zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

ZESZYTY
NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
1 (51) / 2016
RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL
Prof. prof.: Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Michał BOCHIN, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA,
Rudolf DUPKALA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER, Dieter GREY, Janusz GUDOWSKI, Dietmar
JAHNKE, Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk
KIRSCHNER, Mirosław KMEC, Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew
KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY, Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI,
Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA, Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Walery
NOWIKOW, Witalij PRAUDE, Michaił ROMANIUK, Wojciech SŁOMSKI, Marek STOROŠKA,
Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM
Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca
redaktora naczelnego, Maciej DĘBSKI – zastępca redaktora naczelnego, Anna OPALIŃSKA
– sekretarz redakcji, Jerzy CHORĄŻUK, Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Krzysztof KANDEFER,
Jurij KARIAGIN, Edyta ŁYSZKOWSKA, Ingrid RUŽBARSKÁ, Maciej SMUK, Magdalena
WOŹNICZKO, Agnieszka ZIELIŃSKA
REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS
Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK,
Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS
Prof. Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS
Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, jęz. ang – Małgorzata CZAPLEJEWICZKOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, jęz. ang., ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ros. i białorus. – TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ros. i ukr. – Jurij KARIAGIN, jęz słow. i cz. ‒ Lenka LACHYTOVÁ, jęz. hiszp. i port. – Ramiro Delió BORGES de MENESES
REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS
Adam POLKOWSKI, [email protected]
DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING
Sowa Sp. z o.o.
01-209 Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a
tel./fax /22/ 431 81 50; e-mail: [email protected]
WYDAWCA / PUBLISHER
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel./fax /22/ 814 37 78; e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną
/The paper version of the journal is the initial release/
Nakład 50 egzemplarzy
ISSN 1897-2500
Spis treści / Contents
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
Walentyna DIACZUK ................................................................................................................. 9
Роль СМИ в формировании общественного
мнения в создании общественных организаций
The role of mass media in public opinion and creation the non-governmental organizations
Rola mass mediów w kształtowaniu opinii publicznej i tworzeniu organizacji pozarządowych
Wiesław KOWALCZEWSKI................................................................................................... 25
Warunki rozwoju zrównoważonego w polskiej gospodarce
Conditions for sustainable development in the Polish economy
Jelena JAKIMCZUK .................................................................................................................. 37
Проблемы достижения сбалансированности
економического развития региона Украины
Problems of sustainatle economic development in the Ukraine
Problemy zrównoważonego rozwoju gospodarczego Ukrainy
Dorota WINIARSKA ................................................................................................................ 51
Sytuacja demograficzna i jej skutki dla wybranych
społeczno-gospodarczych obszarów w Polsce
Demographic situation and its inpact on the socio-economic Polish areas
Anna MIELNIK .......................................................................................................................... 69
Правовое регулирование развития экономических
отношений Польши и Украины
Legal regulation of economic relations Poland and Ukraine
Prawne uregulowania stosunków gospodarczych Polski i Ukrainy
4
Grzegorz DZIADKOWIEC ..................................................................................................... 77
Ewolucja roli placówki bankowej w nowoczesnym banku detalicznym
Ewolution of the role banking institutions in a modern retail bank
Rafał BERNAT ............................................................................................................................ 95
Procedura podatkowa w Polsce i Serbii – studium prawnoporównawcze
Tax procedure in Poland and Serbia – comparative study
Zdzisław SIROJĆ ...................................................................................................................... 111
Perspektywy zatrudnienia absolwentów wyższych uczelni ‒ rezultaty badania
Employment prospects of graduates ‒ results of a survey
Jolanta BUCZEK ....................................................................................................................... 153
Nowe kierunki studiów – przesłanki ich uruchamiania.
Omówienie wybranych wyników badań
New courses of studies – reasons for their launch. Discussion of selected research results
Daniel ŚLĘZAK, Agata PIOTROWSKA,
Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI ............................................... 169
Edukacja zrowotna – metody nauczania i kształcenia
Health education ‒ teaching and learning
Erna MIELNIK ......................................................................................................................... 183
Сущность интеллектуальной собственности как особого объекта оценки
Essence of intellectual property as a special object assessment
Istota własności intelektualnej jako szczególnego obiektu oceny
Wiktor W. ARCHIPOW .......................................................................................................... 197
Проблемы оценки и страхования культурных ценностей
Problems of evaluation and insurance of cultural values
Problemy oceny i ubezpieczenia dzieł sztuki
5
Jurij KARIAGIN, Erna MIELNIK....................................................................................... 209
Совершетствование методов оценки стоимости програмнных продуктов
Important of methods for assessing the value of the software
Doskonalenie metod oceny wartości oprogramowania
Rafał GRUPA ............................................................................................................................ 225
Metoda eye-tracking nowoczesnym narzędziem marketingowym
Eye-tracking method as a modern marketing tool
Augusta A. KANIEWSKA, Irina J. MIELNIK .................................................................. 235
Новые технологии и инновации как средство виртуальной
коммуникации молодежи Украины и Польши
New technology and innovation as a means of youth virtual communications of Ukraine and Poland
Nowe technologie i innowacje jako środek wirtualnej komunikacji młodzieży Ukrainy i Polski
Daniel ŚLĘZAK, Przemysław ŻURATYŃSKI ................................................................. 247
Problem uzależnienia od alkoholu i przeciwdziałanie temu zjawisku
Problem of alcohol addiction and presention of this phenomenon
Natalia ROMANIENKO ........................................................................................................ 265
Культурно – творческая жизнь на освобожденной
от немецкой оккупации Украине (1943–1944 гг.)
Cultural and artistic life in liberated from German occupation Ukraine (1943–1944 years)
Życie kulturalne na wyzwolonej spod niemieckiej okupacji Ukrainie (1943-1944)
Informacje dla autorów / Information for Authors ......................................... 275
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals ..................... 278
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
ZESZYTY NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 1 (51) / 2016
[s. 9-23]
ISSN 1897-2500
Walentyna DIACZUK
Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki
Роль СМИ в формировании общественного
мнения в создании общественных организаций
Постановка проблемы
Развитие и углубление демократии, что является политическим аспектом
процесса формирования развитого общества, предусматривает усиление роли
общественного мнения в решении проблем, стоящих перед обществом.
Однако если другие, прежде всего институциональные, аспекты демократии
часто обсуждаются и глубоко изучаются, то вопросы, связанные с
формированием
общественного
мнения,
являются
малоисследованной
областью коммуникативных технологий. Это не означает, что проблемы
общественного мнения не были предметом эмпирических социологических
исследований. Совсем наоборот, развитие эмпирических исследований
общественного мнения является одним из достижений общественных наук в
Польше, Украине и других европейских странах. Однако вряд ли можно
утверждать, что эмпирические знания и теоретическая проблематика
общественного мнения как составного элемента политической системы тесно
взаимосвязаны.
10
Walentyna DIACZUK
На протяжении нашего столетия историки ведут исследования для того,
чтобы выяснить, чем же в действительности являлось общественное мнение,
причем некоторые из них стремятся определить его с такой точностью, с
которой позволяет это сделать современная практика опросов общественного
мнения.
Цель
Сегодня одна из главных характеристик этого поля борьбы состоит в той
исключительной роли, которую в нем играют коммерческие исследования и в
том
факте,
что
это
понятие
становится
объектом
определения,
претендующего на научность и предполагающего специфическую процедуру
исследования.
Изложение основного материала
В то время как политические лидеры параллельно учились, как
пользоваться новыми средствами массовой информации (СМИ) (радио и
телевидением), которые должны были воздействовать на общественное
мнение,
бурное
развитие
аудиовизуальных
средств
коммуникации
значительно изменило тип политиков и заставило их искать новые пути к
узнаваемости. В условиях научно-технического прогресса в XX веке и
появления электронных средств массовой коммуникации (СМК) (радио,
телевидение, космическая связь), возможности влияния средств массовой
информации (СМИ) на общество резко возросли. Новые средства массовой
(СМК)
позволили
современным
средствам
массовой
информации (СМИ) оказывать влияние не только на тонкий слой общества,
но и на всю массу населения. Средства массовой информации обращаются к
населению на родном языке и в устных формах, доступных для понимания
всех, независимо от степени грамотности различных групп населения.
Именно этим объясняется резкое расширение социальной базы СМИ и
стремительный рост их влияния в сфере формирования общественного
мнения. Особенно быстро в новых условиях растет влияние таких видов
Роль СМИ в формировании общественного мнения в создании общественных организаций
средств
массовой
информации,
как
телевидение,
радио,
11
интернет
коммуникация. Телевидение и радио становятся доминирующими каналами
распространения информации, а с недавних пор, многие активные слои
населения стали черпать и обмениваться информацией в социальных сетях:
Facebook, Twitter, В Контакте. - Нужно заметить что, именно политический
срез заметно выделяет украинских пользователей вышеуказанных социальных
сетей, и особенно выделяется заказной «российский троллинг».
А к вопросу, влияют и должны ли влиять СМИ на формирование
общественного мнения или же они должны только информировать
общество,
бывший
председатель
Всероссийской
государственной
телерадиокомпании (ВГТРК) О. Попцов в статье «Трудное испытание
свободой слова», заявляет: «Цель нашей компании - формирование в
сознании зрителей и слушателей нового образа окружающего мира». Таким
образом, Попцов нисколько не сомневается в том, что его компания не
просто информирует о событиях и проблемах, а создает у зрителя, у
слушателей определенный образ, определенное восприятие окружающего их
мира.
Это особенно четко видно как российское телевидение, формирует новый
образ «государства освободителя». В погоне за картинкой с Украины, создает
по заказу Кремля пропагандистские сюжеты, где «свидетельница» рассказывает
о «распятом бандеровцами мальчике в Донецке», о заблудившихся российских
десантниках в Луганской области, о хунте истребляющей население, так
называемых, ДНР и ЛНР и т.д. В общественное сознание внедряют миф о
президенте Путине, как о защитнике и созидателе «русского мира». Несмотря
на то, что мировые информационные источники пишут о кремлевском
финансировании
войны
в
Грузии,
Молдове,
Украине,
российский
телепотребитель на 50%, искренне верит в мудрость президента Путина.
Европейцы же задумываются, кого же дальше пойдет защищать Кремль?
Исторический процесс формирования политически грамотного общества
был бы невозможен без помощи прессы. СМИ стали каналом, через который
12
Walentyna DIACZUK
регулируются дебаты и политическое общество существует и действует.
Другое дело кому принадлежат СМИ и чей политический заказ выполняют.
Трудности поиска однозначного ответа на вопрос о месте и роли СМИ в
жизни современного общества порождены многофункциональностью этого
института социальной информации. Отражая действительность, жизнь
общества, СМИ информируют его членов о событиях и проблемах. Но
выполняя эти функции, СМИ приобретают власть над потребителем
информации. Во-первых, потому, что они монополизируют (в силу своей
оперативности) информационное обслуживание общества. Во-вторых, СМИ,
отражая действительность, не могут дать абсолютно объективную картину
этой действительности потребителю.
Любой орган СМИ, информируя общество о событиях и проблемах, дает
толкование событий и популярно объясняет их существо, а также их важность
для общества в целом. В конечном итоге, даже и те органы СМИ, которые
сознательно не ставят перед собой цель формировать общественное мнение,
на практике формирует его.
Прежде всего, целенаправленно отсеивается часть информации о фактах и
событиях, которые могут, по мнению руководства органа СМИ, влиять на
общественное мнение в направлении, невыгодном для органа СМИ, его
издателей и спонсоров. В блоке информации, отобранной для публикации, с
помощью различных приемов концентрирует внимание потребителей на
«позитивно» необходимых элементах, выгодных органу СМИ и его владельцу.
Вторым важным направлением манипулирования общественным мнением
и формирования взглядов потребителя информации является подбор кадров,
комментаторов, обозревателей, аналитиков событий и проблем. Руководство
любого органа СМИ привлекает для толкования событий и проблем таких
специалистов, которые отвечают политическим вкусам и позициям данного
органа. И эти специалисты будут истолковывать, и объяснять их в выгодном
для издателя духе и направлении.
13
Наконец, в самом крайнем случае, орган СМИ и работающие в нем
журналисты получают прямое задание и соответствующую плату за
проведение определенной кампании в поддержку той или иной идеи,
циркулирующей в обществе. Нарушая право и мораль, они манипулируют
потребителем
информации,
сознательно
вводят
его
в
заблуждение,
настраивают определенным образом в отношении партий, общественных
движений и их лидеров.
Формируя общественное мнение в направлении, угодном и выгодном для
владельца СМИ, журналистика получает возможность оказывать давление на
властные структуры. Влиять на принятие ими тех или иных решений,
«подправлять» эти решения в духе, который устраивает владельцев органов
СМИ или же их политических союзников. Такие методы влияния на властные
структуры, т.е. влияние через общественное мнение, определенным образом
сфабрикованное, чаще всего используется СМИ в условиях демократического
правового государства. В таком государстве функционирует стройная система
выборных властных органов и должностей в аппарате правительства. Поэтому
проведение выборных кампаний стало заповедной зоной СМИ, в которой
СМИ безраздельно господствуют.
В иных системах государственного устройства (абсолютная монархия,
диктатура) влияние общественного мнения на властные структуры весьма
ограничено, и СМИ лишены возможности использовать его в целях давления
на власть.
Следует учитывать и еще один канал влияния СМИ на власть. СМИ
имеют возможность оказывать непосредственное влияние на структуры
власти, минуя общественное мнение.
Недавно еженедельник Wprost опубликовал рейтинг самых богатых людей
Центральной и Восточной Европы, среди которых оказались польские и
украинские олигархи. В Польше олигархия не имеет такого политического
влияния как в Украине. Даже если она и оказывает какое-то воздействие на
политические процессы, то такое явление имеет очень скрытый характер.
14
Walentyna DIACZUK
Олигархи боятся, что их отношения с политикой могут быть демаскированы.
Ведь если общественное мнение через прессу узнает о связях политика с
олигархами, он должен объяснить свою связь с ними. В Украине политики не
разъясняют своих связей с олигархами, и это мне кажется существенным
отличием. Поэтому украинские олигархи также сильны, как и их российские
коллеги.
Любая активность средств массовой информации и общественного мнения
должна быть ориентирована на мирное урегулирование конфликта, вот такая
цель должна лежать в основе философии, и только так возможна научная
оценка и рассмотрение любой конкретной акции органа средств массовой
информации и общественного мнения по освещению конфликтов.
В научной литературе дается множество определений общественного
мнения.
Одно из них выдвигает на первый план то, что касается «общественных
проблем». Другие принимают как наиболее важный для определения
критерий публичное высказывание мнения. Третьи требуют, чтобы мнение
имело достаточно широкое распространение, чтобы его разделяли многие
индивиды. Наконец, некоторые отмечают, что под общественным мнением
понимается (по крайней мере, в англосакской политической традиции)
мнение народных масс, то есть мнение тех, кто не осуществляет власти, в
отличие от точки зрения правящих классов. Хотя элементы этих определений
могут в какой-то степени применяться при создании марксистской теории
общественного мнения, однако они несут на себе слишком сильный
отпечаток определенного рода формализма: в них общественное мнение
рассматривается вне контекста теории государства и классового господства, а
тем самым упускается из виду возможность такой трактовки общественного
мнения, при которой становится возможным показать его роль и значение во
всей совокупности политической жизни, и в особенности в рамках системы
демократии.
15
В марксистской литературе раньше других дал определение общественного
мнения Антонио Грамши, заметки которого на эту тему — к сожалению,
весьма краткие — можно было бы рассматривать как наброски марксистской
теории общественного мнения. «То, что обычно называют «общественным
мнением», — писал он, — тесно связано с политической гегемонией и
является точкой соприкосновения «гражданского общества» и «политического
общества». Когда государство намеревается предпринять какую-то не
особенно популярную акцию, оно обычно заблаговременно обрабатывает
общественное мнение, то есть организует и централизует определенные
элементы
гражданского
общества.
«История
мнения»:
элементы общественного мнения, разумеется, существовали всегда, даже в
азиатских сатрапиях, но общественное мнение в том виде, в каком мы
понимаем его сегодня, родилось накануне упадка абсолютных монархий, то
есть в период борьбы нового буржуазного класса за политическую гегемонию
и за завоевание власти.
Общественное
мнение
является
политическим
содержанием
коллективной политической власти. Именно поэтому ведется борьба за
монополию органов общественного мнения: СМИ, печати, партий,
парламента, ‒ с тем чтобы одна и та же сила формировала мнение и
одновременно
волю
нации,
чтобы
развеять
в
пыль
все,
что
препятствует формированию этой единой власти.
Что же происходит сегодня в Украине, ‒ все СМИ, партии фактически
финансируются украинскими и про российскими олигархами.
Настоящие «агенты влияния» ‒ это наши отечественные олигархи, которым
принадлежат мощные, способные влиять на общественное мнение СМИ
(телеканалы), а также массовые механизмы вербовки лично преданных
избирателей и интеллектуальных ресурсов.
Сейчас в Украине существует определенный баланс сил между ресурсом
власти президента (его ближайшего окружения) и крупными олигархами.
Пока чаша весов в их отношениях полностью не перевесила в одну сторону,
16
Walentyna DIACZUK
до тех пор мы будем наблюдать лишь атаки на структуры, которые не могут
дать сдачи в силу своей слабости, неподготовленности или амебности.
Вместо поддержки и упрочнения взаимоотношений с медиаторами
(неформальными
представителями
крупных
геополитических
игроков)
агрессию и тревогу власти, возникшую по причине относительно успешной
реализации «евромайдана», пытаются перевести в русло борьбы с ними.
Общественное
мнение
не
идентично
совокупности
мнений,
высказываемых лицами или группами, из которых складывается общество.
Частные мнения, проявляющиеся в сфере деятельности индивидов или
исключительно
в
малых
общественных
группах,
относительно
изолированных от совокупности политической системы (например, в семьях,
среди соседей, в игровых группах), могут иметь большое потенциальное
значение как материал, из которого в определенных условиях может
возникнуть общественное мнение, но они еще не являются сами по себе
общественным мнением. Можно здесь добавить, что обоснованием для
использования определения «исследование общественного мнения» при
проведении различного рода зондажей, имеющих целью выяснить взгляды
членов какой-либо общности на ту или иную тему, является то, что
исследования
такого
типа
в
определенной
степени
преобразуют
индивидуальные частные мнения в общественное мнение. Происходит это
потому,
что
суммированные
и
проанализированные
результаты
уже
представляют собой определенную форму общественного мнения и тем
самым становятся элементом политической системы. Однако следует особо
подчеркнуть, что ответы опрашиваемых представителей являются лишь
суммой частных мнений. Общественным мнением они становятся лишь в
результате широкого распространения в обществе.
Общественное мнение ‒ это исторически обусловленное и изменяющееся
состояние общественного сознания больших групп людей, выражаемое
публично по проблемам, важным для политической системы. Оно становится
элементом функционирования самой политической системы. Общественное
17
мнение отсутствует там, где политическая система не допускает какого-либо
выражения политических позиций, имеющего целью воздействовать на
функционирование системы.
Таким образом, общественное мнение не является простой суммой мнений
членов общества или какой ‒ то средней величиной. Это политическое
явление, сущность которого состоит в определении соотношения сил,
фактически действующих в обществе. Взгляды индивидов составляют
элементы этого сложного уравнения, но не только они определяют характер
мнения.
Лишь
преобразование
индивидуально
проявляющихся, разрозненных взглядов создает общественное мнение.
Характерным для социалистического общественного мнения является то,
что в нем своеобразно согласуются точки зрения политического руководства
и спонтанно формирующиеся мнения членов сообщества. В некоторых
областях это согласование не вызывает никаких проблем, так как
преобладающая часть спонтанно формирующихся мнений идентична точке
зрения, выдвигаемой политическим руководством.
В качестве примера можно указать на необычайно близкое совпадение
(почти идентичность) позиции партии и правительства по вопросу
послевоенных границ Польши по Одре и Нисе с позицией польских граждан.
Однако не по всем вопросам и не с самого начала такое совпадение
существует. Во многих случаях необходим сложный процесс формирования
общественного сознания и учета его при принятии решений. Существенным
элементом
данного
процесса
является
формирование
и
выражение
общественного мнения. Пренебрежение сложностью этого процесса, как
правило, приводит к деформации и ограничениям демократии и как
следствие
этого
—
даже
к
политическим
кризисам.
Политика,
соответствующая принципам демократии в области общественного мнения
состоит в том, что активное воздействие на сознание масс происходит с
учетом того, какие решения принимаются и как они пропагандируются в
обществе. При умелом соединении этих принципов общественное мнение
18
Walentyna DIACZUK
позволяет объединится индивидам в общественные организации, которые
становится могучей силой. К примеру, волонтерские организации в Украине,
которые в кратчайшие сроки, мобилизировали украинское общество и дали
возможность вновь создать боеспособную украинскую армию.
Исследования в области функционирования общественных организаций
опираются на фундаментальную теоретическую и эмпирическую базу. В
работах классиков социологической мысли М. Вебера, Э. Дюркгейма, Т.
Парсонса, А. де Токвиля и др. представлен анализ социальных институтов и
организаций, групп интересов и групп давления. Проблема повышения роли
общественных организаций применительно к странам Запада нашла свое
отражение в работах Э. Арато, Р. Арона, А. Лейпхарда, Ю. Хабермаса и др.
