ȱȱ£ȱȱàČȱ£ȱ ïȱ ȱȱȱ£¢ ȱȱ ¢ȱȱę¢ǵ strona 250 £¢ȱ àȱ £ȱ ¢ȱ £ïȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ £¢ȱ ȱ £ £¢ȱ £ȱàČ¢ȱȱ£ȱȱȱ£ £ȱ£ȱ ïȱȱȱ ȱ£¿ïȱ ȱȱę¢Ȧ ¢ǵ £ ¢ȱ ǰȱ à£ȱ ȱ £ȱ £Ù¢ȱ ¿ȱ à ȱČï ¢ȱȱ ïȱȱǰȱ £ȱČȱȱ£Ùȱ ¿ȱ Ù°ȱ ¢£ȱ ȱ ȱ ȱ £ȱ ¢ȱ à ȱ ¢ȱ àČȱ ¿£¢ȱ Ùȱ ȱ £¢ ȱ ȱ ȱ ȱ ǯȱ ȱ ȱ £ȱÚȱ¢£¢ȱ£ £ȱȱ£ȱ£ȱ ïȱȱ¢ ïȱ ȱ¢ȱȱ£ ¢ǯȱČȱȱÙȱ¢£ǰȱȱȱ£ Úȱ¢ǰȱïȱ£à ȱ££ȱ¢à ȱÙ£¢ȱ ǻǰȱŗşŞŗǼǰȱȱȱ£ ¢ȱǻǰȱŗşşŝǼȱ £ȱȱÙ£ǰȱ£ȱ ȱ ¢£ȱ ȱ £ ǰȱ ȱ ȱ ȱ Úȱ ȱ ȱ ǯȱ £¿ȱ ££ȱ Ùȱ ¢£ȱ ȱ ï ¢ȱ Ùȱ £ ¢ȱ Úȱ ȱ ££ȱ £Úȱ ǻȱ ȱ Ǽȱ ¿£¢ȱ ȱȱȱ¢ȱ ¢£ȱ¢£¢ȱȱ ïȱȱǯȱ ȱ ȱ £ȱ £ ȱ ¢ ȱ Ȯȱ ££¢ȱ £ïȱ £ȱ àĊȱ £Ú ȱ ȱ £ȱ ȱ £ȱ £ïȱ £ȱ £ȱ ȱ àĊȱǰȱ ȱà¢ȱȱ ȱȱ¢ȱȱ ȱ¢ȱ£ǰȱȱÙ£¢ȱȱȱ£ £¢ȱ£ȱ¢£¢ȱ ££Ùȱ ¢ȱ ǻ ǰȱ ŗşşŜDzȱ ǰȱ ŗşşŝDzȱ ££Úǰȱ ŘŖŖŖDzȱ £ £ǰȱ ǰȱ ŘŖŗŗǼȱ Č ȱ ££ȱ ȱ ¢ ȱ £ ȱ Úȱ£ Úȱ¢ ¢ȱÙ£Č¢ǯȱČ ȱȱ £ȱ ¢ę£¢ȱ¢ȱ£ ¢ǰȱàȱ£Ùȱ¿ȱȱàČȱȱ ȱ ¿ȱ ȱ Ċȱ ęȱ ǻǰȱ ǰȱ ŗşşŞǼǯȱ ¢£ ȱ ȱ £ȱàȱ£ČïȱČȱȱ£ȱ ¢ȱ ȱ£¢ȱȱ£ǯȱȱǰȱ ¢ȱ £ï£¢ȱÚȱ £ȱ£ £ȱ ¿£¢ȱ¢ȱ£ £ȱà ȱČï ¢ȱȱȱČïǰȱàȱȱ¿ȱ£¿¢ȱȱ¢ȱ¢ȱ¢£ȱ ǻ ǰȱŗşŞśDzȱ£¢ÚǰȱŗşŞŞDzȱ£¢ǰȱŗşŞşDzȱ£¢ǰȱǰȱŗşşşDzȱ ǰȱŘŖŗŗǼǯȱ¢£ ȱ£¢ȱÚȱ£¢ȱ Úȱ£ Úȱ¢ ¢ȱ £ȱȱ£ï°ȱ ȱ ¢ȱȱ ȱÙ£¢ȱȱ £¿¢ȱ¢ ¿ȱ£ ǯȱ£ ¢ȱ ȱȱČ ǯ ¢ȱ ȱ Úȱ £ ȱ £°ȱ £ȱ ȱ ¢ȱ ȱ ȱȱ¢¿ȱǻȱ ȱȱÙČ¢Ǽȱ£ £à ȱ¿£¢ȱȱ ¢ȱǻ£¢ȱȱǼǰȱ£ £¢ȱǻ ȱ¿ȱ ȱ £ Úȱ ¢ ¢Ǽȱ ȱ £Čïȱ ¿£¢ȱ ȱ ȱ £Ù¢ȱ ¿ȱ ¢ȱ £ £ȱà ȱČï ¢ȱ£ȱČïȱÙ ǯȱČ ȱ ȱ££°ȱ£ȱȱ£¢ȱȱȱȱ£ȱ£ ¢ȱ £ £¢ȱ£ȱ£ȱ¢ȱȱ ¢DZȱ£¢ȱǻ£ ȱ £Ǽǰȱ ¢£¢ȱ ǻ¢ȱ Čï Ǽȱ ȱ Ù£¢ȱ ǻ£ȱ £Ù¢Ǽǯȱ£ £ȱÚȱ¿£¢ ¢ȱ¢£¢ȱ ȱ ȱȦę¢ȱ£ ȱ£°ȱ £ȱȱ¢ȱȱ£àČ ȱ ȱ£¢ ȱ£ ȱ ȱ£ČïȱȱÙȱ£¢à ȱǻ6. strona 251 à Ǽȱ ¢££¢ȱ ££ȱ ¢¿ȱ ǻǯǯȱ £ȱ £ÙǼȱ £ȱ £¢ȱ ǻǰȱ£ǰȱà ï£ȱȱ¢Ǽȱǯ ££¢¿ȱ ¢Č£¢ȱ à ȱ ȱ £¢ï°ȱ ȱ £ £ȱ Ùȱ ȱ £ Ȭ ¢ȱ ǻȱ Ȯȱ ȱ ). ȱàȱ£ȱ¢ȱČ ȱ£ȱ £ȱȱ¢ȱȱ¿ȱ ȱ¿ȱ£ ȱ¢ ȱ£ȱ¢ ¢ȱ£ ǯ £ȱȱČ ï°ȱ £ǰȱ£¢ȱȱȱ£ ȱȱ¢ȱ £ȱ£ ¢ȱ ȱ£ȱȱ ȱ¿ȱČïȱǻ¢ȱČïǼǰȱ£ȱ ȱ£ £ȱ£ȱȱ ïȱȱï £ȱȱ nia agresji oraz kompetencjami w zakresie regulacji emocji. Podsumowanie £ ¢ȱȱ£ £à ȱȱ¿ȱ ȱ££ȱ¢ȱ£ ȱ ȱÙ£ǯȱȱ¿ȱȱ ¢¢ȱȱ ȱ£ ǰȱ ȱà¢ȱnostka, oprócz szeroko w literaturze psychologicznej omawianych zmian o charak£ȱ£¢ȱȱ¢Ù£¢ǰȱȱȱ ¢ȱȱ£ ¢ȱ£ £¢ȱ£ȱ £¢ȱ¢ȱ¢¢ǯȱ ¢ȱ ȱČȱ£Ċ°ȱ£ ȱ ȱȱ ¢ȱȱ££ȱ £ £à ȱ¿£¢ȱ ¢àČ¢ȱȱ£¢ȱȱàȱ ȱ ¢ïȱȱ££ȱȱ£Ù ȱ¿ȱ ïȱȱȱȱ¢ǰȱ ȱ££ȱȱàȱ ¢ȱȱę¢ȱȱ£ȱȱ ǯȱȱ£¢ȱ ȱ £°ȱ ȱČ ïȱ ȱȱ¢£ ȱ£ ȱ ȱȱ dorastania. ï°ȱ £ ȱ ¢ȱ ȱ £ȱ £¢ȱ £ £¢ȱȱȱ¢ȱÚȱǻǰȱǰȱ ȱǼǯȱ£ȱȱ zarówno na trafny dobór kategorii psychologicznych wprowadzonych do modelu, ȱȱ ï°ȱ£ÙČÚȱ¢£¢ȱ £¢ȱ£Ù¢ Úȱ¿£¢ȱǯ Literatura cytowana Anderson, C.A., Bushman, B.J. (2002). Human Aggression. ȱ ȱ ȱ ¢Ȭ ¢, 53, 27-51. Archer, J. (2010). What is Indirect Aggression in Adults? W: K. Osterman (red.), Ȭ ȱȱȱȱǻs. 3-16). Frankfurt am Main: Peter Lang. ǰȱ ǯǰȱ ǰȱ ǯȱ ǻŗşşśǼǯȱ ȱ ȱ DZȱ ěȱ ȱ ȱ across societ. W: B.R. Ruback, N.A. Weiner (red.), ȱȱ (s. 63-87). New York: Springer. Bandura, A., Walters, R.H. (1968). ȱ ȱȱǯȱÙ¢ ȱ¢ȱ ¢Ȭ £¢ȱȱà ȱ£¢. Warszawa: PWN. Bem, S. L. (1981a). Gender schema theory: A cognitive account of sex typing source. ¢ȱ ,ȱ88, 354. Bem, S.L., Andersen, S.M. (1981b). Sex typing and androgyny in dyadic interaction: ȱ ěȱ ȱ ȱ ȱ ¢ȱ Ĵǯȱ ȱ ȱ ¢ȱȱȱȱ¢¢ǰȱ41, 74. strona 252 ĵǰȱ ǯȱ ǻŗşşřǼǯȱ DZȱ ȱ ǰȱ ǰȱ ȱ . Philadelphia: Temple University Press. Berzonsky, M. (1988). Self-theorists, identity status, and social cognition. W: D. Lapsley, F. Power (redǯǼǰȱǰȱǰȱȱ¢DZȱȱ (s. 243-262). New York: Springer-Verlag. Berzonsky, M. (1989). Identity style: conceptualization and measurement. ȱȱ ȱ, 4, 267-281. Berzonsky, M. (2011). A Social-Cognitive Perspective on Identity Construction. DZȱǯȱǰȱǯǯǯȱĵǰȱǯȱȱǻŗşşŘǼǯȱȱȱȱ and Boys Fight? Developmental Trends in Regard to Direct and Indirect Aggression. ȱ, 18, 117-127. Berzonsky, M., Adams, G. (1999). Reevaluating the identity status paradigm: still ȱȱ¢Ȭęȱ¢ǯȱȱ , 19, 557-590. Berzonsky, M.D. (2009). Forming a Personal Sense of Identity in the Contemporary DZȱȱȱĜǯȱ¢ȱ£ wa, 14, 4, 9-20. Borecka-Biernat, D. (2006Ǽǯȱ ȱ £ȱ ȱ Ù£Č¢ȱ ȱ ¢ȱ ¢ȱ Ù£¢ǯ ¢Ù£ȱ ǯȱÙ DZȱ¢ ȱǯȱȱ ££ÚǰȱǯȱǻŘŖŖŖǼǯȱÙ£ȱ¢ȱ£ . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Ȭǰȱǯǰȱ£ǰȱǯǰȱǰȱǯȱǻŘŖŗŘǼǯȱ¢ȱ ¢ ȱ ȱ£ȱȱȱȱ ȱČ¢ȱÙ£¢ȱ££ȱÙ¢ȱÙ¢ǯȱ¢Ȭ ȱ¢ £, 1-2, 66-85. Erikson, E.H. (1997). £Ú ȱȱÙ£Ú ǯȱ£ÚDZȱȱ¢ £¢ȱǯ £ǰȱǯȱǻŗşŞśǼǯȱȱȱȱȱǯȱȱȬȱȱ Study.ȱȱȱȬȱ¢¢, 16, 41-54. Izdebski, P., Dziedzic, W. (2011).ȱ¢¢ȱȮȱȱǯ W: H. Liberska (red.), ȱ¢ȱȱȱȱȱȱ (s. 149168). Bydgoszcz: Wydawnictwo UKW. ěǰȱǯǰȱǰȱǯǯǰȱvan Ijzendoorn, M.H. (2004). Adopted children’s problems beȱȱę¢ȱȱȱȱȱ¢ȱȱȱȱȱ status. ȱȱȱ¢¢ȱȱ¢¢ǰȱ45, 699-706. ĵǰȱǯǰȱǰȱǯǰȱǰȱǯȱǻŘŖŖşǼǯȱCyberbullying: Who are the victims? ȱȱȱ¢¢ǰ 21, 25-36. Krahe, B. (2006). ȱÚDZȱǯ Krahe, B., Fenske, I. (2002). Predicting aggressive driving behavior. The role of macho Personality, age and power of car. ȱ, 28, 21-29. ĵǰȱǯǯǯǰȱǰȱǯȱǻŗşŞŖǼǯȱȱȱȱȱDZȱȱliminary investigation. ȱ, 6, 119-130. Liberska, H. (2011). ȱ£ ȱ¢£ǯȱDZȱǯȱÙȱǻǯǼǰȱ¢ȱ £ ȱ£Ù (s. 71-126). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. ǰȱ ǯǰȱ£ ǰȱǯȱǻŘŖŖřǼǯȱàȱÙ£ȱ ȱȱ ȱÙ£Č¢ǯȱ¢ȱ£ , 2-3,ȱ97-107. Liberska, H., Matuszewska, M., Freudenreich, D. (2013). Percepcja postaw rodziȱȱȱà ȱȱ£ ȱ¢ ȱ¢ȱàȱȱ¢à ǯȱ strona 253 W: D. Borecka-Biernat (red.), ȱ¢ ȱ£ȱȱÙ£Č¢ǯȱ Ȭ ȱ£ȱČ ïȱȱ££ ¢¿Čȱ(s. 78-98). Warszawa: Wydawnictwo ęǯ Loeber, R., Hay, D. (1997). Key Issues in The Development of Aggression and Violence from Childhood to Early Adulthood. ȱ ȱ ȱ ¢¢ǰ 48, 371-410. £¢ÚǰȱǯȱǻŗşŞŞǼǯȱ¢ȱ£ ȱ£Ù ȱ ȱȱČ¢ȱ¢ nego W: M. Tyszkowa (red.), £ àȱ¢£¢ȱ ȱȱČ¢ (s. 222-232). Warszawa: PWN. Obuchowska, I. (1996). ȱǯȱ¢ȱ£ ȱȱȱȱ £à ȱȱ ¢ à . Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Obuchowska, I. (2001). Rozwojowa funkcja agresji. W: M. Binczycka-Anholcer (red.), ȱȱ£ȱȱ£ ȱ¢£ȱǻǯȱŜśȬŝŘǼǯȱ£ Ȭ£ÚDZȱskie Towarzystwo Higieny Psychicznej. Obuchowski, K. (1985). ȱ à£. Warszawa: KiW. £ £ǰȱǯǰȱǰȱǯȱǻŘŖŗŗǼǯȱǯȱDZȱǯȱÙȱǻǯǼǰȱ¢ȱ £ ȱ£Ù ǯȱ¿£ȱ (s. 130-143). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Osterman, K., Bjorkqvist, K. (1998). ȱȱȱȱȱ¢. Finland: Abo Akademii. £ǰȱǯǯȱǻŗşŞśǼǯȱȱȱĴȱ ȱȱȱȱ Finland, Poland and Spain. ȱȱȱȱ¢¢, 131, 737-739. Ramirez, J.M. (1993). Acceptability of Aggression in Four Spanish Regions and Comparison With Other European Countriesǯȱȱ, 19, 185-197 £ǰȱǯǯǰȱǰȱǯǯǰȱǰȱǯǰȱ£ǰȱǯǰȱǰȱǯȱǻŘŖŖŝǼǯȱęȱȱȱȱȱȱȱȱȱ ȱěȱgious and cultural backgroundǯȱȱȱȱȱ, 31, 9-15. Reykowski, J. (1997). ¢ , ¢ȱ Ù£ȱ ȱ ï°ǯ Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tremblay, R. (2000). ȱȱȱ¢ȱȱȱ¢ȱȱȱȬ . ¢Ùȱ £ ¢ȱ £ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ ȱ EARA, Jena, Gerany, 31.05-04.06.2000 r. ÙǰȱǯȱǻŘŖŖŖǼǯȱȱ£ ȱ¢£ǰȱ£ȱȱ£ǯ Bydgoszcz: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Bydgoskiej. ÙǰȱǯȱǻŘŖŗŗǼǯȱ£ȱ£¢ȱ£ ǯȱDZȱǯȱÙȱǻǯǼǰȱ¢Ȭ ȱ£ ȱ£Ù (s. 50-70). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Tyszkowa, M. (1986). ȱ¿ȱ£ȱ£¢ȱ ȱ¢ȱ¢. Warszawa: PWN. Tyszkowa, M., Przetacznik-Gierowska, M. (1996).ȱ ¢ȱ £ ȱ £Ù . Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. strona 254 Van Geert, P. (2001). Fish, foxes, and talking in the classroom: introducing dynamic systems concepts and approaches. W: H. Bosma, S. Kunnen (red.), ¢ȱȱ ǯȱȱȱȬ£ (s. 64-88). Cambridge: Cambridge University Press. Wojciszke, B. (2011). ¢ȱ Ù£. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Worchel, P. (1958). Personality factors in the readiness to express aggression. ȱ ȱȱ¢¢, 14, 4, 355-359. Wójcik, D. (1977). g ȱ £ȱ ȱ £ȱ ¢ ïȱ Ù£Č¢ȱ £¿£ȱ ȱ£¿£. Warszawa: Ossolineum. strona 255