Oglądaj/Otwórz

Jan Swianiewicz
Streszczenie rozprawy pt. „Możliwość makrohistorii:
Braudel, Wallerstein, Deleuze”
Celem rozprawy jest zbadanie i przedstawienie warunków możliwości współczesnej
refleksji makrohistorycznej, tak jak przedstawia się ona w trzech dziełach (Fernanda
Braudela, Immanuela Wallersteina oraz Gillesa Deleuze’a i Felixa Guattariego),
poświęconych historii kapitalizmu jako procesu powszechnodziejowego. Poprzez opisanie
warunków możliwość makrohistorii rozumie się analizę ogólnej formy, w jakiej mieszczą się
narracje historyczne wymienionych autorów, wydobycie reguł konstrukcji przedmiotów
rozwijanych przez nich opowieści oraz wyjaśnienie, dlaczego myślą oni o dziejach w taki
akurat sposób. Zamiar ten realizuje się wychodząc z założenia, że makrohistoria nie daje się
zdefiniować ani przez odniesienie do jakiegoś zestawu uniwersalnych problemów, ani jako
dziedzina należąca do określonej dyscypliny akademickiej, ale że uwarunkowana jest przez
historycznie względny sposób rozumienia zmienności ludzkiej rzeczywistości, właściwy
specyficznie naszej epoce i kulturze. Genezę i aktualne ukształtowanie tak pojmowanego pola
epistemicznego współczesnej makrohistorii bada się w odwołaniu do dwóch typów
dyskursów o dziejach – filozoficznego i historiograficznego.
W efekcie analiz przeprowadzonych w pierwszej części pracy, stwierdza się przede
wszystkim, po pierwsze, że narracyjna forma historiografii nie stoi w zasadniczej
sprzeczności z refleksją abstrakcyjną i poszukiwaniem jakichś ogólniejszych regularność bądź
praw rządzących zmianą społeczną oraz, po drugie, że XIX-wieczna profesjonalizacja
poznania historycznego, która towarzyszyła narodzinom współczesnego sposobu pojmowania
dziejów, uwarunkowana została przez głęboką przemianę epistemiczną polegającą na
uhistorycznieniu wszystkiego, co empiryczne. W efekcie historia ukonstytuowała się jako
nauka pozbawiona własnego przedmiotu teoretycznego, ale zarazem na różne sposoby
uprzywilejowana przez olbrzymi zakres problemów, które może stawiać i zdolność do
nawiązywania owocnej współpracy z większością dyscyplin szczegółowych.
W drugiej części rozprawy, odpowiednio do tej problematycznej kondycji nauki
historii oraz w odniesieniu do dwóch jej XX-wiecznych nurtów – historii społecznej i
historiografii marksistowskiej – warunki możliwości makrohistorii zostają przedstawione jako
trzy typy ogólnych problemów, kształtujących charakter szczegółowych pytań, które stawiają
sobie dziś makrohistorycy. Braudel, którego prace interpretowane są w szerszym kontekście
francuskiej szkoły Annales, zmaga się z problemem całości złożonej. Wallerstein,
postrzegany jako przedstawiciel analizy systemów-światów, formułuje problem właściwej
jednostki analizy, którą, jak dowodzi, w epoce globalizacji może być tylko cały świat.
Deleuze postrzega historię jako wydarzanie się teraźniejszości, które jest aktualizacją całej
przeszłości. W rezultacie porównawczej analizy koncepcji tych myślicieli przedmiot
„makrohistorii” zostaje określony ściślej przez zastąpienie tej jego roboczej nazwy trzema
pojęciami – „historii totalnej”, „historii globalnej” oraz „historii uniwersalnej” – które lepiej
oddają jego współczesne warunki możliwości. Dowodzi się również, że maszynistyczna
ontologia Deleuze dostarcza adekwatnych pojęć dla opisu rzeczywistości konstruowanej
przez tego typu makrohistorię i jej procedur badawczych, stanowiąc tym samym wysoce
interesującą propozycję filozofii historii.
Ponieważ zrekonstruowana przeze mnie refleksja makrohistoryczna stawia przed
starym wyzwaniem stworzenia historii uniwersalnej, które podejmuje jednak przy użyciu
opisanych, nowych środków badawczych, a pojęciem którego najczęściej używa się, by
całościowo uchwycić wydarzanie się nowoczesności jest „kapitalizm”, w trzeciej części
rozprawy analizie poddany zostaje sposób, w jaki właśnie kapitalizm staje się wyróżnionym
przedmiotem historii totalnej Braudela, historii globalnej Wallersteina oraz historii
uniwersalnej Deleuze’a i Guattariego. Pokazuje się przede wszystkim, że „kapitalizm” jako
kategoria historyczna konstruowany jest inaczej niż jako pojęcie ekonomiczne lub
socjologiczne, a mianowicie ujmowany jest materialistycznie i funkcjonalistycznie jako
pewien szczególny tryb działania, który cechować możne bardzo różne, nie tylko
gospodarcze, układy społeczne. Po drugie, interpretowani autorzy uważają narodziny
kapitalizmu za wynik wyjątkowego, zupełnie przypadkowego zbiegu okoliczności, któremu
przypisują jednak uniwersalne znaczenie jako leżącemu na pewnej, dającej się wykreślić
przez całe dzieje, ale zarazem niekoniecznej, linii rozwojowej. Pokazane zostaje, że te dwie
techniki pisania makrohistorii kapitalizmu znajdują spójny wyraz w historii uniwersalnej
Deleuze’a i Guattariego. Autorzy ci kapitalizm opisują jako „maszynę diachroniczną” i
twierdzą, że na najgłębszym poziomie to właśnie ona warunkuje formy współczesnej refleksji
historycznej.