Сторонники культурологической стратегии анализа общественных
организаций считают, что в экономически развитых странах основными
причинами тех или иным социальных действий является стремление
удовлетворить духовные потребности (А.Турен, Д. Лаперони, Ж. де Торсак,
К. Мангейм, М. Мид).
Исследования демократических движений в контексте политических и
социальных трансформаций в СССР и Украине в 1990-х - 2000-х гг. были
продолжены такими учеными как Л. Гордон, Э. Клопов, В. Пастухов которые
в своих работах анализируют состояние и механизмы формирования
идеологии организаций общественных движений.
Среди
работ,
рассматривающих
проблемы
институционализации
социальных субъектов в современной Украине, можно выделить труды
Новичковой Г. В., Лойко Л. В., Гаевой Н. П., Колодия А. В., Додиной Є. Є.
Исследованиям актуальных проблем становления гражданского общества в
современной Украине и эффективного функционирования его основных
институтов, в том числе общественных объединений, посвящены труды
Онищенко О. С., Скрипнюк О. В., Максименко О. М.
Среди
ученных
и
политтехнологов
широко
обсуждается
вопрос
формирования гражданского общества в современной Украине на основе
19
национальной идеи, а, следовательно, и о полнокровной и полноправной
политической нации. Если честно говорить, то эта задача в практической
плоскости и не ставилась.
К примеру, призыв Л. Кучмы к народным депутатам Украины после
назначения его премьер-министром: "Скажите, что строить, и я построю", так
и не получил отклика. Страна фактически и сегодня не имеет внятно
сформулированной, рассчитанной на перспективу стратегии своего развития.
В итоге Украина оказалась в глубоком, системном кризисе, из которого никак
не может выбраться. В ней утвердились бандитский капитализм, диктатура
криминально-олигархического капитала и насквозь коррумпированного
чиновничества.
Формирование
необходимостью
политической
обеспечить
нации
строгое
связано
соблюдение
прежде
всего
с
конституционных
положений о равноправии всех граждан независимо от их этнической
принадлежности и других обстоятельств, преодолеть и пресекать малейшие
проявления дискриминации на этой почве, национальной или религиозной
нетерпимости, в особенности русофобии, которая при попустительстве
власти усиленно навязывается агрессивными национал ‒ шовинистскими
силами.
Отдельного
рассмотрения
требуют
многочисленные
предложения
относительно федеративного устройства Украины как полиэтнического
государства.
Методология исследования деятельности общественных организаций и
организаций в целом в основном является производной социальной
антропологии.
Особенности
познавательного
аппарата
социальной
антропологии оказались привлекательными для социологов и постепенно
оформились в самостоятельную социологическую традицию, которая
исследует антропологическими методами проблемы городской жизни и
функционирование организаций. Собственно говоря, в литературе по
социальным наукам понятие этнографии организаций часто используется в
20
Walentyna DIACZUK
смысле совокупности «этнографических», качественных методов сбора
данных (долговременное включенное наблюдение, глубинные интервью,
сбор документов и т. др.), применяемых при изучении организации.
Общественные организации ‒ это формализованные самостоятельные
(неправительственные) неприбыльные объединения граждан, направленные
на
реализацию
разнообразных
коллективных
интересов
и
защиту
коллективных прав. В таком широком значении к разряду общественных
организаций попадают различные по сути учреждения ‒ политические
партии, собственно общественные организации, организации по интересам,
благотворительные фонды и т.п. Очевидно, эти группы организаций
необходимо рассматривать отдельно, хотя, с другой стороны, нельзя не видеть
их общей сущности как организаций гражданского общества.
Закон Украины «Про объединения граждан» (1992 г.) [3] считает таким
объединением «добровольное общественное формирование, созданное на
основе единства интересов для совместной реализации гражданами своих
прав и свобод» (ст. 1). Под это определение попадают как политические
партии, так и общественные организации.
Исторический процесс формирования политически грамотного общества
был бы невозможен без помощи прессы. СМИ стали каналом, через который
регулируются дебаты и политическое общество существует и действует.
Трудности поиска однозначного ответа на вопрос о месте и роли СМИ в
жизни современного общества порождены многофункциональностью этого
института социальной информации. Отражая действительность, жизнь
общества, СМИ информируют его членов о событиях и проблемах. Но
выполняя эти функции, СМИ приобретают власть над потребителем
информации. Во-первых, потому, что они монополизируют (в силу своей
оперативности) информационное обслуживание общества. Во-вторых, СМИ,
отражая действительность, не могут дать абсолютно объективную картину
этой действительности потребителю.
21
Нельзя не отметить, что существование общественных организаций
целиком возможно и в условиях несформированности гражданского
общества. В этом случае общественная инициатива прямо или опосредованно
инициируется государственной властью. Бесспорно, за своей сущностью
подобные объединения очень отличаются от объединений гражданского
общества, хотя нельзя отбрасывать и возможности их постепенной
трансформации. По крайней мере, возможность существования подобных
переходных форм нужно учитывать при анализе типологии общественных
учреждений, так называемых переходных обществ, к которым принадлежит
ныне и Украина.
Список литературы
[1] Власть, зеркало или служанка?: энциклопедия жизни современной
российской журналистики : в 2 т. – М. : Союз журналистов России,
1998.
[2] Воронков В. Активисты движения сопротивления режиму: 1956-1986.
Попытка анализа / В. Воронков // Социология общественных
движений: эмпирические наблюдения и исследования. – СПб., 1993. –
С. 103–109.
[3] Гордон Л. Новые социальные движения в России / Л. Гордон, Э. Клопов. –
М., 1993.
[4] Грамши А. «Искусство политики» / А. Грамши ; пер. Г. П. Смирнов, С.
А. Ошеров. – М. : Искусство, 1991.
[5] Held D. and Hall S. (ed.), The idea of the modern Stale, Open University press,
1984;
[6] Negrine A. M., Politics and the Mass media in Britain, London and New York,
1992.
[7] Закон України про об’єднання громадян : за станом на 16 черв. 1992 р.
/ Верховна Рада України: офіц. вид. – Київ : Парлам. вид-во, 1992. – 16
с. (Серія «Закони України»).
22
Walentyna DIACZUK
[8] Костюшев В. В., Общественные движения и коллективные действия в условиях
запаздывающей модернизации / В. В. Костюшев // Образ мыслей и образ
жизни. – М. : Ин–т социологии РАН, 1996. – С. 47–49.
[9] Луман Н., Глобализация мирового сообщества / Н. Луман // Социология на
пороге XXI века: основные направления исследований. – М.: РУСАКИ,
1999. – С. 128–143.
[10] Макаренко О. В., Государство и негосударственные общественные организации:
формы поддержки и сотрудничества / О. В. Макаренко, Б. Л. Рудник и др. –
М.: Сигнал, 1997.
[11] Общественные организации в политической системе / отв. ред. Ц. А.
Ямпольская. – М. : Наука, 1998.
[12] Онищенко О. С., Шляхи реформування в Україні громадянського суспільства /
О. С. Онищенко // Правова держава: щоріч. наук. пр. ІДІП НАН. –
Київ, 2002.
[13] Пастухов В. Б., Российское демократическое движение: путь к власти / В. Б.
Пастухов // Политические исследования. – 1992. – № 1–2. – С. 8–17.
[14] Пригожин А. И., Современная социология организаций: [учебник] / А. И.
Пригожин. – М. : Интерпракс, 1995. (Программа обновления
гуманитарного образования в России).
[15] Принципи законів про громадські організації. – Київ: Центр інновацій
та розвитку, 1998.
Аннотация
Ключевые слова: СМИ, общественноe мнениe, общественныe организаци
В статье рассматриваются основные методы влияния на формирование общественного
мнения в различных системах государственного устройства, и особенно в рамках системы
демократия. Трудности поиска однозначного ответа на вопрос о месте и роли СМИ в
жизни современного общества порождены многофункциональностью этого института
социальной информации.
23
The role of mass media in public opinion and creation
the non-governmental organizations
Key words: public opinion, mass media, civil society, non – governmental organizations
Summary
Public opinion is the political content of collective political power. That is why there is a struggle
for the public opinion monopoly: the media, the press, political parties, parliament - in order to have
the same force at the same time to form a nation’s opinion and will for dispelling all the dust that
prevents the formation of a unified government.
The real “agents of influence” are our domestic oligarchs who own media (TV channels), powerful, capable of influencing upon public opinion, as well as mechanisms for mass recruitment of the
personally loyal voters and intellectual resources
Rola mass mediów w kształtowaniu opinii publicznej
i tworzeniu organizacji pozarządowych
Streszczenie
Słowa kluczowe: mass media, opinia publiczna, społeczeństwo obywatelskie, organizacje
pozarządowe
Artykuł poświęcony jest roli środków masowego przekazu w życiu współczesnych społeczeństw.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 25-35]
ISSN 1897-2500
Wiesław KOWALCZEWSKI
Warunki rozwoju zrównoważonego
w polskiej gospodarce
Mający obecnie miejsce szybki rozwój gospodarki rynkowej charakteryzują: globalizacja i rosnąca konkurencyjność. Procesy globalizacji jakie zachodzą w gospodarce światowej prowadzą do umiędzynarodowienia produkcji i wymiany, a jednocześnie do pogłębienia nierównomiernej dynamiki rozwoju wielu gałęzi produkcji.
Musimy uznać, że proces globalizacji i tworzenia się społeczeństwa planetarnego
jest nieodwracalny. Proces ten, przyczyniając się do rozwoju gospodarczego i postępu technicznego, generuje jednocześnie nierówności i pogłębia ich rozmiary. I chociaż sytuacja biednych w niektórych krajach poprawia się, to jednak przepaść pomiędzy nimi a ludźmi bardziej zamożnymi pogłębia się. Dzisiejszy rozwój powoduje
wzrost niezadowolenia i jest czynnikiem konfliktogennym.
Przedsiębiorstwa produkcyjne, ażeby utrzymać się na rynku, muszą dostosować
się do tych tendencji. To dostosowanie przedsiębiorstw musi polegać na szukaniu
rozwiązań koncentrujących się na struktury wewnętrzne sprzyjające poprawie
sprawności i efektywności realizowanych procesów ekonomicznych, w powiązaniu z
ich otoczeniem rynkowym, tj. z partnerami handlowymi, finansowymi i bankowymi,
ale także i z otoczeniem naturalnym.
26
Chcąc zapewnić sobie możliwości rozwoju, wiele przedsiębiorstw zmuszonych
jest do wychodzenia ze swoją działalnością poza granice swojego kraju. Rynek międzynarodowy stanowi ogromny rynek zbytu i stwarza przedsiębiorstwom, które
potrafią dostać się na ten rynek, ogromne możliwości rozwoju. Powoduje to
zmniejszenie zatrudnienia w jednych sektorach i tworzenia się innych. Obserwuje
się rozwój usług i zwiększenie zatrudnienia w tej dziedzinie gospodarki.
Procesy globalizacji mają przede wszystkim wymiar techniczno-ekonomiczny,
a nie cywilizacyjny. Są one następstwem rewolucji informatycznej. Współczesne
przedsiębiorstwo przestaje być ograniczone do użytkowania jedynie krajowych
zasobów czynników produkcji i może korzystać z tych zasobów w dowolnym miejscu na świecie. Takie przedsiębiorstwo dzięki niebywałemu rozwojowi technik
informatycznych może być zarządzane z dowolnego, nawet bardzo oddalonego
miejsca.
Obecnie w coraz większym stopniu do ważnych kryteriów oceny postępu technicznego zalicza się kryteria ekologiczne. Wynika to z mającej miejsce intensywnej
degradacji środowiska naturalnego, która jest rezultatem rozwoju przemysłowego.
Jako kryteria ekologiczne przyjmuje się stopień poprawy środowiska naturalnego
człowieka albo też zapobieganie do jego zanieczyszczenia.
Zwiększona uwaga opinii publicznej i rządów poświęcona zagadnieniom ekologicznym, wywołana szkodami w środowisku naturalnym spowodowanymi działalnością gospodarczą doprowadziła do wprowadzenia zmian w obowiązującym prawie, normach i przepisach, którym muszą podporządkować się przedsiębiorstwa
produkcyjne.
Konieczność dostosowania wyrobów i technologii do wymagań coraz ostrzejszych norm ekologicznych powoduje, że wiele przedsiębiorstw zmuszonych jest do
inwestowania w nowe środki trwałe oraz likwidację lub modernizację starych maszyn i urządzeń. Przykładem może być dostosowanie urządzeń do produkcji papieru z makulatury zamiast z masy drzewnej pochodzącej z wyrębu lasów.
Projektowanie i eksploatacja technologicznych i technicznych urządzeń wytwórczych powinna zapewniać minimalizację zużycia energii, surowców, materiałów,
27
a także szkodliwego wpływu produkcji i produktów na środowisko. Konieczne jest
także ograniczenie ilości odpadów produkcyjnych oraz umożliwienie ich zagospodarowania. Usprawnienie gospodarowania zasobami niezbędne jest w celu racjonalnego ich wykorzystania, zapewnienia ochrony środowiska, jak również poprawy konkurencyjnej pozycji przedsiębiorstwa na rynku.
Do bardzo istotnych elementów otoczenia przedsiębiorstwa należy zaliczyć także
środowisko naturalne, w jakim to przedsiębiorstwo funkcjonuje. Coraz większe
znaczenie w ustalaniu strategii przedsiębiorstwa odgrywają elementy ochrony środowiska i odpowiedzialność za jego zanieczyszczenie.
Podobnie jak w skali makroekonomicznej występują wzajemne sprzężenia
zwrotne miedzy systemem gospodarczym a środowiskiem naturalnym, które analizuje B. Poskrobko, tak i na poziomie mikroekonomicznym istnieje współzależność
między działalnością przedsiębiorstwa a jego naturalnym otoczeniem.
Systemy zarządzania poszczególnych przedsiębiorstw są sprzężone z systemem
zarządzania gospodarką i wypełniając zalecenia norm i regulacji prawnych realizują
politykę państwa w zakresie ochrony środowiska naturalnego. W swoich planach
rozwojowych przedsiębiorstwa są zmuszone wydzielić niezbędne środki finansowe
na dostosowanie sposobów produkcji, wyrobów, stosowanych technologii oraz
funkcjonujących urządzeń nie tylko do obecnie obowiązujących wymagań ale także
do przewidywanego w bliskiej przyszłości zaostrzenia tych wymagań.
Dostosowanie działania przedsiębiorstwa do określonych wymagań ochrony
środowiska naturalnego powinno być elementem strategii zarządzania przedsiębiorstwem. Realizacja takiej strategii wymaga ponoszenia nakładów inwestycyjnych
służących ochronie środowiska naturalnego.
Inwestycje służące ochronie środowiska można podzielić na:
‒
inwestycje ochronne „końca rury”, do których zalicza się inwestycje w całości służące środowisku; redukują one jedynie wielkość zanieczyszczeń powstałych w procesie produkcyjnym,
28
‒
inwestycje zintegrowane wpływające na proces produkcji w sposób pozwalający na zmniejszenie zanieczyszczeń i powodujący, że sama produkcja staje
się czystszą; związane są z zakupem lub modernizacją urządzeń.
Procesy integracyjne i globalizacjne niosą za sobą konieczność ponoszenia dodatkowych wysokich kosztów związanych z dostosowaniem do coraz ostrzejszych
wymagań dotyczących ochrony środowiska przedsiębiorstw, które przez swoją
produkcję w szczególny sposób narażają ekosystemy na degradację. Przedsiębiorstwa muszą się odpowiednio przygotować i dostosować swoją strategię w zakresie
ochrony środowiska do tych wymagań. Koszty, jakie muszą ponieść przedsiębiorstwa, są przede wszystkim związane z poniesieniem niezbędnych wydatków na
inwestycje proekologiczne oraz na programy zarządzania ochroną środowiska.
Realizując procesy dostosowawcze przedsiębiorstwa zmuszone będą do zmiany
struktury produkcji, co w konsekwencji pociągnie za sobą zmiany i modernizację ich
wyposażenia w środki trwałe. Dostosowanie do standardów światowych procesów
technologicznych i linii produkcyjnych będzie wymagać poniesienia znacznych
nakładów na niezbędne modernizacje oraz inwestycje związane z budową oczyszczalni ścieków, urządzeń do zmniejszenia emisji tlenków siarki, tlenków azotu
i pyłów do atmosfery, a także urządzeń do ochrony przed hałasem.
Do istotnych elementów otoczenia, w jakim funkcjonuje każde przedsiębiorstwo,
należy zaliczyć środowisko społeczne i środowisko naturalne. Dostosowanie działania przedsiębiorstwa do określonych wymagań ochrony środowiska naturalnego
powinno być elementem strategii zarządzania przedsiębiorstwem. Wymagania
względem środowiska naturalnego są różne w poszczególnych regionach i zależą od
mającego miejsce zanieczyszczenia tego środowiska. Realizacja takiej strategii wymaga ponoszenia nakładów inwestycyjnych służących ochronie środowiska naturalnego.
W przedsiębiorstwach zachodnioeuropejskich coraz większą uwagę zwraca się na
uwzględnienie w strategii firmy elementów odpowiedzialności społecznej i podejmowania działań mających na celu poszanowanie wartości środowiska naturalnego.
Te przedsiębiorstwa zachodnie, które przyjęły podejście uznające wartości otoczenia
29
naturalnego, zaczynają odczuwać płynące z tego korzyści, a przede wszystkim uznanie społeczności, której przedsiębiorstwo służy.
W praktyce i teorii zarządzania dostrzega się obecnie, przez długi czas niedocenianą skomplikowaną naturę przedsiębiorstwa, w tym jego wielokrotne powiązania
ze środowiskiem naturalnym. Przedsiębiorstwo, które jest złożonym systemem, nie
może budować swojej strategii wyłącznie na kryteriach ekonomicznych. Współczesne przedsiębiorstwo jest w równym stopniu odpowiedzialne za produkcję dóbr
i usług, jak również ponosi odpowiedzialność społeczną za tworzenie i utrzymanie
miejsc pracy, ale także odpowiada za środowisko naturalne.
Stosunek przedsiębiorstw do problemów ekologicznych i uwzględnianie tych
problemów w ich działalności zależy w dużym stopniu od postrzegania korzyści,
jakie może przynieść strategia zorientowana na szeroko rozumianą ekologizację
produkcji. Do czynników takiej strategii, które mogą przynieść przedsiębiorstwu
korzyści, zalicza się:
‒
wybór energo- i materiałooszczędnych, bezodpadowych technik i technologii wytwarzania,
‒
hermetyzację procesów produkcyjnych,
‒
redukcję ilości produkowanych zanieczyszczeń,
‒
wytwarzanie produktów przyjaznych środowisku w fazie produkcji, użytkowania jak i późniejszego składowania lub utylizacji,
‒
pozyskiwanie z recyklingu surowców i materiałów.
Do kontroli i oceny kosztów korzystania z zasobów środowiska i ryzyka zanieczyszczenia środowiska przez przedsiębiorstwo mogą być zastosowane metody
kontrolingu. Kontroling w przedsiębiorstwie obejmuje bardzo szeroki zakres działania i może być także z powodzeniem wykorzystywany w problematyce dotyczącej
ochrony środowiska.
Polskie przedsiębiorstwa są słabo przygotowane do ponoszenia ciężaru ochrony
środowiska naturalnego w warunkach gospodarki rynkowej. Również niska świadomość kadry menedżerskiej i załóg pracowniczych opóźniają wdrażanie zasad
ekorozwoju do praktyki gospodarczej.
30
W celu zmuszenia podmiotów gospodarczych do zachowań pożądanych z punktu widzenia ochrony środowiska naturalnego stosowane są narzędzia regulacji bezpośredniej mające charakter prawno-administracyjny. Występują one w formie nakazów, zakazów, norm standardów i licencji. Podstawą ich stosowania w Polsce jest
szereg obowiązujących ustaw.
Zunifikowanie polskiego prawa z przepisami Unii Europejskiej z punktu widzenia proekologicznej restrukturyzacji przemysłu i dostosowanie do obowiązujących
tam norm powinno przynieść korzystne zmiany w strukturze polskiego przemysłu.
Projekt międzynarodowych standardów ISO 14000 określa podstawowe wymogi
stawiane przedsiębiorstwom odnośnie zarządzania firmą w sposób przyjazny dla
środowiska naturalnego i narzuca im obowiązek formułowania własnej polityki
z uwzględnieniem aspektów ekologicznych. Wdrażanie tych norm przyczynia się do
kontrolowania wpływu działalności przedsiębiorstwa i jego produktów na środowisko naturalne.
Zgodnie z normą ISO 14001 za aspekt środowiskowy uznaje się te elementy
działalności przedsiębiorstwa i te cechy lub komponenty produktu lub usługi,
w wyniku których można mówić o oddziaływaniu na środowisko, o skutkach środowiskowych związanych z tą działalnością, usługą lub wyrobem. Natomiast wpływ
na środowisko może oznaczać każdą, nawet niewielką zmianę w środowisku, tak
niekorzystną, jak i korzystną, która wywołana będzie w całości lub częściowo funkcjonowaniem danego przedsiębiorstwa, jego produktami lub usługami. Jeśli taka
zmiana jest znacząca, to aspekt środowiskowy, w wyniku którego ona powstaje,
określa się jako aspekt znaczący.
System zarządzania środowiskiem stanowi element ogólnego systemu zarządzania przedsiębiorstwem i zgodnie z normą ISO 14004 obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy
i środki potrzebne do opracowania, wdrożenia, realizowania, przeglądu i utrzymania
polityki środowiskowej.
Mając na uwadze dbałość o środowisko, przedsiębiorstwo oszczędza surowce,
materiały, stosuje technologie przyjazne środowisku oraz minimalizuje ilości odpa-
31
dów. Wdrażanie polityki środowiskowej wymaga ustalenia podmiotu odpowiedzialnego za osiągnięcie poziomu wymaganego przez normy jakości środowiska.
Skuteczne funkcjonowanie systemu zarządzania środowiskiem pozwala przedsiębiorstwu na osiągnięcie szeregu korzyści umożliwiających zwiększenie konkurencyjności i atrakcyjności rynkowej. Ochrona środowiska może być traktowana jako
szansa dla przedsiębiorstwa, za pomocą której może ono uzyskać przewagę konkurencyjną.
Przedsiębiorstwa, które chronią środowisko naturalne stosując technologie i wytwarzając produkty ekologicznie czyste, zyskują bardzo dużo w opinii bardziej świadomej części społeczeństwa i traktowane są jako organizacje odpowiedzialne i budzące zaufanie. Pomaga to w osiąganiu sukcesu na rynku, szczególnie w krajach
rozwiniętych gospodarczo. Dlatego też zarządzanie przedsiębiorstwem powinno
zmierzać do powstrzymania i zaprzestania działań uznawanych za ekologicznie
szkodliwe. Ochrona środowiska naturalnego powinna być włączona do wszystkich
funkcji przedsiębiorstwa.
Restrukturyzacja przedsiębiorstw na terenie poszczególnych regionów powinna
prowadzić do przemian strukturalnych, które będą służyć także ochronie środowiska naturalnego. Może to przebiegać drogą zmniejszenia udziału przemysłów zanieczyszczających atmosferę i wodę, unowocześnienia technologii, instalacji filtrów
i stosowania urządzeń ochronnych.
Włączenie ochrony środowiska w system celów przedsiębiorstwa powinno znaleźć odzwierciedlenie w strukturze organizacyjnej. Struktura organizacyjna przedsiębiorstwa powinna umożliwiać realizację zadań wewnętrznych i zewnętrznych
w zakresie ochrony środowiska i będzie ona zawsze uzależniona od konkretnych
uwarunkowań technicznych, ekonomicznych, organizacyjnych i społecznych,
w jakich działa przedsiębiorstwo. Z punktu widzenia realizacji zadań wewnętrznych
struktura może wzmacniać ekologiczne kompetencje przedsiębiorstwa, przez umożliwienie procesów uczenia się i generowania innowacji, zaś z punktu widzenia realizacji zadań zewnętrznych powinna kształtować politykę względem dostawców,
kooperantów oraz firm odbierających odpady.
32
Problemy ochrony środowiska naturalnego powinny być traktowane w zarządzaniu regionalnym szeroko, w tym także jako element wpływający na rozwój gospodarczy, przez wykorzystanie walorów środowiska i walorów krajobrazowych dla
celów turystyki i rekreacji oraz jako czynnik mający wpływ na zdrowie mieszkańców.
Swobodny przepływ ludzi, towarów, kapitału, myśli technicznej, jeżeli nie spotka
kraju dobrze do tego przygotowanego, może zmienić go w rejon zdominowany
przez innych kosztem słabnięcia wewnętrznych motywacji i skłonności do twórczego działania. Istoną rolę do odegrania mają tu edukacja i nauka.
Jednym z propagatorów roli nauki we współczesnym świecie jest L. C. Thurow
z MIT, którego prace naukowe sugestywnie udowadniają znaczenie głoszonych
przez niego idei. Dobrym polem obserwacji i analiz są Stany Zjednoczone AP.
W ostatnich latach obserwuje się tam silną walkę konkurencyjną między potentatami
rynku komputerowego. Chodzi w niej nie tylko o sam produkt, ale w nie mniejszym
stopniu o wyprzedzenie z nim na rynku konkurenta. Kto robi to szybciej, uzyskuje
tzw. rentę pierwszeństwa, która oznacza szczególny rodzaj zysku. W globalnej gospodarce ci, którzy umieją trafnie zainwestować w przyszłość, mogą zmarginalizować swoich konkurentów. Zastanawiając się, dlaczego Intel oraz Microsoft osiągają
wspaniałe wyniki na rynku komputerowym, odpowiada, że dzieje się tak dlatego, że
obie korporacje zatrudniając najlepiej wykształconych ludzi, inwestując duże pieniądze w badania i ich zastosowania, oferują swoje produkty kilka miesięcy przed konkurentami. Np. wyprzedzenie przez Intel swoich konkurentów o dziewięć miesięcy
przyniosło mu ogromne zyski.
Uwagi powyższe uwypuklają siłę i znaczenie inwestowania w człowieka. Jakkolwiek są to przykłady dość spektakularne, nie zmienia to istoty samego problemu.
Polska powinna wyciągnąć z tych zjawisk i procesów wnioski dla siebie, zgodnie ze
swoimi możliwościami i miejscem, w cywilizacyjnym rozwoju społeczeństw.
Ważne jest położenie nacisku na poziom wykształcenia. Źle wykształcone społeczeństwo jest zbyt kruchą podstawą, aby można na niej budować trwałe, nowoczesne konstrukcje. Są to prawdy dzisiaj uniwersalne, które mimo to z najwyższym
33
trudem przebijają się do rządzących. Bowiem nie ich szczytne deklaracje o potrzebie
rozwoju edukacji i nauki, lecz czyny mogą stanowić sprawdzian zrozumienia jednego z największych wyzwań współczesności.
Mamy przy tym świadomość, że gospodarka nie wypracowująca koniecznych zysków, obciążana z roku na rok poważnym ujemnym bilansem płatniczym będzie
miała trudności, aby znaczną część środków przeznaczyć na edukację i naukę.
Podstawową tendencją obserwowaną we wszystkich rozwiniętych krajach jest
subsydiarność, oznaczająca przesuwanie decyzji, środków i odpowiedzialności na
najniższy szczebel administracji publicznej. Subsydiarność to zasada, w myśl której
władza centralna powinna pełnić funkcje pomocnicze, tj. wykonywać jedynie te
zadania, które nie mogą być wykonywane na szczeblu lokalnym. Proces globalizacji
wiąże się z tendencją przekazywania władzy na niższe szczeble, jednak nie może to
osłabiać autorytetu państwa narodowego. W działalności Unii Europejskiej oznacza
to traktowanie subsydiarności jako porządku politycznego, który nie będzie ani
super państwem, ani wyłącznie strefą wolnego handlu.
Natomiast rola władz centralnych zwiększa się przy sterowaniu procesami i programami przekraczającymi możliwości władz lokalnych, tj. w zakresie zabezpieczenia socjalnego, jeśli zakłada się równość szans w całym kraju, dotyczącymi kosztownych inwestycji, np. w służbie zdrowia, oraz wyrównywania różnic między regionami.
Zwiększenie samodzielności przedsiębiorstw i uprawnień lokalnych władz samorządowych nie zmniejsza znaczenia centrum, ponieważ im bardziej aktywne są
przedsiębiorstwa, gminy, miasta, powiaty i województwa tym sprawniejszy powinien
być system scalający i korygujący.
Przyznanie dużych kompetencji samorządom lokalnym jest niewątpliwie słuszne.
Należy mieć jednak na uwadze, że istnieje oczywiste niebezpieczeństwo, że niektóre
miasta i regiony mogłyby znacznie wyprzedzić inne i pogłębić i tak już mające miejsce nierówności. Ponieważ takie zjawisko byłoby niekorzystne dla całości państwa,
wobec tego w takich sytuacjach niezbędna jest koordynacyjna interwencja władz
34
centralnych. Unia Europejska od początku swego istnienia zorientowana jest na
zmniejszenie zróżnicowań regionalnych.
Niebezpieczeństwo różnicowania się rozwoju poszczególnych regionów potwierdzone jest teoretycznie w sformułowanym przez G. Myrdala modelu kumulatywnej przyczynowości. G. Myrdal, w przeciwieństwie do neoklasyków twierdzi, że
gra sił rynkowych prowadzi zwykle do wzrostu, a nie do zmniejszenia dysproporcji
między regionami. Wynika to z tego, że działanie sił rynkowych prowadzi do skupienia się działalności przynoszących rosnące przychody w pewnych regionach.
Takie skupienie które mogło początkowo wynikać z korzyści lokalizacyjnych, np.
z bazy surowcowej, staje się źródłem dalszego rozwoju, niezależnie od pierwotnej
przyczyny, wynikającego ze wzrastających wewnętrznych i zewnętrznych korzyści
jakie daje aglomeracja. W tym przypadku pewne korzyści jakie mogą posiadać regiony zacofane, jak tania siła robocza, nie są w stanie zrównoważyć przewagi jakie
daje aglomeracja.
Regiony opóźnione w rozwoju uzyskują wprawdzie pewne korzyści z szybkiego
rozwoju regionów bardziej rozwiniętych gospodarczo, przez tworzenie rynków
zbytu na surowce oraz dyfuzję innowacji, ale mamy też do czynienia ze zjawiskiem
niekorzystnym, określanym jako wymywanie. Wymywanie polega na odpływie
z regionów słabiej rozwijających się siły roboczej, szczególnie o wyższych kwalifikacjach, środków finansowych oraz dóbr i usług do regionów charakteryzujących się
szybszym rozwojem. Wolny handel międzyregionalny działa więc na niekorzyść
regionów opóźnionych w rozwoju i przyczynia się do zróżnicowania poziomu rozwoju gospodarczego i społecznego poszczególnych regionów.
Konkurencyjność produktów zależy w dużym stopniu od ich nowoczesności, natomiast o produktywności przedsiębiorstwa decyduje wiek maszyn i poziom kwalifikacji oraz wiek personelu. Wynika z tego, że na rozwój regionu ma wpływ unowocześnienie technologii i odnowa zużytych środków trwałych oraz szkolenie i podnoszenie kwalifikacji pracowników.
Przy analizie konkurencyjności przedsiębiorstw należy uznać, że tam gdzie mamy
do czynienia z większą ilością konkurujących przedsiębiorstw, to przedsiębiorstwa
35
prywatne są bardziej konkurencyjne w stosunku do publicznych. Inaczej jednak
może być w przypadku rynków monopolistycznych. E.S. Savas wykazał, że usługi
świadczone przez publiczne organizacje są średnio 35 – 95 % droższe niż przez
prywatne. Jednak tam gdzie organizacje publiczne i prywatne o porównywalnych
rozmiarach funkcjonują na tych samych rynkach – jak na przykład w opiece zdrowotnej i usługach energetycznych – ich koszty i jakość są mniej więcej takie same.
I tańsze są raczej firmy publiczne. Jest tak dlatego, że tam gdzie prywatne firmy nie
muszą konkurować między sobą, są równie nieefektywne jak monopole publiczne.
Przykładem mogą być elektrownie publiczne w USA, które prawie zawsze sprzedawały energię taniej, podobnie jak obecnie tamtejsze publiczne telewizje kablowe.
W przypadku niedostatecznej konkurencji prywatnej, publiczne przedsiębiorstwa
mogą służyć jako czynnik, który zmusza firmy prywatne do obniżania cen i zwiększania efektywności, np. przy oczyszczaniu miast lub utylizacji odpadów.
Streszczenie
Słowa kluczowe: rozwój zrównoważony, polska gospodarka, uwarunkowania
Artykuł zawiera kwestię zrównoważonego rozwoju gospodarki ze szczególnym uwzględnieniem
uwarunkowań funkcjonowania polskiego przedsiębiorstwa.
Conditions for sustainable development in the Polish economy
Summary
Key words: sustainable development, the Polish economy, conditions
The article discusses the issue of sustainable economic development, with particular regard to the
functioning of Polish enterprises.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 37-49]
ISSN 1897-2500
Jelena JAKIMCZUK
Winnicki Instytut Spółdzielczości
Проблемы достижения сбалансированности
економического развития региона Украины
Постановка проблемы. Проблемы региональной политики в области
наиболее полного использования имеющегося потенциала, выявления
условий и инструментов реализации последнего, а также факторов его
ограничения, являются объектом внимания как отечественной и зарубежной
научной школы, так и органов государственного управления макро- и
мезоуровней. Однако, методические разработки по оценке территориального
экономического
потенциала,
выявлению
приоритетных
направлений
развития территории не позволяют сформировать условия эффективного ее
функционирования.
Это
является
одной
из
причин
недостаточной
рациональности проводимой государством региональной политики.
Возросшая
теоретическая
и
практическая
значимость
вопросов
эффективности использования регионального экономического потенциала
как
главного
условия
обеспечения
результативности
экономики,
недостаточность проработки методических основ его оценки для сырьевых
регионов, а также отсутствие сбалансированности интересов субъектов
территориальной
выбранной темы.
экономической
системы
обусловили
актуальность
38
Jelena JAKIMCZUK
Теоретическая и методологическая основы. Проблему изучают
украинские ученные: Мазур А.Г., Мельник Л.Г., Дёмин О., Грамацки Г.Д.,
Голиков А.П., Чижиков В., Наконечный В.Л., зарубежные: В. Барнз, Л.
Ледебур, Ф. Кожурин Д., В. Ленсин, и другие. В рамках решения задач
целеобразно
использовать
методы
теории
системного
анализа,
экономической статистики, экономико-математического моделирования.
Цель. Систематизация существующих подходов к оценке экономического
потенциала региона, формирование системы организационно-экономических
мер по разработке условий комплексного развития региона на основе
выявления приоритетных направлений.
Результаты исследования. Структуру производства в регионе можно
анализировать с точки зрения степени устойчивости, уровня специализации,
полноты производственно-технологического цикла, уровня связанности
регионального
комплекса.
Кроме
анализа
статистического
состояния
производственного потенциала региона, необходимо изучить динамические
его качества. Характеризуя процесс развития, принято различать его
эволюционную и революционную формы, причем если первой из них
свойственны медленные, постепенные, преимущественно количественные
изменения, то вторая связана с коренными качественными, скачкообразно
осуществляемыми преобразованиями [5].
По степени устойчивости производственной структуры выделяют:
‒
устойчивую структуру, характерную для староосвоенных регионов с
давно
сложившимся
и
слабо
реконструируемым
устройством
производства;
‒
неустойчивую структуру, которая может наблюдаться как в регионах,
испытывающих интенсивный экономический рост при высоком
уровне экономического развития, так и в неразвитых регионах, даже
при незначительных объемах нового инвестирования;
‒
формирующуюся структуру, присущую вновь осваиваемым регионам,
переходящим, например, из индустриальной стадии производства в
Проблемы достижения сбалансированности економического развития региона Украины
39
постиндустриальную, либо регионам, претерпевающим коренную
реконструкцию экономического производства. Данная ситуация часто
имеет
место
после
депрессии
и
частично
разрушенного
экономического потенциала.
Потенциал преобразования может определяться резервами повышения
готовности региона к практической реализации тех или иных трансформаций
в различных сферах его жизнедеятельности. Индикаторами для оценки
потенциала преобразований могут выступать, например, полнота и глубина
разработки проекта тех или иных изменений, готовность региона (социальнопсихологическая, правовая, организационная, информационная, научнометодическая) к практической реализации намеченных трансформаций [6].
Преобразования производственного потенциала обычно связаны с
волнообразно-цикличной динамикой развития экономики, которые на уровне
регионов зачастую развиваются более ярко и контрастно относительно
среднегосударственного развития.
Поэтому
целесообразными являются
исследования мультипликативных процессов на региональном уровне. При
действии мультипликатора роста импульсы экономического развития,
проявившиеся в одной отрасли региона, переносятся на другие. При этом
стабилизация в отраслях специализации создает предпосылки подъема других
отраслей, в этот период инвестиционный цикл находится на восходящей
линии.
Мультипликатор спада развертывается при падении производства в одной
отрасли и распространяет импульс спада по технологической цепочке на
инфраструктуру рынка. Относительное равновесие может быть достигнуто,
когда объемы производства пришли в некоторое равновесие после
воздействия мультипликатора. Следовательно, для выхода из кризисного
состояния
в
регионе
должны
быть
созданы
отрасли
с
высокой
мультипликативной активностью.
Для региона необходима новая экономическая модель и смещение
приоритетов на создание социально-рыночного хозяйства и разработку
40
Jelena JAKIMCZUK
концепции
устойчивого
развития.
Радикальные
экономические
преобразования должны быть направлены прежде всего на создание широкой
сети функциональных экономических систем, обеспечивающих
макроэкономическое равновесие и способствующих формированию
открытой
саморазвивающейся
и
саморегулирующейся
модели
экономического развития региона [8, 5].
Слово «баланс» происходит от французского слова «Ьа1апсе» - весы. В
общем виде применительно к воспроизводственному процессу общества под
сбалансированностью понимается соответствие между объемами продуктов и
хозяйственных ресурсов и потребностью в этих продуктах и ресурсах [3].
Сбалансированность характеризует развитие общества, экономические
процессы которого осуществляются в определенном равновесии.
Равновесие также предполагает согласование экономических процессов и
явлений, но при допустимой их автономности в пределах сохранения основ
данной
системы
хозяйствования,
т.е.
предполагает
сохранить
свои
специфические качественные признаки. Иными словами экономическое
равновесие, в отличие от сбалансированности, рассматривают в общем виде:
она связывает процесс согласования экономических явлений и процессов не
сам по себе, а в пределах развития данной системы хозяйствования.
Различия между сбалансированностью и экономическим равновесием
отражаются при исследовании процесса сбалансирования под углом зрения
согласования
структурных
Сбалансированный
позиций
(равновесный)
внутри
рост
экономической
экономики
системы.
согласованный динамизм составляющих ее структурных блоков (например,
хозяйственных комплексов) подчиненный развитию ЕНХК как целостной
системы.
Региональная сбалансированность предполагает четкую согласованность
хозяйственных процессов в пространстве [3]. Территориальные пропорции
воспроизводства общественного продукта должны быть состыкованы с
межотраслевыми и внутриотраслевыми, межрайонными пропорциями. В
41
решении этих проблем важную роль должен играть инфраструктурный
комплекс, развитие которого в нашей стране, и особенно, в некоторых
регионах не отвечает требованиям народного хозяйства.
Региональная сбалансированность включает еще один аспект проблемы выравнивание экономических и социальных потребностей регионов. Речь
идет о единых условиях формирования и развития производственной и
социальной
инфраструктуры
хозяйственных
комплексов
внутри
в
региональных
производственно-
составе единого народнохозяйственного
комплекса.
Решеиие проблемы выравнивания уровня социально-экономического
развития регионов может быть реализована при достижении других видов
сбалансированности экономики.
Таковыми по нашему мнению:
1.
Сбалансированность
по
объему
и
ассортименту
(виду
потребительских стоимостей). Потребности не однозначны, а весьма
разнообразны, при этом они взаимосвязаны. Различна и достигнутая степень
удовлетворения потребностей. Поэтому общество из массы потребительских
стоимостей должно выбрать такой их набор, который в наибольшей степени
удовлетворил бы эти потребности. Таким образом, структура производства не
зависит
от
структуры
конечного
потребления.
Иногда
такой
вид
балансирования называют структурным, т.к. речь идет о согласовании
межотраслевых потоков с конечным потреблением.
2. Факторная сбалансированность. По существу речь идет о частной
проблеме сбалансированности по объему и ассортименту. Она основывается
на согласовании между факторами производства (вещественными, личными)
и выпуском продукции. Факторная сбалансированность достижима на разной
технической основе. На сегодняшний момент в нашей стране поставлена
задача обеспечения на каждую единицу ресурсов наибольшего выпуска
продукции
или
выпуска
использовании ресурсов.
необходимой
продукции
при
наименьшем
42
Jelena JAKIMCZUK
3.
Сбалансированность
экономики во времени.
Хозяйственные
процессы взаимосвязаны, поэтому должно происходить их согласование во
времени. Неиспользование ресурсов должно решать не только сиюминутные
задачи, но и закладывать основу для удовлетворения потребностей общества в
будущем. Сопоставление текущей структуры экономики с перспективой
является неотъемлемой частью хозяйственного управления. Разновременность
затрат и результатов требует согласования всех фаз воспроизводственного
цикла: производства, распределения, объема и потребления. Это также
разновидность сбалансирования экономики во времени. Согласование
экономических процессов во времени находит отражение в так называемой
лаговой
сбалансированности.
Это
направление
сбалансированности
относится к взаимозависимым экономическим явлениям, происходящим во
временной последовательности (отставание или опережение во времени
одного процесса по отношению к другому). Так имеется определенный
разрыв во времени между формированием потребностей и реальной
возможностью
их
удовлетворения,
между
процессом
авансирования
капиталовложений и их отдачей и т.д.
4.
Сбалансированность по эффективности - соразмерность уровней
развития отраслей формирует сбалансированность по эффективности.
Отставание в развитии какой-либо отрасли снижает общий уровень
производства других отраслей, уменьшает конечный народнохозяйственный
результат. Например, низкая эффективность отрасли народного потребления
проявляется в недостатке ее продукции на рынке, в чрезмерно высокой цене
или низком качестве изделий. Сбалансированность по эффективности
характерна не только для межотраслевых хозяйственных процессов, но и для
внутриотраслевых уровней развития производственных звеньев.
5.
Товарно-денежная
сбалансированность.
Этот
вид
сбалансированности связан с действием закона стоимости в условиях
рыночной экономики. Он предполагает товарное покрытие обращающейся
денежной массы. Разновидность товарно-денежной сбалансированности -
43
согласование денежных доходов населения с их материальным покрытием.
Особенность этого вида сбалансирования связана с решением проблем соци
ального характера. За доходами стоит сложившийся уровень личного
потребления, ставший привычным, вошедшим в традицию и тем самым
общественно необходимым. Поэтому денежные доходы не скорректированы в
сторону их снижения. В этом существенная специфика такого вида
сбалансирования
по
сравнению
с
процессом
согласования
других
направлений экономики' где корректировка возможна не только в сторону
повышения, но и понижения его компонентов.
Сбалансированность между суммой доходов (за вычетом нормального
размера сбережений), т.е. между платежеспособным спросом в целом и всей
массой товаров и услуг для их покрытия (в денежном выражении), получила
название объемной, а сбалансированность между платежеспособным спросом
и предложением по каждому товару или товарной группе - структурной.
Большинство
этих
балансов
могут
составляться,
как
на
уровне
предприятий, объединений, АО, отраслей, регионов, так и на уровне всего
народного хозяйства.
В системе взаимосвязанных таблиц баланса комплексно характеризуется
материально-вещественная, трудовая, финансово-стоимостная и
товарно-
денежная сбалансированность воспроизводства, что имеет исключительно
важное значение для управления его развитием.
Достигнутый уровень экономических знаний, современные экономикоматематические методы и модели, электронно-вычислительная техника
существенно расширяют возможности его разработки и использования для
обеспечения
пропорциональности
и
сбалансированности
развития
экономики на всех уровнях хозяйствования.
На современном этапе развития экономики роль различных видов
балансов должна быть, на наш взгляд, существенно повышена, а их
использование в общественном воспроизводстве значительно расширено.
44
Jelena JAKIMCZUK
Осуществляемые в стране меры по коренной перестройке управления
экономикой должны создавать наилучшие возможности для поддержания
сбалансированности экономики и динамичности ее развития.
Достижение сбалансированности неразрывно связано с оптимизацией
темпов
воспроизводственных
роста:
процессов,
ни
ни
снижение
повышение
плановых
их
заданий
любой
ценой,
безотносительно к уровню эффективности, сами по себе не являются
надежным средством для этого. А замедление темпов роста производства не
уменьшает потребность в ресурсах и одновременно порождает ряд факторов
(прежде всего тенденции к снижению эффективности), способствующих
усилению дефицита в будущем.
Рыночный
механизм,
движущими
силами
которого
выступают
межотраслевая и внутриотраслевая конкуренция, обусловившая перелив
капиталов, рабочей силы, формирует ту пропорциональность, которая, в
конечном счете, отвечает потребностям общества.
Однако, такой механизм на определенном этапе вступает в противоречие с
растущим
общественным
характером
производства,
углублением
взаимосвязанности хозяйственных процессов. Укрупнение производства,
усиление процессов специализации и комбинирования производства требуют
четкой согласованности хозяйственных звеньев, которая не может быть
обеспечена исключительно рыночной экономикой. Это противоречие
усугубляется
и
тем
обстоятельством,
что
менеджеры
производства,
ориентируясь на рыночную ситуацию, определяют инвестиции, меняют
структуру производства, не имея перед собой той общей сбалансированности
хозяйственной системы, которая должна сложиться в будущем. Это означает,
что экономика будущего определяется по рыночным показателям совсем в
иной временной хозяйственной ситуации.
Регулируемая
сбалансированность
производства
представляет
собой
специфический тип общественной реализации общей пропорциональности,
достижения общественно необходимой структуры единого народнохо-
45
зяйственного комплекса страны и хозяйственных комплексов регионов,
направленный на недопущение стихийности, неуправляемости хозяйственных
процессов. В значительной степени эти процессы происходят и в странах с
развитой рыночной экономикой, добивающихся успехов в экономическом
росте за счет государственного регулирования.
Дальнейшее
сбалансированное
народнохозяйственного
хозяйственных
комплекса
комплексов
может
развитие
и
страны
как
осуществляться
углубление
и
единого
производственнотолько
на
основе
динамичного роста экономики народного хозяйства.
Экономический рост общественного производства - процесс объективный,
обусловленный определенным уровнем производительных сил общества.
Наступает момент, когда дальнейшее развитие производства на прежней
материально-вещественной и организационной основе (структуре) становится
невозможным.
Необходимо качественное изменение всего производства, чтобы уже на
новой основе обеспечить его дальнейшее поступательное движение. Всякое
качественное изменение происходит в виде скачка. Экономический рост
представляет собой скачок производительных сил общества, когда их
развитие осуществляется на принципиально иной материально-вещественной
и организационной основе.
Современное состояние экономики и условия, а также сложившаяся
политическая и экономическая градация и неопределенность ее дальнейшего
развития закономерно требуют интенсивных методов экономического роста
народного хозяйства.
Требуется чтобы каждый субъект хозяйствования рыночных структур
независимо от форм собственности, каждое территориальное образование
(район, город, регион и т.д.) переориентировать на полное и первоочередное
использование качественных факторов экономического роста.
Основными направлениями региональной экономической политики
должны являться: мониторинг природных ресурсов, развитие системы общего
46
Jelena JAKIMCZUK
и
профессионального
образования,
инвестиционная
политика,
инновационная политика, структурная политика [7].
Исследование проблем становления региональной системы управления
экономическим развитием предполагает определение точек экономического
роста.
В
связи
с
этим
следует
определить
само
понятие
«точки
экономического роста». Во-первых, оно может подразумевать самостоятельно
действующие предприятия, способные к развитию и полному обеспечению
собственных финансовых потребностей без помощи извне. Во-вторых, под
точками экономического роста понимают предприятия, имеющие хороший
экономический потенциал (базу для развития) и способные его реализовать
при внешней финансовой поддержке. Необходимость выделения точек
роста
продиктована
прежде
всего
ограниченностью
финансовых ресурсов, распределяемых между отдельными территориями,
отраслями, предприятиями, а также выдаваемых под реализацию отдельных
программ по стабилизации экономической ситуации как в отдельно взятом
регионе, так и стране в целом. Таким образом, в совокупности всех
возможных точек экономического роста можно выделить четыре составные
части:
‒
территории, как составляющие страны в целом или регионов внутри
‒
нее;
‒
отрасли ‒ более перспективные и менее затратные для конкретной
территории;
‒
предприятия ‒ базовые для отраслей или просто стабильно функционирующие;
‒
программы,
направленные
на
экономическую
стабилизацию.
Экономическая практика выработала несколько способов определения
точек экономического роста:
1.
по
удельному
весу
отрасли
в
общем
произведенной в регионе за определенный период:
2. по доле убыточных предприятий в отрасли;
объеме
продукции,
47
3. по уровню рентабельности отраслей;
4. по денежному выражению полученной отраслями прибыли;
5. по совокупности ведущих предприятий;
6. по бюджетной эффективности (размеру налоговых платежей) отраслей.
На практике при определении точек экономического роста прежде всего
устанавливают отрасли приоритетного развития региона, а затем определяют
круг предприятий внутри этих отраслей, на который будет обращено
усиленное внимание органов управления экономикой данного региона [3, 5,
8].
Таким образом экономические реформы в системе народного хозяйства
Украины не могли не затронуть проблему экономического развития регионов.
Имея в качестве своей основы переход от чисто административных методов
управления экономическим развитием к рыночным, демократическим формам
воздействия на хозяйственные процессы в настоящее время регионы
приобрели
статус
реальных
субъектов
экономики,
формирующих
собственную социально-экономическую политику развития. При этом под
региональным
развитием
подразумевается
прогрессивное
изменение
социально-экономической структуры региона, обеспечивающее экономное
использование
его
ресурсов
и
максимальное
удовлетворение
производственных потребностей территории.
Важным аспектом достижения сбалансированности развития регионов
сырьевой специализации является обеспечение соответствия всех видов
ресурсов реализации полноценных производственных взаимосвязей. При
этом основополагающими факторами выступает готовность региона к такой
экономической структуре, которая ориентирована на увеличение доли
конечной продукции в валовом продукте, характеризующей как уровень
развития территории, так и степень ее автономии, дающую свободу в выборе
стратегии дальнейшего развития.
48
Jelena JAKIMCZUK
Литература
[1] Аникин А.В. Юность науки: жизнь и науки мыслителей – экономистов до
Марска. -3-е изд. М.: Политиздат, 1979.
[2] Белл
Д.
Грядущее
постиндустриальное
общество.
Опыт
социального
прогнозирования. – М.: Academia, 1999.
[3] Вайцзеккер Т.Э. Ловине Л. Фактор четыре. Затрей-половина, отдача –
двойная. Новый доклад Римскому Клубу. – М.: Academia, 2000.
[4] Гофман К.Г.
Экономическая оценка
природных
ресурсов в условиях
социалистической экономики – М.: Наука, 1997.
[5] Кравців В., Стадницький Ю. Актуальні питання реалізації політики
стимулювання розвитку регіонів України в сучасних умовах \\ Регіональна
політика. – 2005. - № 3.
[6] Дëмін О., Політика регіонального розвитку в умовах поглиблення ринкових
реформ в Україні \\ Економіка України. – 2003. - № 6.
[7] В. Барнз, Л. Ледебур. Нові регіональні економіки. Пер. з англ. Андрій
Пехнік, - Львів: Літопис, 2003.
[8] Мазур А.Г. Управління в регіональших економічних системах: теорія,
методологія, практика. – Вінниця. ТОВ «Консоль», - 2003.
[9] Наконечный В.Л. Об информационном обеспечении процессов регионального
управления \\ Информация и рынок. – 1997. - № 1.
[10] Peterson, P.E. City Limits, Chicago: University of Chicago Press 1981.
Аннотация
Ключевые слова: регион, економическое развитиe, Украинa
Рассматриваются теоретические и практические аспекты усиления роли регионов в
развитии Украины в современных условиях.
49
Problems of sustainatle economic development in the Ukraine
Summary
Key words: region, economic development, Ukraine
The theoretical and practical aspects of strengthening the role of the regions in the development
of Ukraine in modern conditions.
Problemy zrównoważonego rozwoju gospodarczego Ukrainy
Streszczenie
Słowa kluczowe: region, rozwój gospodarczy, Ukraina
W artykule przedstawiono problemy roli regionu w rozwoju gospodarczym Ukrainy.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 51-68]
ISSN 1897-2500
Dorota WINIARSKA
Sytuacja demograficzna i jej skutki dla wybranych
społeczno-gospodarczych obszarów w Polsce
Analiza wybranych wskaźników demograficznych, diagnoza i prognozy
demograficzne dla Polski
Pod koniec 2014 roku, zgodnie z szacunkami GUS, ludność Polski liczyła około
38 484 tys. osób i była niższa niż w 2013 i w 2012 roku 1. W 2013 roku było 38 495
tys. ludności, w strukturze której kobiety stanowiły 52%. Zarejestrowano 19,8 mln
kobiet i 18,6 mln mężczyzn. W 2013 roku na 107 kobiet przypadało 100 mężczyzn.
Przewaga mężczyzn wystąpiła tylko w grupie wiekowej do 48. roku życia, w której
na 100 mężczyzn przypadało 99 kobiet. W 2013 roku liczba zgonów była wyższa,
aniżeli liczba urodzeń, co spowodowało, że przyrost naturalny wynosił minus 17,7
tys.
Nieco inaczej sytuacja demograficzna w Polsce wyglądała na przestrzeni lat 1950
-1990. Obserwowano wówczas systematyczny wzrost liczby ludności oraz wyraźnie
dodatni przyrost naturalny. W 1950 roku zarejestrowano 25 mln osób, a w 1990 już
38 mln. W stosunku do 1950 roku przybyło zatem w 1990 roku 13 mln ludności,
1
Na podstawie: Podstawowe informacje o rozwoju gospodarczym Polski do 2014, Notatka informacyjna GUS,
Warszawa 2015, s. 1.
52
Dorota WINIARSKA
czyli średniorocznie liczba ludności wzrastała o około 325 tys. Liczba urodzeń była
zdecydowanie wyższa, aniżeli liczba zgonów oraz przeważała populacja kobiet.
Później zaobserwowano spowolnienie rozwoju demograficznego. Pomiędzy
1990 rokiem, a 2013 rokiem liczba ludności wzrosła o około 400 tys. czyli średniorocznie przybywało około 17 tys. W 1995 roku przyrost naturalny wynosił 47 tys.
ale w 2005 roku już minus 3,9. Dopiero w 2010 roku przeważała liczba urodzeń nad
zgonami, co potwierdza zarejestrowany przyrost naturalny plus 34,8 tys. Jednak
w następnych latach był on niższy.
Tab. 1. Wybrane dane demograficzne w wybranych latach
Rok
Liczba
ludności
ogółem
w tys.
Liczba
Mężczyzn
w tys.
Liczba
Kobiet
w tys.
Urodzenia
żywe
w tys.
Liczba
zgonów
w tys.
Przyrost
naturalny
w tys.
1950
25008
11928
13080
763,1
288,7
474,4
1960
29776
14404
15372
669,5
224,2
445,3
1970
32642
15854
16788
547,8
268,6
279,2
1980
32796
17410
18324
695,8
353,2
342,6
1990
38073
18552
19521
547,7
390,3
157,4
1995
38284
18628
19656
433,1
386,1
47,0
2000
38254
18537
19716
378,3
368,0
10,3
2005
38157
18454
19703
364,4
368,3
-3,9
2010
38530
18653
19876
413,3
378,5
34,8
2011
38538
18655
19878
388,4
375,5
12,9
2012
38533
18649
19884
386,3
384,8
1,5
2013
38496
18629
19866
369,6
387,3
-17,7
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik demograficzny GUS, Warszawa 2012, s. 28; Rocznik
demograficzny GUS, Warszawa 2014, s. 134-137; Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2013, s. 154;
Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2014, s. 203-204; Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym
Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy,
Warszawa 2014, s. 17-18.
Sytuacja demograficzna i jej skutki dla wybranych społeczno-gospodarczych obszarów w Polsce
53
Rezultatem przemian demograficznych, po 1990 roku są obecne zmiany w strukturze wieku2. W 2013 roku stosunku do 1990 roku wyraźnie spadła liczba osób
w wieku 0-17 lat, a wzrosła liczba osób w wieku 45-64 i powyżej 65. roku życia.
Tab. 2. Liczba osób w grupach wiekowych w roku 1990 i 2013
Grupa wiekowa ludności
Rok 1990
Liczba w tys.
Rok 2013
Liczba w tys.
0-17 lat
11043
6995
18-44 lat
15255
15338
45-64 lat
6890
9084
powyżej 65 lat
4884
7078
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik demograficzny, GUS, Warszawa 2014, s. 159.
Uwagę zwraca systematyczny spadek osób w wieku przedprodukcyjnym z 11 mln
w 1990 roku do niecałe 7 mln w 2013 roku. W 2013 roku w stosunku do 1990 roku
zarejestrowano około 2 mln więcej osób w wieku poprodukcyjnym. Od 2010 roku
odnotowano systematyczny spadek liczby osób wieku produkcyjnego, głównie za
sprawą wzrostu liczby osób w wieku niemobilnym (45-64 mężczyźni i 45-59 kobiety). Liczba osób niemobilnych wzrosła w 2013 roku o ponad 2 mln osób.
W 2020 roku przewiduje się spadek liczby osób w wieku produkcyjnym do około
22-23 mln, zaś w 2030 roku do około 21-22 mln3. W 2020 roku prawdopodobnie
wzrośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym do około 8 mln, a w 2030 już do 9
mln. Dodatkowo, w skali kraju spodziewany jest ubytek ludności w wieku przedprodukcyjnym o ponad 2 mln4.
2
3
4
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna GUS, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa 2014, s. 14.
Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2014, s. 222-224.
Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 20142050, GUS, Warszawa 2014, s. 40.
54
Dorota WINIARSKA
Tab. 3. Liczba osób według ekonomicznych grup wiekowych (w wybranych
latach)
Rok
1990
2000
2010
2012
2013
Prognoza na
2020r.
Prognoza na
2030r.
Liczba
ludności
w mln
Wiek
p/produkcyjny
w tys.
Wiek produkcyjny w tys.
Wiek poprodukcyjny w tys.
38,0
11043
22146
4884
38,2
9333
23261
5660
38,5
7243
24831
6456
38,5
7067
24606
6861
38,4
6995
24480
7014
38,1
6733
37,1
5931
od 22788 do
23820
Od 21504 do
22895
Od 8617 do 7585
Od 9750 do 8359
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Rocznik demograficzny, GUS, Warszawa 2014, s. 159; Podstawowe
informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna GUS, Departament Badań
Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa 2014, s. 14; Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2014,
s. 222-224.
Zmniejszenie liczby osób młodych wskazuje na wzrost odsetka ludzi starszych,
powyżej 65. roku życia, co prognozuje ich przyrost o 19% w miastach i 17% na
wsi5.
W 2013 roku było 5,7 mln osób powyżej 65. roku, co stanowiło 14,7% populacji6. Analogicznie w roku 1998 zarejestrowano 3,7 mln osób w tym wieku, czyli 10%
populacji. Tym samym, odsetek osób młodych z 30% w 1989 roku spadł do 18% w
2013 roku. Porównywalnie w latach 50. odsetek osób powyżej 65. roku życia wynosił tylko 5,2%7.
Uwagę zwraca też najwyższe tempo przyrostu osób powyżej 80 lat, gdyż ich 2%
udział w liczbie ludności w 1989 roku wzrósł w 2013 roku do prawie 4% 8. Zgodnie
5
6
7
8
Ibidem. s. 34.
Ibidem, s. 35.
Ł. Jurek, Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Difin, Warszawa 2012, s. 31.
Sytuacja…, op. cit., s. 3.
55
z prognozami w 2050 roku, odsetek osób powyżej 80. roku życia będzie wynosił
10,4%9.
Tab. 4. Procent populacji w latach 1999 i 2013
Rok
Osoby w wieku
0-17
Osoby w wieku 65+
Osoby powyżej 80
lat
1989
30,0%
10,0%
2,0%
2013
18,0%
14,7%
3,9%
Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności
Polski w świetle prognozy na lata 2014-2050, GUS, Warszawa 2014, s.4.
Przewiduje się, że odsetek osób powyżej 65. roku życia wrośnie w 2020 roku do
18,3%, a w 2030 roku do 22,4%, zaś w 2050 roku do około 30%10. W perspektywie
najbliższych 30-40 lat, w Polsce będzie systematycznie wzrastać liczba osób powyżej
65. roku życia. Według Eurostatu w 2060 roku, Polska będzie najstarszym demograficznie krajem Europy, gdyż stopa starości wyniesie 36,14%, a liczba tej populacji
przekroczy 11 milionów11.
Obecnie wśród populacji osób starszych największą grupę stanowią kobiety (ponad 61%) i najczęściej są to mieszkanki województwa opolskiego i śląskiego 12.
W statystyce demograficznej należy zwrócić uwagę na rejestrowany w 2012, 2013
i 2014 roku spadek liczby ludności ogółem w Polsce. Prognozuje się, że w 2020
roku będzie 38,1 mln Polaków, w 2030 roku już 37,1 mln, zaś w 2050 roku tylko
33,9 mln13.
9
10
11
12
13
Sytuacja…op. cit., s. 38.
S. Szukalski, Perspektywy rozwoju usług w Polsce w świetle regresu demograficznego i starzenia się społeczeństwa,
Katedra Makroekonomii, Instytut Ekonomii, Uniwersytet Łódzki, s. 411.
Ł. Jurek, Ekonomia…, op. cit., s. 32.
Sytuacja…, op. cit., s. 4-5.
Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2014, s. 222.
56
Dorota WINIARSKA
Tab. 5. Prognoza liczba ludności
Rok
Liczba ludności w mln
2015
2020
2025
2030
2040
2045
2050
38,4
38,1
37,7
37,1
35,6
34,8
33,9
Źródło: Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2014, s. 222.
Zaobserwowane zmiany w strukturze ludności, a wśród nich: systematyczny
wzrost liczby osób powyżej 65. i 80. roku życia i wyraźny spadek liczby osób młodych, potwierdzają rozpoczęty proces starzenia się społeczeństwa w Polsce.
Przyczyny zmian demograficznych w Polsce
Wyż demograficzny, który zaobserwowano po II wojnie światowej zaowocował
tym, że urodzone wówczas osoby mają obecnie ponad 65. lat. Stopa starości, która
wynosiła 5,2% w 1950 roku wzrosła do blisko 15% w 2013 roku.
Istotnym czynnikiem, który wpłynął na proces starzenia jest wydłużenie trwania życia. Przykładowo, w 1950 roku Polak żył przeciętnie 56,1 lat, zaś Polka 61,7
lat, natomiast w 2013 roku mężczyzna żył 73,1 lat, a kobieta 81,1 lat14. W ciągu
ostatnich 60. lat wydłużyło się zatem trwanie życia o 17 lat u mężczyzn i 20 lat
u kobiet. Ta tendencja według prognoz będzie utrzymana. Najdłużej żyją mieszkanki województwa mazowieckiego i mieszkańcy województwa podkarpackiego15.
Wydłużenie trwania życia jest następstwem rozwoju i postępów w medycynie,
a także rozwoju gospodarczego w kraju. Wprowadzono nowoczesne metody terapii,
wczesną diagnostykę chorób, nowe generacje leków oraz rozszerzono diagnostykę
w oparciu o badania genetyczne. Rozpowszechniono działania profilaktyczne oraz
wprowadzono obowiązkowe szczepienia zwalczające śmiertelne kiedyś choroby.
Intensywne działania edukacyjne oraz dostępność pacjentów do informacji na temat
zachowań prozdrowotnych, pozwoliły zwiększyć świadomość obywateli w tym
zakresie. Ponadto, obserwowany rozwój cywilizacji, poprawa warunków sanitarnych
14
15
Sytuacja…, op., cit., s.26.
Trwanie życia, GUS, Warszawa 2012, s. 13.
57
i mieszkaniowych ludności oraz postęp techniczny istotnie wpłynęły na utrzymanie
zdrowia życia i długość.
Drugim czynnikiem wpływającym na proces starzenia jest niski poziom dzietności. Współczynnik dzietności, czyli średnia liczba dzieci na jedną kobietę w wieku
15-49 lat, w 2010 roku wynosił niespełna 1,4, zaś w 2013 roku już tylko 1,2. Dla
porównania w latach 1950-1955 współczynnik ten wynosił 3,6216. Niski poziom
dzietności w konsekwencji nie pozwala na zastępowalność pokoleń i przyczynia się
do zmiany w strukturze populacji. Poprawę niekorzystnej sytuacji demograficznej
mógłby wnieść współczynnik dzietności na poziomie 2,1-2,15, ale utrzymany przez
długie lata. Jednak w Polsce od 1989 roku zaobserwowano okres depresji urodzeniowej17. W latach 50. naszego stulecia zarejestrowano blisko 800 urodzeń żywych, a
w 2013 roku już tylko 370. Obecnie liczba urodzeń jest około 40% niższa w stosunku do wielkości rejestrowanych podczas ostatniego wyżu demograficznego
Pierwszą przyczyną obecnego stanu jest ,,realizacja tak zwanych odłożonych urodzeń”18. W ostatnim tylko dziesięcioleciu, wiek kobiety rodzącej pierwsze
dziecko wzrósł ponad 6 lat. W 2000 roku kobieta rodząca pierwsze dziecko skończyła 23 lata, a w 2012 roku już 29 lat19. Zmieniły się oczekiwania i dążenia współczesnych kobiet. W pierwszej kolejności kobiety dążą do zdobycia i ustabilizowania
określonej pozycji zawodowej, uporządkowania sytuacji rodzinnej, a dopiero później decydują się na macierzyństwo. Kobiety podejmują wyzwania i częściej niż
mężczyźni uzyskują wyższe wykształcenie, co oddala w czasie ich decyzję o macierzyństwie. W 2012 roku w stosunku do lat 90. odsetek matek z wyższym wykształceniem wzrósł 7-krotnie z 6% do ponad 45%20. Zmienia się także model rodziny i
przesuwa się wiek zawierania związków małżeńskich. Mężczyźni żenią się przed
16
17
18
19
20
A. Steven, J. Nyce, S., Schieber, Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwa, PWN, Warszawa
2011, s. 28.
Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku, Notatka informacyjna GUS,
Departament Badań Demograficznych, Warszawa 2012, s. 2.
Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011, op. cit., s. 3.
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013, Notatka informacyjna, GUS, Warszawa
2014, s. 5.
Ibidem, s. 3.
58
Dorota WINIARSKA
trzydziestką, a kobiety około 26. roku życia, zaś w latach 90. o 3 lata wcześniej21.
Zamiast rodzin wieloosobowych, częściej występują rodziny trzyosobowe.
Wzrasta odsetek urodzeń pozamałżenskich. W latach 90. w takich związkach rodziło się około 7%, zaś w ostatnich latach ponad 22%.
Inną przyczyną rejestrowania w Polsce niskiej dzietności jest obawa kobiet
o utratę pracy albo niestabilność warunków zatrudnienia. Niejednokrotnie otrzymywane oferty pracy dotyczą umów cywilno-prawnych, które nie zapewniają kobietom, a także mężczyznom ciągłości pracy oraz pozbawiają ich szansy na urlop macierzyński. Uwagę zwracają także niskie przeciętne dochody w Polsce i niewielkie
ulgi podatkowe z tytułu wydatków na dziecko. W 2013 roku średnia pensja brutto
wynosiła około 3600 złotych brutto.
Ograniczona aktualnie polityka rodzinna państwa wpływa ujemnie na macierzyństwo. Słaba dostępność do żłobków, przedszkoli i przymus poszukiwania przez
rodziców miejsc zapewniających dziecku opiekę podczas ich pracy, dodatkowo
obciąża skromny ich budżet rodzinny.
Odrębną kwestię stanowi zwiększona świadomość rodziców na temat macierzyństwa, która jest następstwem powszechnego dostępu do informacji o antykoncepcji
oraz wczesne edukowanie w tym zakresie rozpoczęte już w szkołach. Z drugiej
strony obserwuje się zjawisko narastającej bezpłodności u obu płci. W Polsce problem niepłodności jest stwierdzany u około 19% par, z czego 40% z przyczyn męskich i 40% z przyczyn żeńskich22.
Trzecim czynnikiem wpływającym na proces starzenia jest migracja młodych
Polaków w poszukiwaniu lepszych warunków życia. Według danych GUS-u w 2002
roku emigrowało 780 tys. osób, a w 2013 roku już 2193 tys. osób, z czego najczęściej do krajów europejskich.
21
22
Na podstawie: Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011, Notatka informacyjna GUS,
J. K. Wolski, Niepłodność męska, a leczenie hipogonadyzmu u mężczyzn, Przegląd Urologiczny nr 2009/6.
[http//: www.przeglad-urologiczny.pl]
59
Tab. 6. Szacunek emigracji z Polski na pobyt czasowy w latach 2002-2013
Liczba
emigrantów
w 2002
roku
(w tys.)
Liczba
emigrantów
w 2004
roku
(w tys.)
Liczba
emigrantów
w 2005
roku
(w tys.)
Liczba
emigrantów
w 2010
roku
(w tys.)
Liczba
emigrantów
w 2011
roku
(w tys.)
Liczba
emigrantów
w 2013
roku
(w tys.)
Ogółem
786
1000
1450
2000
2060
2196
Europa
461
770
1200
1685
1754
1891
Źródło: Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach 2004-2013, Departament Badań
Demograficznych i Rynku Pracy, Notatka informacyjna GUS, Warszawa 2014, s. 3.
Liczba emigrantów systematycznie wzrasta. Przyczyną tego zjawiska jest wysokie
bezrobocie, głównie wśród ludzi w wieku 20-24 lata. W roku 2012 stopa bezrobocia
w tej grupie wiekowej wynosiła 25,2%.
Tab. 7. Stopa przeciętnego w roku bezrobocia w procentach według grupy
wiekowej
Rok
Grupa
wiekowa
20-24 lata
Grupa
wiekowa
25-29 lata
Grupa
wiekowa
30-34 lata
Grupa
wiekowa
35-44 lata
Grupa
wiekowa
44-54 lata
Grupa
wiekowa
powyżej 55
lat
2010
22,8
12,0
8,0
6,9
7,7
6,5
2011
24,9
12,0
8,1
6,7
7,7
6,3
2012
25,2
13,1
8,4
7,4
7,9
6,9
Źródło: Rocznik statystyczny RP, GUS, Warszawa 2013, s. 254.
Młodzi Polacy chętnie wyjeżdżają za granicę celem poszukiwania pracy i dodatkowo lepiej płatnej, niż w kraju. Średnie zarobki poza granicami kraju są nieporównywalnie wyższe, co motywuje ich do wyjazdu. W końcu 2011 roku ogólny odsetek
osób przebywających poza granicami kraju w związku z pracą wyniósł około 73% 23.
Konkludując należy stwierdzić, że proces starzenia postępuję z uwagi trzy podstawowe czynniki demograficzne: wydłużone trwanie życia, niski współczynnik
dzietności oraz migrację.
23
Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna GUS,
60
Dorota WINIARSKA
Wybrane wskaźniki demograficzne na świecie
Starzenie społeczeństwa jest obserwowane na całym świecie. Jest ono procesem
globalnym, w którym stopa starości jest uzależniona od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w danym kraju24. W 2010 roku najstarszymi demograficznie
krajami były Japonia Włochy, Niemcy i Grecja.
Tab. 8. Ranking najstarszych demograficznie krajów świata według stopy
starości w 2010 roku
Kraj
Odsetek ludzi w wieku powyżej 65 roku życia w 2010 roku
Japonia
22,7%
Włochy
20,4%
Niemcy
18,6%
Grecja
8,2%
Szwecja
17,9%
Portugalia
17,8%
Łotwa
17,6%
Źródło: Na podstawie: Ł. Jurek, Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Difin, Warszawa 2012, s. 24.
Na świecie było 130 mln osób w wieku powyżej 65. lat w 1950 roku, a obecnie
jest 500 mln, zaś w 2050 roku ich liczba wzrośnie do 1,5 mld, co oznacza 11-krotny
wzrost w stosunku do 1950 roku25. Prognozy światowe przewidują, że w 2050 roku
stopa starości w Europie będzie wynosiła 28%, a w krajach azjatyckich przekroczy
30%26.
Na świecie podobnie jak w Polsce systematycznie wydłuża się czas trwania życia.
Mieszkańcy Europy i Stanów Zjednoczonych żyją średnio około 75-80 lat.
W większości krajów trwanie życia wydłużyło się o około 20 lat w 2010 roku,
w stosunku do 1950 roku. Uwagę zwraca to, że najkrócej żyli obywatele RPA (przeciętnie około 40 lat), a najdłużej w krajach azjatyckich (ponad 80 lat).
24
25
26
Ł. Jurek, Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Difin, Warszawa 2012, s. 23.
Ibidem, s. 22.
Ibiddem, s. 22-24.
61
Tab. 9. Trwanie życia w latach w wybranych krajach świata
Kraj
Trwanie życia
(kobiet i mężczyzn)
w latach
1950-1955
Trwanie życia
(kobiet i mężczyzn)
w latach
2010-2015
Japonia
63,9
83,3
Francja
66,5
80,3
Szwajcaria
69,2
80,0
Hiszpania
63,9
79,7
USA
68,9
79,2
RPA
45,0
42,0
Źródło: Na podstawie: A. Steve, J. Nyce,. S. Schieber, Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwo,
PWN, Warszawa 2011, s. 25.
Przyjmując kryterium podziału ze względu na płeć, należy stwierdzić, że najdłużej żyją Francuzki i Hiszpanki do 85,6 lat, Japonki około 83 lata, a najkrócej mieszkanki Zambii (50 lat)27. Natomiast mężczyźni żyją najdłużej w Szwajcarii (około 80
lat), a najkrócej w Rosji (62 lata) i Zambii (46 lat)28.
Poziom dzietności na świecie był i jest bardzo zróżnicowany. W latach 50. był on
w większości krajów zdecydowanie wyższy, niż obecnie.
Najwyższy poziom dzietności występuje w dalszym ciągu w krajach afrykańskich.
W Nigerii wynosi on 7,19, w Afganistanie 6,62, a w Pakistanie 5,08, zaś najniższy
występuje w Hongkongu (około 0,99)29. W Europie współczynnik ten jest porównywalny do Polski i wynosi około 1,2.
27
28
29
Trwanie życia, Gus, Warszawa 2011, s. 13.
Ibidem. s. 25.
Ł. Jurek, Ekonomia…, op. cit., s. 35.
62
Dorota WINIARSKA
Tab. 10. Współczynnik dzietności w wybranych krajach
Współczynnik
dzietności
w wybranych
krajach
w latach
1950-1955
Współczynnik
dzietności
w wybranych
krajach
w latach
1975-1980
Współczynnik
dzietności
w wybranych
krajach
w latach
2000-2005
Współczynnik
dzietności
w wybranych
krajach
w latach
2010-2015
Prognoza
współczynnika
dzietności
w wybranych
krajach
w latach
2030-2035
Chiny
6,22
3,32
1,80
1,90
1,90
RPA
6,50
5,00
2,85
2,35
2,10
USA
W. Brytania
3,45
1,75
1,93
1,90
2,05
2,18
1,72
1,61
1,60
1,79
Włochy
2,32
1,89
1,20
1,23
1,46
Pakistan
6,28
6,28
5,08
4,16
2,33
Polska
3,62
2,26
1,26
1,23
1,80
Kraj
Źródło: Na podstawie: A. Steve, Nyce, J. Sylvester Schieber, Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwo, PWN, Warszawa, s. 28.
Na świecie, mieszkańcy poszczególnych krajów emigrują w poszukiwaniu lepszych warunków bytowych. W ostatnich dziesięcioleciach kraje mniej rozwinięte,
z wysokim współczynnikiem wzrostu liczby ludności, wytwarzały nadwyżkę siły
roboczej, która mogła znaleźć lepsze zatrudnienie w krajach rozwiniętych30. Największą emigracji odnotowano w Kanadzie i USA oraz Australii 31. Uwagę zwraca
Japonia, która przez długie lata nie odnotowała liczby imigrantów.
Z prognoz wynika, że w wielu krajach liczba ludności ogółem, podobnie jak
w Polsce zmniejszy się. W 2030 roku o 12% spadnie populacja Włoch oraz o 9%
w Hiszpanii, o 5% w Niemczech32. Natomiast, w Australii, Kanadzie i Stanach
Zjednoczonych oraz w krajach słabo rozwiniętych w latach 2000-2030 liczba populacji prawdopodobnie wzrośnie33. Systematyczny wzrost liczby ludności odnotowa-
30
31
32
33
A. Steve, Ekonomiczne…, op. cit., s. 31.
Ibidem, s. 32.
Ibidem, s. 33.
Ibidem, s. 34.
63
no w USA, Kanadzie, Wielkiej Brytanii oraz Australii. W Niemczech i Włoszech od
2010 roku zaobserwowano spadek populacji.
Tab. 11. Roczne stopy migracji w wybranych krajach
Kraj
Lata 1950-1955
Lata 1975-1980
Lata 2010-2015
Kanada
4,3
1,7
2,4
USA
0,7
1,4
2,1
Australia
4,7
0,6
2,4
Japonia
0,0
0,0
0,2
Źródło: Na podstawie: A. Steve, J. Nyce, S. Schieber, Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwa,
Tab. 12. Liczba ludności w wybranych krajach świata
Kraj
Liczba
ludności
w 1950
roku
(w mln)
Liczba
ludności
w 1975
roku
(w mln)
Liczba
ludności
w 2000
roku
(w mln)
Liczba
ludności
w 2010
roku
(w mln)
Przewidywana
liczba ludności
w 2030 roku
(w mln)
Australia
8,2
13,9
19,1
21,0
24,2
Hiszpania
28,0
35,6
39,9
39,6
36,4
Kanada
13,7
23,1
30,8
33,2
37,7
Niemcy
68,4
78,7
82,0
81,4
77,7
USA
157,8
220,2
283,2
308,6
358,5
W. Brytania
50,6
56,2
59,4
60,3
61,3
Włochy
47,1
55,4
57,5
56,4
50,8
Pakistan
39,7
70,3
141,3
181,4
272,7
Indie
357,6
620,7
1008,9
1164,0
1408,9
Źródło: Na podstawie: A. Steve, J. Nyce, S. Schieber, Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwa,
Zarejestrowano systematyczny wzrost populacji w Indiach oraz Pakistanie.
Prawdopodobnie w 2030 roku w Indiach liczba ludności wzrośnie prawie czterokrotnie w stosunku do 1950 roku.
64
Dorota WINIARSKA
Konsekwencja
prognoz
demograficznych
na
sytuację
społeczno-
gospodarczą w Polsce
Sytuacja demograficzna w Polsce i jej prognoza na najbliższe lata nie odbiega
znacząco od większości podobnie rozwiniętych krajów. Rozpoczęty proces starzenia
postępuje, co w konsekwencji może wpłynąć na zmiany społeczno-gospodarcze
w naszym kraju.
Zmiany mogą dotyczyć zakresu i rodzaju usług zdrowotnych, usług finansowych
oraz rynku pracy. Z uwagi na to, że niebawem 30% społeczeństwa w Polsce ukończy 65 lat, zasadne będzie zdefiniowanie oczekiwań przede wszystkim osób starszych. Zakres potrzeb populacji starszej jest inny, aniżeli ludzi młodych. Dlatego
wskazane będą działania modyfikujące rodzaje dóbr i usług dostarczanych przez
określone rynki.
Wymagane będzie zapewnienie usług długoterminowych o charakterze opiekuńczym, pielęgnacyjnym i innych związanych z ochroną zdrowia. W 2013 roku istniało
531 zakładów opieki długoterminowej, w których przebywało ponad 84% osób
powyżej 65 roku życia oraz 327 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych34. W 2013
roku zakłady opieki długoterminowej udzieliły 44 tys. świadczeń w ramach publicznego sektora ochrony zdrowia i 13 tys. w ramach sektora pomocy społecznej 35.
Zapotrzebowanie na te usługi ciągle wzrasta, a ich dostępność już dzisiaj jest ograniczona z uwagi na systematycznie zwiększającą się liczbę oczekujących pacjentów,
co potwierdziła w 2009 roku Najwyższa Izba Kontroli.
Przyjmując prognozę demograficzną należy stwierdzić, że niezbędny będzie rozwój unikatowej dotychczas gałęzi medycyny jaką jest geriatria. Aktualnie występuje
deficyt szpitali geriatrycznych i niedobór specjalistów w tym zakresie. Wzorem
Wielkiej Brytanii jeden geriatra powinien przypadać na 8 tys. osób powyżej 65. roku
życia i jeden na 4 tysiące osób po 75. roku życia, czyli w przypadku Polski istnieje
potrzeba obecności minimum 800 lekarzy geriatrów36. W 2013 roku liczba specjalistów zapewniających opiekę geriatryczną w Polsce obejmowała 250 lekarzy oraz 300
34
35
36
GUS, Zdrowie i ochrona zdrowia, Warszawa 2013, s. 82, 83, 87.
S. Golinowska, Zarys systemu ochrony zdrowia, Warszawa 2012, s. 159, 160.
Prognoza ludności 2014-2050, Studia i analizy statystyczne GUS, Warszawa 2014, s. 81.
65
pielęgniarek37. Dlatego konieczne jest systematyczne szkolenie lekarzy specjalistów
i pielęgniarek geriatrycznych, a także innych specjalistów wchodzących w skład
Zespołu Opieki Geriatrycznej. Według standardów Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego w Zespole Geriatrycznym oprócz specjalistów i pielęgniarek powinien
znaleźć się fizjoterapeuta oraz inne osoby wykształcone kierunkowo w ochronie
zdrowia w zakresie całościowej oceny i opieki geriatrycznej 38.
Obecnie nie istnieje kompleksowy program ochrony zdrowia osób starszych
i brakuje specjalistycznej opieki geriatrycznej, rehabilitacyjnej świadczących usługi
ambulatoryjne oraz szpitalne. Już obecnie mało przejrzysty system opieki zdrowotnej oraz nienajlepsza kondycja finansowa placówek medycznych, znacząco ogranicza ludziom starszym dostępność do usług specjalistycznych. Dodatkowo prognozowana niedostateczna liczba osób młodych i aktywnych zawodowo, przyczyni się
w konsekwencji do mniejszego wpływu składek zdrowotnych zasilających budżet
NFZ. Deficyt budżetu NFZ może ograniczyć zakup świadczeń zdrowotnych i tym
samym pogłębić problem z ich dostępnością. Postępujący proces społeczeństwa
w Polsce wymusi wprowadzenie zmian w aktualnej polityce zdrowotnej w kierunku
poszerzenia katalogu świadczeń zdrowotnych gwarantowanych osobom starszych
oraz systematycznego dokształcania kadry w zakresie geriatrii.
Przyrost liczby osób starszych, a spadek liczby osób w wieku produkcyjnym może spowodować w konsekwencji problemy finansów publicznych. Mniej osób pracujących, to mniejsze wpływy podatkowe do budżetu państwa. Rosnąca liczba osób
w wieku emerytalnym spowoduje zwiększenie zobowiązań emerytalnych państwa.
Korekty wymaga zatem system zabezpieczenia emerytalno-rentowego. Zasadny
wydaje się także rozwój rynku ubezpieczeń oferującego polisy na życie z systemem
oszczędzania na starość.
Zmiany będą dotyczyły również rynku pracy. Wydłużył się wiek przechodzenia
na emeryturę, co wskazuje na wymóg dostosowania warunków pracy dla osób starszych. Osoby starsze cechuje doświadczenie, ale postępujący u nich proces starzenia
37
38
Ibidem, s. 81.
Standardy postępowania w opiece geriatrycznej, Praca zbiorowa zespołu ds. gerontologii przy Ministrze
Zdrowia,Gerontologia Polska, Tom 21, nr 2, Via Medica, Warszawa 2013, s. 35.
66
Dorota WINIARSKA
ogranicza im sprawność fizyczną, czasami intelektualną. Dlatego niezbędne wydają
się zmiany organizacyjno-prawne poprawiające warunki pracy i zatrudnienia osób
starszych. Przykładowo, wprowadzenie systemu elastycznego czasu pracy, niepełnego etatu, czy inne udogodnienia wydają się w najbliższej przyszłości wskazane.
Postępujący proces starzenia, a w jego następstwie zmiany w strukturze ludności
wymuszą modyfikację założeń polityki zdrowotnej, społecznej, finansowej oraz
innych obszarów gospodarki.
Wnioski
Publikacja ma na celu zwrócenie uwagi na obecną i prognozowaną sytuację demograficzną w Polsce w oparciu o analizę wybranych wskaźników demograficznych.
Diagnozując aktualną sytuację demograficzną należy wskazać na:
1.
Spowolnienie rozwoju demograficznego zaobserwowane od 1990 roku.
2.
Powolną, ale spadkową tendencję liczby ludności ogółem.
3.
Zjawisko braku zastępowalności pokoleń z przyczyn niskiego wskaźnika
dzietności.
4.
Depresję urodzeniową po 1990 roku.
5.
Systematyczny spadek liczby osób młodych.
6.
Systematyczny wzrost liczby osób powyżej 65. roku życia i 80. roku życia.
W prognozach demograficznych dla Polski należy wskazać na:
1.
Spadek liczby ludności z 38 mln do 34 mln w 2050 roku.
2.
Zmianę struktury ludności w kierunku znacznego przyrostu osób starszych
z obecnego poziomu 18% do 30% w przyszłości.
3.
Zmianę struktury ludności według ekonomicznych grup wiekowych ze
wzrostem liczby osób w wieku poprodukcyjnym i spadkiem liczby osób
w wieku produkcyjnym oraz przedprodukcyjnym.
4.
Wymóg zmian społeczno-gospodarczych w Polsce dostosowanych do populacji osób przede wszystkim starszych.
67
Bibliografia
1.
Golinowska S., Zarys systemu ochrony zdrowia, Warszawa 2012.
2.
Jurek Ł., Ekonomia starzejącego się społeczeństwa, Difin, Warszawa 2012.
3.
Steve A., Nyce J., Schieber S., Ekonomiczne konsekwencje starzenia się społeczeństwa, PWN, Warszawa 2011.
4.
Szukalski S., Perspektywy rozwoju usług w Polsce w świetle regresu demograficznego i
starzenia się społeczeństwa, Katedra Makroekonomii, Instytut Ekonomii,
Uniwersytet Łódzki.
5.
GUS, Rocznik demograficzny, Warszawa 2012.
6.
GUS, Rocznik demograficzny, Warszawa 2014.
7.
GUS, Rocznik statystyczny RP, Warszawa 2013.
8.
GUS, Rocznik statystyczny RP, Warszawa 2014.
9.
GUS, Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku, Notatka
informacyjna, Departament Badan Demograficznych, Warszawa 2012.
10. GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2013 roku, Notatka informacyjna, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy,
Warszawa 2014.
11. GUS, Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata 2014-2050, Warszawa 2014.
12. GUS, Prognoza ludności 2014-2050, Studia i analizy statystyczne, Warszawa
2014.
13. GUS, Trwanie życia, Warszawa 2012.
14. GUS, Informacja o rozmiarach i kierunkach czasowej emigracji z Polski w latach
2004-2013, Departament Badań Demograficznych i Rynku Pracy, Warszawa
2014.
15. GUS, Zdrowie i ochrona zdrowia, Warszawa 2013.
16. GUS, Podstawowe informacje o rozwoju gospodarczym Polski do 2014oku, Notatka
informacyjna, Warszawa 2015.
68
Dorota WINIARSKA
17. Standardy postępowania w opiece geriatrycznej, Praca zbiorowa zespołu ds.
gerontologii przy Ministrze Zdrowia Gerontologia Polska, Tom. 21, nr 2,
Via Medica, Warszawa 2013.
18. www.przeglad-urologiczny.pl
Streszczenie
Słowa kluczowe: liczba ludności, przyrost naturalny, wskaźnik dzietności, stopa starości,
migracja, trwanie życia, konsekwencja zmian demograficznych
Artykuł przedstawia aktualną i przyszłą sytuację demograficzną w Polsce i na świecie
w oparciu o wybrane wskaźniki demograficzne. Wskazano w nim uwarunkowania procesu starzenia oraz jego konsekwencje dla wybranych obszarów społeczno-gospodarczych.
Demographic situation and its inpact on the socio-economic Polish areas
Summary
Key words: population, growth, fertility rate, the rate of ageing, migration, life expectancy, the
consequences of demographic change
The article presents the current and future demographic situation and its consequences for Polish
selected socio-economic areas.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 69-76]
ISSN 1897-2500
Anna MIELNIK
Instytut Spółdzielczości w Winnicy
Правовое регулирование развития
экономических отношений Польши и Украины
Постановка проблемы. Актуальность темы состоит в том, что в
последние годы в сфере внешней деятельности Украины европейский выбор
и европейская интеграция обозначены как главный приоритет. Можно сделать
вывод о том, что Украина определилась со стратегическими ориентирами
своего развития. Линия на европейскую интеграцию, имплементирована во
всех разделах включая экономические аспекты. Такое развитие требует
необходимое правовое подкрепление и обеспечение для всецелого развития
интеграции.
Подписание Соглашения об ассоциации с ЕС предполагает адаптацию
внутреннего законодательства Украины европейскому законодательству.
«Принимая во внимание масштабность задач, Украине необходимо внедрять
соответствующую
Реализация
нормативно-правовую
соглашения
базу
для
создание
их
выполнения».
углубленной
и
всеобъемлющей зоны свободной торговли, «которая будет предусматривать
гармоничную интеграцию экономики Украины в общий рынок ЕС». Стоит
сделать также акцент что основным и одним из самых важных и
перспективных среди европейских партнеров Украины, является Польша.
70
Anna MIELNIK
Цель данной работы ‒ проанализировать украино-польские отношения в
одной из стратегических сфер сотрудничества - экономической сфере, а
также проанализировать какие правовые решения должны быть приняты
Украиной с целью укрепления и развития отношений со своим европейским
партнером.
Правовые основы развития отношений стратегического партнерства между
Польшей и Украиной определены в нескольких международно-правовых
документах,
например
Коммюнике
по
результатам
заседания
Консультационного Комитета Президентов Украины и Республики Польша
(27-28 сентября 1995 г.) и в Совместном заявлении к согласию и единению (21
мая 1997 г.) После этого польско-украинские отношения начали свое
динамичное развитие. С конца 1997 г. формула "стратегического партнерства"
в
отношениях
с
Украиной
возникла
абсолютной
в
официальном
политическом дискусе Республики Польша и разделяется децидентамы
польской внешней политики независимо от их идейно-политической
принадлежности [1].
Показательно и то, что согласно документу «Стратегия безопасности
Республики Польша" принятым 2000 г., отношения с Украиной обозначены
как отношения со стратегическим партнером. Итак, Польша выбрала по
Украине формат отношений "стратегического партнерства", как и Украина
касательно Польши.
С целью наполнения содержанием стратегического партнерства Польши и
Украины стороны создали определенную институциональную структуру
партнерства. Это постоянно действующие механизмы реализации и
координации
стратегических
интересов,
в
рамках
партнерства
(Консультативный комитет президентов Украины и Республики Польша,
украинско-польская
смешанная
комиссия
по
вопросам
торговли
и
экономического сотрудничества, украинско-польская и польско-украинская
парламентские группы, Постоянные украинско-польские конференция по
вопросам европейской интеграции, украинско-польские форумы).
Правовое регулирование развития экономических отношений Польши и Украины
71
Очень долгое время между двумя государствами не существовал отдельный
двусторонний документ, в котором бы четко определялись сферы и цели
стратегического партнерства между двумя государствами. В Министерстве
иностранных дел Украины разработана национальная Концепция отношений
стратегического партнерства с Республикой Польша, утверждена 27 июля
2001 г., однако она является скорее украинской программе, а не двусторонним
документооборотом [2].
Историческая
ретроспектива
украинско-польского
партнерства
подтверждает непрерывность процесса двустороннего сотрудничества, ее
постоянное развитие и нарастающую динамику. С конца 80-х годов
отношения между Украиной и Польшей прошли определенную эволюцию и
во второй половине 90-х годов XX века вышли на уровень стратегического
партнерства. Это связано с внутренним развитием украинского и польского
обществ, а также с внешними факторами, необходимостью найти новую
формулу безопасности, которая бы учитывала интересы Украины и Польши в
регионе Центральной и Восточной Европы.
Время
становления
договорно-правовой
базы
украинско-польских
отношений происходило довольно динамично уже 13 октября 1990 г.
министры иностранных дел Украины и Республики Польша подписали
Декларацию о принципах и основных направлениях украинско-польских
отношений. Польша стала одним из первых государств мира, которая
признала независимость Украины 2 декабря 1991г., а уже через месяц, 4 января
1992 года страны установили дипломатические отношения. Существование
исторической традиции сотрудничества между странами стало основой
подписанного соглашения [3].
Таким образом, уверенно можно утверждать, что украинско-польское
стратегическое партнерство превратилось в реальную форму полноценного
сотрудничества между государствами. Оно стало достаточно перспективным к
приближению нашего государства на пути европейской и евроатлантической
интеграции.
72
Anna MIELNIK
С целью развития отношений между двумя странами проводится
достаточно количество различных форумов и семинаров, на которых их
участники могут поделиться проблемами, а также совместно искать пути их
решения. Во Львове был проведен польско-украинский юридический день,
который был призван собрать юристов для обсуждения вопросов специфики
польской и украинской законодательных систем, использования правовых
инструментов и институтов для развития деловых отношений юристов из
юридических
компаний,
компаний,
имеющих
корпоративных
взаимные
деловые
юристов,
членов
отношения,
правлений
представителей
украинских и польских юридических организаций, студентов и т.д. [4].
Программа конференции состояла из четырех секций, каждая из которых
детально рассматривала тот или иной аспект юридической деятельности,
инвестиционного климата или законодательства. Участники первой сессии
«Роль юридической профессии в обеспечении верховенства права и
продвижении
взаимных
экономических
отношений»,
обсудили
роль
адвокатуры в обеих странах, последние тенденции юридической профессии и
новые законодательные инициативы.
Участники
сессии
«Эффективное
обеспечение
торговых
и
инвестиционных интересов» обсудили использование инструментов защиты
торговых и инвестиционных интересов, предупреждения будущих споров, в
том числе опыт в сфере судебных и международных арбитражных
разбирательств, налоговые споры, исполнение иностранных арбитражных и
судебных решений. Руководитель отдела по экономическим вопросам
Посольства Украины в Республике Польша, рассказал о новых перспективах
взаимопроникновения капиталов Украины и Польши в контексте социальноэкономических изменений в Центральной и Восточной Европе. Также
прозвучали доклады на темы легализации решений иностранных судов в
Украине, переговоров в урегулировании споров и защиты иностранных
инвестиций в Украине и Польше.
В течение
инициатив
в
сессии «Обзор
Украине
и
последних
Польше:
законодательных
чего
событий
73
и
ожидать?» обсуждались
законодательные изменения, а также инициативы обеих стран, влияющих на
развитие бизнеса. Эксперты обсудили последние законодательные изменения
в налогообложении и таможенных вопросах, в сфере интеллектуальной
собственности.
Заключительной сессией стала «IPO в Польше: возможности для
украинских компаний». Было рассказано о возможностях привлечения
капитала в условиях кризиса, в том числе и через IPO. Эксперты рассказали о
перспективах привлечения украинскими компаниями акционерного капитала
на New Connect в 2013 году.
«Успешно проведенное мероприятие IВА во Львове является индикатором
того, что не только столица Украины интересна для иностранных коллег, но и
регионы Украины. Это еще раз подтверждает, что региональное развитие
непременно состоится, в чем мы убедились, открыв филиалы на Западе и на
Юге. Дополнительно это свидетельствует о том, что украинская и польская
юрисдикции имеют значительный потенциал для использования опыта друг
друга, передачей которого и было фактически посвящено событие» [4].
Общая стратегическая цель, для достижения которой оба государства
выбрали общие пути, юридическое закрепление стратегических отношений,
действенные механизмы реализации стратегического партнерства и взаимно
поддержка из самых весомых вопросов способствуют положительной
динамике развития межгосударственного украинско-польского диалога.
Также стоит отметить тот факт, что Польша занимает одно из первых мест
в списке торговых партнеров Украины: на пятом месте как партнер Украины
по экспорту и на четвертом — по импорту. Объем товарооборота между
двумя странами уже в 2004 году превысил 3 млрд. долларов. Следует
подчеркнуть, что в последние десять лет в объеме товарооборота постоянно
сохраняется тенденция роста.
74
Anna MIELNIK
В перспективе значительно более важным фактором, чем товарооборот,
представляются инвестиции, ибо именно они стабилизируют экономическое
сотрудничество. До конца 2004 года инвестировали главным образом поляки.
В Украине работает около тысячи польских и польско-украинских фирм. По
общему объему польских капиталовложений, составляющему около 200 млн.
долл., наша страна занимает седьмое место среди иностранных инвесторов.
Самой значительной польской инвестицией на протяжении многих лет была
покупка польским “Кредит-Банком” Западно-Украинского коммерческого
банка. В последнее время в Украину начали поступать инвестиции
крупнейшего польского страховщика. Но больше всего денег польские
предприниматели вкладывали на Украине в малый и средний бизнес. Следует
отметить тот факт, что объем польских инвестиций за последние два года
почти удвоился. Будет ли эта тенденция сохраняться и далее, зависит, прежде
всего, от экономической политики Украины, а также от законодательных
условий существования иностранного бизнеса на территории Украины, от
того, справится ли правительство Украины с разгулом коррупции и станут ли
прозрачными вводимые ею правила игры в экономике, когда без переходного
периода ликвидировались свободные экономические зоны. Это, к сожалению,
не способствовало созданию образа Украины как страны с благоприятными
условиями для инвестиций.
Правительство
и
представители
бизнеса
Республики
Польша
заинтересованы в том, чтобы экономическое взаимодействие с Украиной
набирало обороты. Немалую роль в этом случае играет и развитие в
частности туристического обмена между нашими странами. Для этого в Киеве
была презентована Польско-украинская туристическая палата.
В рамках презентации генеральный консул Республики Польша в Киеве
Рафал Вольски обратил внимание на то, что экономические отношения с
Украиной достаточно укрепились в 2012 году. Украинцам также стали
выдавать большее количество польских виз с существенно меньшим
процентом отказов. Потому генеральный консул уверен, что плотное
75
сотрудничество в сфере туризма только укрепит польско-украинские
отношения и будет взаимовыгодным [5].
Правительство
Украины
уделяет
большое
внимание
созданию
комфортных условий для ведения бизнеса, для стимулирования притока
инвестиций в страну. Подписание Соглашения об ассоциации с ЕС даст
серьезный
импульс
расширению
инвестиций
со стороны
Евросоюза.
Украина готова обсуждать все проблемы, которые существуют у польских
инвесторов в Украине. Польша для Украины всегда являлась важным
экономическим партнером, сотрудничество с которым будет укрепляться.
Развития украинско-польских экономических отношений происходит
достаточно динамично и требует целый ряд правових инструментов, как со
стороны Украины, так и со стороны Польши, которые бы смогли обеспечить
благоприятный экономический и правовой климат для ведения бизнеса между
двумя странами [3].
Выводы. Экономические отношения Польши и Украины динамично
развиваются последние десять лет во всех направлениях бизнеса. В связи с
этим правовая база Украины нуждается с одной стороны к адаптации к
международному
законодательству
с
другой
стороны
смягчение
бюрократических процедур ведения бизнеса внутри государства, так как это
необходимое условием для привлечения и роста инвестиций в Украину.
Список использованных источников
[1] Газета «Аналитик», Киевский центр политических исследований и
конфликтологии 2012
[2] Газета «День», 25.05.2004 г, статья Тарас Возняк.
[3] Контекст Причерноморье, «Информационное бюро» г. Одеса 2013 г.
[4] http://jurliga.ligazakon.ua/news/2012/9/24/73006.htm
[5] http://www.bagnet.org/news/tourism/211643
76
Anna MIELNIK
Резюме
Ключевые слова: стратегическое партнерство, товарооборот, инвестиции, правовое
регулирование
Раскрыты основные аспекты экономического партнерства Украины и Польши, а
также правовые документы их регулирующие.
Legal regulation of economic relations Poland and Ukraine
Summary
Key words: strategic partnership, trade, investment, legal regulation
It outlines the main aspects of the economic partnership between Ukraine and Poland, as well
as their legal documents governing.
Prawne uregulowania stosunków gospodarczych Polski i Ukrainy
Streszczenie
Słowa kluczowe: strategiczne partnerstwo, inwestycje, wymiana handlowa, uregulowania
prawne
W artykule przedstawiono różne aspekty partnerstwa gospodarczego Polski i Ukrainy oraz ich
podstawy prawne.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 77-93]
ISSN 1897-2500
Grzegorz DZIADKOWIEC
Wyższa Szkoła Menedżerska w Legnicy
Ewolucja roli placówki bankowej
w nowoczesnym banku detalicznym
Wstęp
Sposób sprzedaży produktów i usług bankowych ulega ciągłej ewolucji. Jeszcze
kilkanaście lat temu placówka bankowa była dominującym kanałem dystrybucji
kredytów, kart, depozytów i innych usług. Rozwój technologii informatycznych
spowodował szybką ekspansję alternatywnych sposobów dotarcia do klienta. Istniejąca mnogość banków internetowych, rozwój sieci pośredników, a w końcu pojawienie się możliwości pozyskiwania usług finansowych poza sektorem bankowym
powodują konieczność przedefiniowania znaczenia roli tradycyjnej placówki bankowej. Problem stawiany od prawie 20 lat: clics or bricks (kliknięcia czy cegły) jest cały
czas aktualny. Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku prognozy dotyczące rozwoju
handlu w internecie mówiły, że bankowość tradycyjna stopniowo zacznie zanikać.
Ówczesne przewidywania spychały placówkę do roli skansenu dla specyficznego
segmentu klientów. Czas pokazał, że procesy wirtualizacji obsługi w bankowości
detalicznej nie przebiegają tak szybko jak sądzono. Pojawiły się nowe możliwości
(szybki internet, bankowość mobilna, systemy video), wzrosła dostępność informatyki dla gospodarstw domowych i ilość osób korzystających z nowoczesnych tech-
78
nologii, jednak placówki bankowe są nadal podstawowym miejscem sprzedaży najbardziej rentownych produktów. Według danych Związku Banków Polskich 1,
w naszym kraju funkcjonuje około 22,4 miliona internetowych kont bankowych
otwartych dla klientów indywidualnych. Jest to liczna niewiele mniejsza od szacowanej ilości kont ogółem. Z tego powodu powinniśmy się spodziewać bardzo szybkiego zaniku tradycyjnej bankowości, realizowanej w placówkach bankowych. Nic
takiego jednak nie następuje.
Proces elektronizacji i wirtualizacji obsługi bankowej w Polsce
W zakresie e-commerce Polska podąża ścieżką wytyczoną przez inne rozwinięte
państwa Unii Europejskiej. Procesy przemieszczania usług bankowych z placówek
do przestrzeni wirtualnej odbywają się jednak nieco wolniej niż w najbardziej pod
tym względem zaawansowanych krajach. Według danych GUS 2 w 2013 roku około
32% polskich internautów korzystało z usług bankowości elektronicznej, podczas
gdy średnia unijna wynosiła wówczas 42%. Natomiast niektóre kraje takie jak Szwecja, Finlandia, Norwegia, Holandia mogą pochwalić się tym wskaźnikiem
w wysokości ponad 80%3. W największych polskich bankach detalicznych na początku lat 2000, wraz z postępem wirtualizacji obsługi, następował intensywny rozwój sieci placówek. Nowe, duże projekty bankowe oparte były na tradycyjnym
modelu kontaktu z klientem. Dopiero od 2-3 lat duże banki detaliczne rozpoczęły
redukcję swojej bazy placówek, jednak te instytucje, które nastawione są na intensywne pozyskiwanie nowych klientów, nadal realizują swoją ekspansję za pomocą
tradycyjnych oddziałów. Nowe technologie, takie jak bankowość mobilna, rozwijają
się stopniowo, lecz obejmują głównie najmniej dochodowy segment transakcyjny.
Korzystają z nich ludzie młodzi (uczniowie, studenci, absolwenci wchodzący na
rynek pracy). Są to grupy klientów bardzo perspektywicznych, lecz mniej atrakcyjnych dla banków z punktu widzenia bieżącego biznesu z uwagi na ich niskie do1
2
3
Raport NetBank Związku Banków Polskich z 25.06.2014, www.zbp.pl
Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki badań GUS www.stat.gov.pl
Raport Eurostat Individuals using the internet for internet banking% of individuals aged 16 to 74
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&language=en&pcode=tin0009
9
79
chody. Bankowość kredytowo-depozytowa, przynosząca największe zyski, wciąż
oparta jest głównie na placówkach i dla większości banków to posiadane oddziały
stanowią podstawowy atrybut. Nie wynika to wcale z zapóźnienia technologicznego
banków w Polsce ani z braku świadomości zatrudnionych w nich pracowników.
Obecnie we wszystkich bankach komercyjnych większość transakcje można zrealizować nie wychodząc z domu czy z biura. Pracownik banku lub inna osoba upoważniona (agent, pracownik firmy kurierskiej) potrzebny jest w zasadzie wyłącznie
do uwiarygodnienia transakcji, choć też niekoniecznie, o ile klient dysponuje certyfikowanym podpisem elektronicznym. Pomimo zachęt banków, w tym cenowych,
klienci nadal chętnie odwiedzają placówki bankowe.
Przyczyny wolniejszego niż przewidywano rozwoju bankowych usług internetowych
Wydawać by się mogło, że bankowość elektroniczna (internetowa, mobilna) ma,
zarówno z punktu widzenia klienta jak i banku, same zalety. Dostępność, szybkość,
cena, wygoda stanowią atuty nie do przebicia dla tradycyjnego kanału sprzedaży,
jakim są placówki bankowe. Mimo to ilość oddziałów bankowych w Polsce nie
maleje. Rozważając niniejsze zjawisko można poszukać przyczyn, dla których klienci
banków nadal będą korzystać z placówki jako głównego miejsca załatwiania swoich
spraw finansowych.
Techniczno- organizacyjne przyczyny konieczności utrzymywania sieci placówek
bankowych.
Niewystarczająca dostępność sprzętu komputerowego w gospodarstwach
domowych
Według danych GUS4 w Polsce dostęp do komputera ma 77,1 % gospodarstw
domowych. Przyglądając się strukturze tych gospodarstw (tabela 1) można przypuszczać, że gwałtowny wzrost ich udziału w populacji nie jest już możliwy w najbliższym czasie. Gospodarstwa domowe nie posiadające komputera to zazwyczaj
osoby bezdzietne, czyli starsze, oraz takie, które po prostu nie potrzebują tego typu
4
Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki badań GUS www.stat.gov.pl
80
sprzętu. Proces komputeryzacji społeczeństwa będzie przebiegał nadal, jednak nie
tak gwałtownie jak dotychczas. Rozpatrując zagadnienie pod kątem ewentualnego
korzystania z usług bankowych, grupy klientów nie posiadających sprzętu komputerowego nie są i nie będą w najbliższym czasie zainteresowana bankowością elektroniczną. Swoje potrzeby bankowe realizują w postaci wizyt w placówce bankowej,
ewentualnie przez wykonanie transakcji w bankomacie. Ważnym spostrzeżeniem
może być to, że to osoby w starszym wieku mają większą skłonność (i możliwość)
do oszczędzania. Dodatkowo należy zwrócić uwagę na fakt, iż gospodarstwa domowe emerytów mają największą średnią dochodu netto na osobę (dane GUS),
a tym samym największą potencjalną zdolność kredytową. Te osoby najrzadziej
korzystają z elektronicznych usług bankowych i z reguły odwiedzają placówki bankowe w celu załatwienia swoich potrzeb finansowych. Banki nie mogą sobie bezkarnie pozwolić na utratę tego segmentu klientów .
Tabela 1. Wyposażenie gospodarstw domowych w komputer w 2014 r.
Wyszczególnienie
W % ogółu gospodarstw
Ogółem
77,1
Według typu gospodarstwa
Gospodarstwa domowe z dziećmi
94,8
Gospodarstwa domowe bez dzieci
68,2
Według klasy miejsca zamieszkania
Duże miasta
82,0
Mniejsze miasta
75,5
Obszary wiejskie
73,6
Według stopnia urbanizacji
Wysoki
80,6
Średni
76,9
Niski
73,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki
badań GUS www.stat.gov.pl; Raport Eurostat użytkownicy komputera http://appsso.eurostat.ec. europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_cfp_cu&lang=en
81
Niedostateczny dostęp do internetu
Wydaje się, że dostęp do internetu w Polsce jest już powszechny. Internet przewodowy rozprowadzany wraz z usługami telefonicznymi i telewizyjnymi oraz szybki
internet bezprzewodowy potencjalnie docierają do przeważającej liczby mieszkańców Polski. Również jeżeli chodzi o cenę, usługa ta staje się coraz bardziej dostępna
(cena 2-4 paczek papierosów miesięcznie). Według danych GUS 5 przedstawionych
w tabeli 2, odsetek gospodarstw domowych z dostępem do internetu w Polsce
w roku 2014 wynosi 74,8% i jest zbliżony do odsetka gospodarstw posiadających
komputer. Wynika z tego, że podstawowym powodem zakupu sprzętu komputerowego jest chęć korzystania z internetu. Podobnie jak w przypadku użytkowników
komputerów, czynnikiem najbardziej różnicującym gospodarstwa domowe pod
względem dostępu do internetu jest fakt posiadania lub nieposiadania dzieci. Osoby
nie posiadające dzieci są to zazwyczaj gospodarstwa osób starszych. Nie należy się
spodziewać szybkiego i znacznego wzrostu udziału dostępu do internetu w tej grupie i z punktu widzenia interesu bankowego te osoby pozostaną przy tradycyjne
obsłudze bankowej w placówkach.
Tabela 2. Dostęp gospodarstw domowych do Internetu w 2014 r.
Wyszczególnienie
Dostęp do Internetu
% ogółu gospodarstw
Ogółem
74,8
Według typu gospodarstwa
Gospodarstwa domowe z dziećmi
94,0
Gospodarstwa domowe bez dzieci
65,2
Według klasy miejsca zamieszkania
5
Duże miasta
79,9
Mniejsze miasta
72,8
Obszary wiejskie
71,5
Raport NetBank Związku Banków Polskich z 25.06.2014 www.zbp.pl
82
Wyszczególnienie
Dostęp do Internetu
% ogółu gospodarstw
Według stopnia urbanizacji
Wysoki
78,6
Średni
73,8
Niski
71,1
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki
badań GUS www.stat.gov.pl; Raport Eurostat użytkownicy komputera http://appsso.eurostat.ec. europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_cfp_cu&lang=en
Perspektywy bankowości mobilnej
Usługi bankowości mobilnej, realizowane przez telefon komórkowy, rozwijają się
bardzo intensywnie w ostatnich kilku latach. Według dostępnych danych podanych
przez dziennik „Rzeczpospolita”6 w Polsce z usług bankowości mobilnej korzysta
obecnie ok. 3,5 mln osób. Ten rodzaj komunikacji z bankiem wspomagają przede
wszystkim operatorzy sieci komórkowych. Rywalizując o klientów oferują coraz
bardziej zawansowane usługi oraz, co niemniej istotne, sprzęt umożliwiający korzystanie z tych usług. Dlatego też coraz więcej osób dysponuje urządzeniami obsługującym najbardziej zaawansowane protokoły komunikacyjne. Telefon, w przeciwieństwie do komputera, laptopa czy tableta, jest przedmiotem codziennego użytku
i stale towarzyszy jego właścicielowi. Ponadto, co niemniej istotne, pełni niekiedy
rolę gadżetu ważnego dla wielu osób jako element definiujący posiadacza. Wydaje
się, że ten kanał dystrybucji usług, w szczególności finansowych, jest bardzo obiecujący. Telefon ma więcej funkcji niż komputer i nawet osoby mało zaawansowane
w technologiach informatycznych posiadają takie urządzenie. Smartfonami dysponuje obecnie ok. 25,5% społeczeństwa 7 Są one wyposażone w wiele funkcjonalności
z których właściciele niekiedy nie korzystają lub nie zdają sobie nawet sprawy z ich
istnienia. Trudno prognozować w którą stronę pójdzie rozwój bankowości mobilnej. Można przypuszczać, że ten sposób korzystania z usług bankowych będzie
6
7
M. Sajewicz, Bankowość idzie w smartfony, Rzeczpospolita z 03.12.2014.
Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki badań GUS www.stat.gov.pl.
83
dotyczył podobnego rodzaju transakcji jak w przypadku bankowości internetowej
realizowanej przez urządzenia stacjonarne. Podobne będą tutaj też ograniczenia,
z tym że ograniczenie sprzętowe, wraz z nasycaniem się rynku smartfonami, stopniowo przestanie tracić znaczenie. Dane przedstawione w tabeli 3 pokazują, że
z bankowości internetowej korzysta około 1/3 użytkowników smartfonów. Ponieważ banki tworzą coraz bardziej przyjazne aplikacje do obsługi transakcji internetowych można założyć, że ilość użytkowników tej usługi będzie rosła. Rozwój bankowości mobilnej nie zagrozi przypuszczalnie istnieniu placówek bankowych
z uwagi na charakter tych usług: najprostsze przelewy, płatności, ewentualnie lokaty.
Udzielenie kredytu czy sprzedaż funduszu inwestycyjnego przez smartfon, choć
możliwe, nie jest i nie będzie zbyt popularne.
Tabela 3. Czynności wykonywane przez osoby posiadające smartfony
Wyszczególnienie
W % populacji
Osoby posiadające smartfon
25,5
Czynności wykonywane:
wysyłanie, odbieranie
poczty elektronicznej
sprawdzanie prognozy pogody
korzystanie z serwisów
społecznościowych
sprawdzanie bieżących informacji
(np. społeczno-gospodarczych)
16,9
15,7
13,6
12,7
granie w gry
8,0
udostępnianie zdjęć
8,1
słuchanie muzyki
13,6
korzystanie z e-bankowości
8,5
korzystanie z e-administracji
3,5
oglądanie filmów
4,7
korzystanie z map
13,0
84
Wyszczególnienie
W % populacji
korzystanie z nawigacji
12,0
korzystanie z kalendarza
15,5
korzystanie z aplikacji umożliwiających
monitorowanie dokonań sportowych
pobieranie aplikacji
3,2
9,8
Źródło: GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki badań GUS, www.stat.gov.pl
Bariera niezrozumiałych procedur bankowych
Wymogi wynikające z prawa bankowego i innych regulacji (np. MIFID) są restrykcyjne i rygorystyczne. Dotyczy to w szczególności sprzedaży pożyczek, kredytów, funduszy inwestycyjnych i innych produktów obciążonych ryzykiem. Ustawodawca przewidział szereg czynności, które muszą być wykonane przed zakupem
takiego produktu (prawo bankowe, regulacje MIFID). Ilość dokumentów i oświadczeń, z którymi klient musi się zapoznać i ten fakt poświadczyć, jest bardzo duża.
Wynika to też z uregulowań Unii Europejskiej dbającej o dobro klienta. Te wszystkie ustalenia prawne zabezpieczają przed nadużyciem ze strony instytucji finansowej
lub nieświadomym wyborem nieodpowiedniego produktu bankowego przez klienta.
Powodują jednak, że umowy wszelkiego rodzaju dotyczące zakupu produktów
obciążonych ryzykiem są obszerne i niezrozumiałe dla przeciętnego obywatela.
Dlatego też znaczna część klientów obawia się akceptować tego typu dokumenty
przez elektroniczne kanały dostępu. Wydaje się, że w obecnym stanie prawnym,
niezależnie od innych czynników, stopień skomplikowania oraz ilość dokumentów
do podpisania stanowić będą barierę nie do przebycia dla znacznej części społeczeństwa. Klienci w związku z tym będą szukali kontaktu z przedstawicielem banku
w placówce. Trudno sobie również wyobrazić, aby jednostkowe, wysokokwotowe
transakcje, przekraczające „zwykły zarząd” gospodarstwa domowego, takie jak
kredyt hipoteczny czy lokowanie znacznych środków w zaawansowane produkty
inwestycyjne, odbywały się poprzez kanały elektroniczne. Oczywiście alternatywą
może być system wideokonferencyjny, który rozwijają niektóre banki, jednak i tutaj
85
występują ograniczenia nie do pokonania dla wielu klientów. Bariera skomplikowanych i mało zrozumiałych dla klienta detalicznego procedur i przepisów pozostanie
jedną z najważniejszych przy rozwoju zaawansowanych usług bankowych sprzedawanych w przestrzeni wirtualnej. Placówka bankowa wraz z pracownikiem, który
potrafi wytłumaczyć niejasności, ma w tym przypadku niezaprzeczalną przewagę.
Niedostateczna wiedza klientów banku
Według danych Związku Banków Polskich8 w Polsce na koniec marca 2014
funkcjonowało ok 22,4 mln elektronicznych rachunków bankowych dla klientów
indywidualnych. Z tego ok 56% klientów (12,5 mln) deklarowało aktywne korzystanie z tej możliwości. Gdyby każdy klient posiadał jedno konto, nasycenie kontami
elektronicznymi w populacji osób ponad 16 lat w Polsce wynosiłoby ok 77%. Jest to
liczba porównywalna o ilości osób posiadających rachunki bankowe w ogóle, których ilość szacowana jest na 27mln9. Z drugiej strony odsetek osób w wieku 16-74
lata deklarujących średni lub wysoki poziom umiejętności internetowych wynosi ok
35%10. Można założyć, że jest to grupa obecnych lub potencjalnych klientów bankowości wirtualnej, czyli ok. 11 mln osób. Obydwie liczby (12,5 mln aktywnych
użytkowników i 11 mln osób deklarujących średnie i wysokie umiejętności internetowe) podana przez dwie niezależne instytucje są ze sobą zadziwiająco zgodne.
Wynika z tego jednak, że ok. 10 mln osób w wieku 16-74 lata posiada dostęp do
bankowości elektronicznej, lecz z niego nie korzysta. Jedyną przyczyną może być
brak umiejętności korzystania z internetu. Z danych przytoczonych wcześniej 11
wynika, że regularnie z internetu w Polsce korzysta ok. 18-19 mln osób. Tak więc,
przyjmując duże uproszczenie, istnieje potencjał na pozyskanie ok. 7-8 mln aktywnych użytkowników bankowości internetowej, o ile osoby te podniosą swoje umiejętności i zechcą z tej możliwości skorzystać. Usługa bankowości internetowej jest
8
9
10
11
Raport NetBank Związku Banków Polskich z 25.06.2014 www.zbp.pl.
27 mln Raport PRNews.pl: Rynek kont osobistych - II kw. 2013, http://prnews.pl/raporty/raportprnewspl-rynek-kont-osobistych-ii-kw-2013-2933558.html
Program Operacyjny Polska Cyfrowa na lata 2014-2020, Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji
www.mac.gov.pl
Tamże.
86
zazwyczaj uruchamiana automatycznie przy zakładaniu rachunku. Z uwagi na system premiowo-zadaniowy obwiązujący w większości banków, pracownik jest zainteresowany prawie wyłącznie sprzedażą produktu (w tym przypadku konta z usługą
elektroniczną) a nie korzyścią jaką ten produkt może klientowi przynieść. Działalność edukacyjno- szkoleniowa w stosunku do klientów jest marginalna a jeżeli już
występuje, ogranicza się prawie wyłącznie do wręczenia ulotki. Należy zaznaczyć, że
tym sposobem bank traci szansę na nawiązanie głębszej relacji z klientem i zbudowanie jego lojalności. Banki chcąc przełamać istniejące bariery będą musiały przyjrzeć się temu zagadnieniu i włączyć w swoje procedury sprzedażowe elementy edukacji klientów w zakresie poruszania się w przestrzeni wirtualnej.
Paradoksem jest to, że wzrost ilości klientów realizujących transakcje wirtualnie
może skutkować większym obciążeniem placówki. Dobrze wyedukowany klient
będzie realizował proste, najmniej rentowne transakcje w internecie, natomiast po
zakup produktów bardziej zaawansowanych, co za tym idzie rentowniejszych, uda
się do placówki.
Ograniczone zaufanie do transakcji przeprowadzanych w sieci
Od początku rozwoju e-commerce podstawowym problemem była autoryzacja
transakcji. Proces rozumiany jest jako połączeni identyfikacji i uwierzytelnienia,
stanowi do dziś kluczowe zagadnienie bezpieczeństwa transakcji w sieci. Identyfikacja polega na stwierdzeniu, czy dana osoba jest tą za którą się podaje. W procedurze
tradycyjnej identyfikacja realizowana jest w kontakcie bezpośrednim poprzez prezentację dowodu tożsamości ze zdjęciem. Osobą oceniającą jest pracownik banku.
W sieci identyfikacja odbywa się zazwyczaj za pomocą loginu i hasła. Istnieją inne
metody, bardziej zaawansowane, ale jednocześnie droższe i bardziej skomplikowane, takie jak wykorzystanie tokena, certyfikowanego podpisu elektronicznego12
realizowanego z wykorzystaniem karty kryptograficznej lub tokena, oraz systemy
biometryczne. W tych metodach wymagany jest dodatkowy osprzęt (czytniki, urządzenia kryptograficzne) co utrudnia wprowadzenie ich do powszechnego użytku.
12
Strona internetowa Ministerstwa Gospodarki, www.mg.gov.pl, zakładka „podpis elektroniczny”.
87
Może o tym świadczyć popularność aktywnych certyfikatów kwalifikowanych podpisu elektronicznego, których w Polsce na koniec września 2014 funkcjonuje zaledwie ok 295 tys.. Strona internetowa Ministerstwa Gospodarki, www.mg.gov.pl, zakładka „podpis elektroniczny”. Uwierzytelnienie transakcji to czynność, po przeprowadzeniu której prawdziwość transakcji nie będzie mogła zostać podważona przez
żadną ze stron. W tradycyjnej placówce bankowej polega ona na złożenie podpisu
przez klienta w obecności upoważnionego pracownika i porównanie tego podpisu z
wzorem wprowadzonym wcześniej do systemu. Klient otrzymuje przy tym papierowe potwierdzenie, podpisane również przez osoby upoważnione ze strony banku.
Dla transakcji internetowych istnieje szereg metod uwierzytelniających, takich jak
jednorazowe hasła, sms zwrotny na wcześniej podany przez klienta telefon, telefon
od pracownika banku na wcześniej ustalony numer. Również w tym kroku może
być wykorzystany certyfikowany podpis elektroniczny oraz metody sprzętowe i
biometryczne, ze wszystkimi swoimi ograniczeniami. Klient po wykonaniu transakcji w sieci nie otrzymuje żadnego fizycznego potwierdzenia. Może ewentualnie
samodzielnie zrobić wydruk z danymi transakcji mający moc dokumentu. Nawet
jeżeli klient akceptuje wirtualne sposoby autoryzacji transakcji, to pierwszy kontakt
musi odbyć się fizycznie i pracownik banku lub osoba upoważniona (np. listonosz
lub kurier firmy przesyłkowej) potwierdzają tożsamość i własnoręczność podpisu
klienta w sposób tradycyjny. Niekiedy takim potwierdzeniem jest przelew z innego
banku w którym klient ma założone konto. Tak więc dopóki nie zostanie wdrożony
prosty, powszechny, bezpieczny i tani sposób autoryzacji transakcji to bariera zaufania do wirtualnych sposobów obsługi nie zniknie. Tempo popularyzacji certyfikowanego podpisu elektronicznego w Polsce nie napawa jednak optymizmem.
Społeczno – psychologiczne powody konieczności utrzymywania sieci placówek
przez banki.
Oddziaływanie zjawisk z obszaru finansów behawioralnych
Klasyczne teorie efektywnego rynku i racjonalnego zachowania nie wyjaśniają
znacznej części zjawisk ekonomicznych, szczególnie dotyczących procesów decyzyjnych klientów. Rozwój teorii finansów behawioralnych i wnioski wyciągane
88
z badań pokazują, że odstępstwa od modeli klasycznych są znaczne i nie mogą być
pominięte w procesie sprzedaży, szczególnie produktów bankowych 13. Obszar
finansów behawioralnych, czyli sfera z pogranicza ekonomii i psychologii, jest to
dziedzina stosunkowo młoda, lecz bardzo intensywnie rozwijana. Świadczą o tym
m. in. Nagrody Nobla przyznane w ostatnich latach w tej dziedzinie. Dotychczasowa implementacja osiągnięć tej gałęzi ekonomii jest na początkowym etapie i przebiega bardziej intuicyjnie niż w sposób uporządkowany. Wydaje się jednak, że jest to
dziedzina wiedzy, która w szczególny sposób wspiera sprzedaż poprzez bezpośredni kontakt z klientem. Metody finansów behawioralnych, a zwłaszcza framing, wykorzystywane są od wielu lat w marketingu. W pozostałych obszarach bankowości
detalicznej ich zastosowanie jest mniejsze. Implementacja osiągnięć tej dziedziny
w obszarze wirtualnym wydaje się być zadaniem o wiele trudniejsze niż w obszarze
rzeczywistym. Usystematyzowane wdrożenie zjawisk związanych z finansami behawioralnymi wymagałoby od banków
całkowitego przeorientowania procedur
sprzedażowych w placówce bankowej. Można sądzić że te instytucje, które pierwsze
na szeroką skalę wykorzystają najważniejsze osiągnięcia ekonomii behawioralnej
w bieżącej działalności, mogą osiągnąć znaczną przewagę konkurencyjną. Perspektywy wykorzystania osiągnięć ekonomii behawioralnej przy obsłudze wirtualnej
klienta wydają się bardziej ograniczone.
Konieczność ciągłego budowania relacji z klientem
Gwałtowna eksplozja mediów społecznościowych może sprawiać wrażenie, że
tradycyjne bezpośrednie relacje międzyludzkie odchodzą w przeszłość. Wiele osób
ogranicza swoją aktywność społeczną do działań w sieci. Dotyczy to w szczególności ludzi bardzo młodych. Nie wiadomo w którą stronę podąży rozwój tego typu
zachowań społecznych ale wydaje się, że naturalna potrzeba kontaktu z drugą osobą
nie zaniknie. Budowanie silnych relacji z klientami stanowi największą wartość 14
instytucji zajmujących się sprzedażą. Nawet przy założeniu komercyjnego charakteru tych relacji, jest to główna siła napędzającą wielu kontaktów biznesowych. Zaa13
14
D. Kahneman, Pułapki myślenia, Media Rodzina 2012.
B. King Bank 3,0, Nowy wymiar bankowości, Wydawnictwo Studio Emka 2013.
89
wansowane systemy sprzedaży nie bazują wyłącznie na schemacie poprawnie przeprowadzonego werbunku klienta w układzie: zbadanie potrzeb, dopasowanie produktu, przełamanie obiekcji i finalizacja. Model relacyjny przewiduje coś więcej. Na
przykład udzielając kredytu staramy się wniknąć w cały obszar zarządzania finansami klienta, a nawet jego rodziny. Analizując bieżące i przyszłe potrzeby oraz ewentualne źródła pokrycia tych potrzeb, przy aktywnej współpracy z klientem, możemy
je pogrupować i zoptymalizować. Zamiast kwoty jednego kredytu, którą klient sam
oszacował na dziś i najbliższą przyszłość, możemy zaproponować mu szereg produktów o różnym czasie trwania i o różnych cenach, które zapewnią mu płynność
finansową w perspektywie bliższej i dalszej. Jednocześnie spowodują, że sumaryczne
koszty transakcji staną się mniejsze. Tego typu działań z pogranicza inżynierii finansowej i doradztwa personalnego nie przeprowadzimy w przestrzeni wirtualnej. Wymagają one długofalowego i konsekwentnego współdziałania dobrze wykształconego i posiadającego bardzo dobrą wiedzę produktową doradcy z klientem. Taki doradca powinien ponadto posiadać umiejętności interpersonalne dzięki którym klient
nabierze pełnego zaufania i zechce zdradzić wszystkie swoje tajemnice dotyczące
sytuacji finansowej i planów na przyszłość. Rozwój technologii wideokonferencyjnych może w przyszłości spowodować częściowe zastąpienie placówki przez doradcę dostępnego poprzez aplikację wideo, jednak ograniczenia tej technologii powodują, iż nieprędko zastąpi pracownika w placówce.
Uwarunkowania pokoleniowe
Z danych przedstawionych przez CBOS 15 przedstawionych w tabeli 4 wynika, że
istnieje bardzo silna korelacja pomiędzy wiekiem a aktywnością w internecie. Ludzie
młodzi są mocno nastawieni na użytkowanie najnowszych technologii, natomiast
osoby w wieku ponad 45 lat w większości pozostają przy tradycyjnych sposobach
komunikacji. Wynika to najprawdopodobniej z mniejszych umiejętności informatycznych i trudności w ich zdobywaniu. Skutkiem słabszego wyedukowania w obszarze informatycznym jest obawa przed bardziej zaawansowanymi rodzajami wy15
CBOS Komunikat z badań BS/81/2012 korzystanie z internetu, http://www.cbos.pl/ SPISKOM.
POL/2012/K_081_12.PDF.
90
korzystania technologii informatycznych. Można też przypuszczać, że osoby mniej
wyedukowane nie mają wystarczającej kontroli nad swoją aktywnością w sieci i nie
są pewne tego co robią. W związku z tym czynności bardziej skomplikowane, takie
jak obsługa konta bankowego czy zakup produktów bankowych przez internet,
mogą stanowić dla nich barierę nie do przebycia. Usługi dostępne w sieci, w tym
bankowość internetowa, stają się coraz bardziej przyjazne w obsłudze. Intuicyjny
interfejs, ekrany dotykowe czy obsługa głosowa poszerzają spektrum użytkowników
aplikacji dostępnych w przestrzeni wirtualnej. Dotyczy to jednak głównie obszaru
rozrywki lub informacji. Usługi bankowe ze swojej natury wymagają innej oprawy.
Obawy osób bardziej zaawansowanych wiekowo podsycane są dodatkowo poprzez
media, które szczegółowo informują o każdym błahym przypadku nadużycia w
sieci. Rodzi to obawy i stanowi niewątpliwą barierę w upowszechnieniu wirtualnej
obsługi w niektórych grupach wiekowych klientów. Skłania jednocześnie tych klientów do korzystania z tradycyjnych placówek.
Tabela 4. Odsetki użytkowników internetu wśród osób w wieku
18-24 lata
93
25-34
81
35-44
73
45-54
52
55-64
34
65 lat i więcej
11
Źródło:
CBOS
Komunikat
z
badań
BS/81/2012
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_081_12.PDF
korzystanie
z
internetu,
Powyższe czynniki powodują, że bankowość wirtualna w segmencie klientów detalicznych, pomimo jej burzliwego rozwoju, wypiera bankowość tradycyjną
w tempie znacznie mniejszym niż prognozowano kilka – kilkanaście lat temu.
Zmiany mogące zachodzić w bankach w najbliższej przyszłości
Technologia informatyczna wprowadziła wiele zmian w sektorze bankowym.
Klient detaliczny postrzega je jako ewolucję w obszarze sposobu obsługi, dostępno-
91
ści, bezpieczeństwa, reklamy. Istotnej poprawie uległy podstawowe, krytyczne parametry procesu sprzedażowego takie jak czas obsługi, jakość, serwis i cena. Największe zmiany w sektorze banków detalicznych w Polsce przebiegały jednak w
obszarze zaplecza. Budowa centralnych systemów informatycznych w bankach
doprowadziła do centralizacji i automatyzacji wielu czynności. Centralne systemy
zarządzania ryzykiem, scoring behawioralny w odniesieniu do typowych transakcji,
centralizacja oceny wniosków kredytowych, windykacji, obróbki reklamacji, zautomatyzowana obróbka dokumentów i archiwizowania oraz szeroko stosowany outsorcing spowodowały, że w bankach ubyło wielu pracowników zapleczowych. To
głównie w tym obszarze następowała optymalizacja kosztowa. Ilość pracowników
mających bezpośredni kontakt z klientem w zasadzie się nie zmniejszyła, a wziąwszy
pod uwagę rosnącą ilość placówek, wręcz wzrosła. Zmieniła się jednak rola tych
pracowników.
Nowoczesne procedury sprzedażowe cechuje:
‒
minimalna ilość czynności administracyjnych,
‒
automatyzacja formalności związanych z transakcją (wypełnienie wniosku,
sporządzenie i podpisanie umowy, serwis posprzedażowy)
‒
optymalny dostęp do informacji i przepisów przez to sprawniejsza obsługa
nietypowych transakcji
‒
wykorzystanie systemów CRM umożliwiających dopasowanie produktu do
potrzeb klienta.
Dzięki powyższemu pracownik może poświęcić więcej czasu na budowanie relacji z klientem. Ponieważ ceny produktów i ich cechy są w większości banków bardzo podobne i łatwe do naśladowania, najważniejszym zadaniem pracownika sprzedażowego jest pielęgnowanie bliskich kontaktów z klientami. Nawet najsprawniejszy
system informatyczny nie zastąpi inteligencji, wiedzy, inwencji i zaangażowania
człowieka. Pracownik w placówce może zaoferować i sprzedać klientowi nie tylko
optymalny dla niego i dla banku zestaw produktów, ale potrafi też wykreować popyt
w przyszłości i zbudować relację mogącą przynosićprofity przez długi okres czasu.
92
Tradycyjna placówka bankowa jeszcze długo pozostanie podstawowym miejscem
sprzedaży najistotniejszych produktów bankowych.
Bibliografia
[1] Program Operacyjny Polska Cyfrowa na lata 2014-2020, Ministerstwo
Administracji i cyfryzacji www.mac.gov.pl
[2] Strona internetowa Ministerstwa Gospodarki, www.mg.gov.pl, zakładka
„podpis elektroniczny”.
[3] Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2014 r., wyniki badań GUS,
www.stat.gov.pl.
[4] Raport Eurostat ‒ użytkownicy internetu
http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=isoc_ci_in_h&la
ng=en.
[5] Raport Eurostat ‒ Individuals using the internet for internet banking% of
individuals aged 16 to 74
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do?tab=table&plugin=1&langu
age=en&pcode=tin00099
[6] Kahneman D., Pułapki myślenia, Media Rodzina 2012.
[7]
27 mln Raport PRNews.pl, Rynek kont osobistych ‒ II kw. 2013
http://prnews.pl/raporty/raport-prnewspl-rynek-kont-osobistych-ii-kw2013-2933558.html
[8] CBOS Komunikat z badań BS/81/2012, korzystanie z internetu,
http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_081_12.PDF.
[9] Raport, E-commerce w Polsce. Gemius dla e-Commerce Polska
http://www.ecommercepolska.pl/pl/dla-czlonkow/baza-wiedzy-dorozwoju-biznesu-online/badania-i-raporty
[10] Raport NetBank Związku Banków Polskich z 25.06.2014, www.zbp.pl
[11] King B. Bank 3,0, Nowy wymiar bankowości, Wydawnictwo Studio Emka 2013.
[12] Sajewicz M., Bankowość idzie w smartfony, Rzeczpospolita z 03.12.2014.
93
Streszczenie
Słowa kluczowe: bank, usługi, elektronizacja
Artykuł poświęcony jest ewolucji usług bankowch spowodowany rozwojem technologii informatycznych we współczesnych bankach.
Ewolution of the role banking institutions in a modern retail bank
Key words: bank, services, electronisation
The article discusses the evolution of banking services due to the development of information
technology in modern banks.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 95-110]
ISSN 1897-2500
Rafał BERNAT
Katedra Prawa Finansów Publicznych
Wydział Prawa i Administracji
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Procedura podatkowa w Polsce i Serbii –
studium prawnoporównawcze
Wstęp
Polska procedura podatkowa ma charakter inkwizycyjny 1. Oznacza to m.in., że
organ podatkowy przyjmuje daną tezę (najczęściej niekorzystną dla podatnika)
i prowadzi w taki sposób postępowanie, że każdy pojawiający się dowód w sprawie
potwierdza zasadność przyszłego rozstrzygnięcia. Należy sformułować pogląd, że
powodem tego jest dokonywanie przez organ profiskalnej (pro fisci) wykładni przepisów podatkowych oraz stosowanie środków wyłączających kontradyktoryjność.
W procesie sądowym strony postępowania spierają się (mają równe prawa) a sąd
daje wiarę stanowisku jednego z nich i wydaje orzeczenie. Natomiast w procedurze
podatkowej to organ decyduje o swoich prawach do nakładania należności publicznoprawnych na stronę. Mając na uwadze starożytną maksymę nemu iudex in causa sua
1
Podobnie I. Nowak, Czynny udział podatnika w podatkowym postępowaniu odwoławczym, Studia PrawnoEkonomiczne 2009, Nr 79, s. 106-111; D. Strzelec, Dowody w postępowaniu podatkowym, Warszawa 2013,
s. 60; A. Skóra, Współuczestnictwo w postępowaniu administracyjnym, Warszawa 2009, s. 93.
96
Rafał BERNAT
(nikt nie może być sędzią we własnej sprawie) należy stwierdzić, że dotychczasowy
model polskiego postępowania podatkowego stawia podatnika w gorszej pozycji.
Pojawia się zatem pytanie – czy tak być powinno i czy procedura podatkowa musi
mieć charakter inkwizycyjny. Nie ma innego sposobu aby zbadać to zagadnienie jak
nie odnieść do procedury podatkowej innego państwa. Tylko prawnoporównawcza
metoda może skutkować sformułowaniem wniosku o wyjątkowości (bądź nie)
polskich regulacji podatkowych. Dokonanie komparatystyki z procedurą podatkową
innego państwa członkowskiego UE mogłoby nie przynieść pożądanych efektów,
gdyż należałoby dodatkowo odnieść się do przepisów unijnych (aby analiza była
rzetelna). Dlatego też zasadnym wydaje się wybór Republiki Serbii jako kraju, którego system podatkowy nie jest aktualnie w pełni dopasowany do wymogów Unii
Europejskiej. Niemniej jednak należy w nauce prawa podatkowego zainteresować
się systemem prawnym tego państwa, gdyż w niedalekiej przyszłości ma on szanse
stać się członkiem wspomnianej struktury europejskiej. Tym samym nieuniknione
będzie niebawem odnoszenie się w piśmiennictwie do serbskich instytucji prawa
podatkowego2.
Celem tego artykułu jest dokonanie komparatystyki wybranych instytucji procedury podatkowej. Warto zweryfikować charakter niektórych podobieństw (ale też
różnic) jakie występują w tej materii pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką
Serbii (dalej także jako Serbia). Aby tego dokonać, zostaną skomentowane przepisy
obowiązującego w Serbii Kodeksu postępowania administracyjnego i podatkowego 3. Analiza
2
3
Należy zwrócić uwagę, że w serbskiej doktrynie prawa temat przystąpienia Serbii do nowego
(unijnego) porządku prawnego w zakresie podatków jest przedmiotem licznych publikacji, w których
autorzy dywagują nad formą przyszłego serbskiego prawa podatkowego, dostosowanego do
warunków unijnych. Zob. Z. Simonović, M. Jeloćnik, J. Subić, Tax Policy in Serbian Agriculture,
Economics of Agriculture 2013, Nr 3, s. 637; M. Lazić, V. Vuletić, The Nation State and the EU in the
Perceptions of Political and Economic Elites. The Case of Serbia in Comparative Perspective, Europe-Asia Studies
2009, Nr 61, s. 987-991; M. Stojić, Between Europhobia and Europhilia: Party and popular attitudes towards
membership of the European Union in Serbia and Croatia, Perspectives on European Politics and Society
2006, Nr 7, s. 312-318; M.I. Stevanović, A.M. Gajić, Analysis of development of tax system in Serbia, Annals
of Ordea Universtity.Fascicle of Management and Technological Engineering 2013, Nr 2, s. 301-304;
S. Kovaćević, The Legacy of Legal Culture and Serbia's European Integration, Collection of Papers. Faculty
of Law. University of Niś 2014, Nr 68, s. 861-865.
Tax Procedure and Tax Administration Act z 26 listopada 2002 r. publ. Slujhbeni Glasnik Respublike
Srbije i http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/ documents/UNTC/ UNPA N015630.pdf
[06.01.2015] – Kodeks postępowania administracyjnego i podatkowego zwany dalej ''KPAiP''. Artykuł
97
zostanie rozpoczęta od zbadania charakteru prawnego zasad jakie obowiązują
w trakcie postępowania podatkowego.
Zasady naczelne postępowania podatkowego
Zasady postępowania pełnią istotną rolę w każdej procedurze podatkowej. Zawarte są najczęściej na początku rozdziału dotyczącego postępowania przed organami podatkowymi. W sposób zdawkowy określane przez ustawodawcę (1 do 3
zdań w przepisie) umożliwiają stosowanie zasad w odniesieniu do różnych stanów
faktycznych. Jednocześnie jest to zagrożenie dla podatników, gdyż organy mogą
interpretować w sposób dowolny zwroty niedookreślone umieszczone w normach
prawnych odnoszących się do zasad procedury podatkowej. W przypadku serbskiego postępowania podatkowego, w rozdziale drugim (art. 4 KPAiP i następne) określono takie zasady jak: zasada praworządności, zasada nieretroakcji podatkowej,
zasada informowania podatnika na każdym etapie postępowania, zasada zachowania
tajemnicy przedsiębiorstwa podatnika. Ponadto za pryncypia podatkowej procedury
uznano: zasadę działania w dobrej wierze podatnika i organu podatkowego oraz
zasadę interpretowania czynności prawnych wedle ich ekonomicznego sensu (art. 9
KPAiP). W myśl art. 8 KPAiP serbski podatnik powinien dokonywać czynności
prawnych in bona fide, tj. nie próbować ,,obchodzić'' norm prawa podatkowego.
Natomiast dobra wiara organu podatkowego (wedle ustawodawcy) wyraża się
w prowadzeniu czynności kontrolnych u podatnika w sposób racjonalny (zachowując przewidziane prawem terminy).
W kontekście polskiej procedury podatkowej należy stwierdzić, że katalog zasad
podatkowych jest w obu ustawodawstwach podobny. Może to wynikać z uniwersalnego charakteru postępowania podatkowego, które najczęściej jest oparte o model
postępowania administracyjnego. Takie rozwiązanie wyłącza możliwość kwalifikowania organu jako równorzędnej podatnikowi strony. Jednocześnie jest potwierdzeniem tezy, że celem organów podatkowych we wszystkich krajach Europy jest weryobejmuje jedynie rozważania dotyczące przepisów znajdujących się w przedmiotowym akcie
normatywnym Republiki Serbii oraz przepisów polskiej ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja
podatkowa (Dz. U. 2012, poz. 749, j.t.) - zwana także ,,OP''.
98
Rafał BERNAT
fikacja sposobu rozliczania się z podatków. Dlatego też postępowanie w przedmiocie określenia zobowiązania podatkowego należy oprzeć o zasadę praworządności,
nieretroakcji oraz informowania strony o przysługujących jej środkach prawnych na
każdym etapie postępowania. Warto przy tym nadmienić, że polska procedura podatkowa nie zawiera w swoich przepisach regulacji odnoszących się do zasady działania podatnika w dobrej wierze (bona fide). Serbskie zasady postępowania podatkowego pozwalają uznać oświadczenia podatnika za wiarygodne zawsze, gdy organ nie
jest w stanie dowieść jego nierzetelności lub błędności (quisque praesumitur bonus, donec
probetur contrarium – domniemywa się, że każdy działa w dobrej wierze, dopóki nie
udowodni się mu czegoś przeciwnego). Praktyka polskich organów podatkowych
uwidacznia zastosowanie zasady całkowicie odmiennej, tj. domniemania winy
i uznania działań podatnika jako mających na celu obejście prawa podatkowego 4.
Odnosząc się do zasady interpretowania czynności prawnych wedle ich ekonomicznego sensu należy zauważyć, że zarówno w polskiej jak i serbskiej literaturze
prawniczej to zagadnienie wzbudza wątpliwości 5. W świetle art. 199a § 1 OP organ
podatkowy ma prawo ustalać skutki podjętych czynności prawnych wedle ich znaczenia (intencji) nadanego przez strony. W praktyce jednak istnieje możliwość stosowania przez organ podatkowy domniemania winy podatnika, iż ten dokonał
czynności pozornej w celu ukrycia czynności prawnej, która związana by była
z wyższą formą opodatkowania. Takie stanowisko przeczy innej zasadzie postępowania podatkowego – domniemaniu wiarygodności oświadczeń podatnika oraz
głoszonej w piśmiennictwie zasadzie in dubio contra fiscum (wszelkie wątpliwości
w procedurze
4
5
podatkowej
należy
rozstrzygać
na
niekorzyść
organów
Zob. H. Dzwonkowski, [w:] H. Dzwonkowski (red.), Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2013,
s. 908; H. Litwińczuk, Obejście prawa podatkowego w świetle doświadczeń międzynarodowych, Przegląd
Podatkowy 1999, Nr 9, s. 3; P. Karwat, Obejście prawa podatkowego, Warszawa 2002, s. 223.
V. Kostić, Načelo fakticiteta u svetlu primene pravila o transfernim cenama i utanjenoj kapitalizaciji u srpskom
poreskom pravu, Pravo i Priveda 2011, Nr 48, s. 75-82; K. Veljović, Protection of creditors and revenue
collection in Serbia, Ekonomska Misao, 2003, Nr 36, s. 42-48; M. Kulić, G. Goran zwracają uwagę na
wysoki procent podatników, którzy celowo dokonują oszustw podatkowych poprzez czynności
pozorne (tamże, Odnos krivičnih dela poreske utaje i neuplaćivanja poreza po odbitku u srpskom krivičnom pravu,
Anali Pravnog fakulteta u Belgradu 2011, Nr 59, s. 321-327); B. Dauter, [w:] S. Babiarz, B. Dauter,
B. Gruszczyński, R. Hauser, A. Kabat, M. Niezgódka-Medek, Ordynacja podatkowa. Komentarz,
Warszawa 2011, s. 816-818; R. Mastalski, [w:] B. Adamiak, J. Borkowski, R. Mastalski, J. Zubrzycki,
Ordynacja podatkowa, Wrocław 2014, s. 886-889.
99
wych6). Skoro organ podatkowy wszczął z urzędu procedurę i przeprowadził postępowanie dowodowe, to przy wydaniu decyzji powinien kierować się przepisami
prawa (nie czynnikiem ekonomicznym). Należy zatem stwierdzić, że zarówno w
stosunku do organu podatkowego jak i podatnika ma zastosowanie reguła - ciężar
udowodnienia twierdzenia spoczywa na tym podmiocie, który je odnosi.
Reprezentacja podatnika przez pełnomocnika
Zgodnie z art. 14 KPAiP podatnik może być reprezentowany przez pełnomocnika,
jeśli
udzielił
mu
pełnomocnictwa
obejmującego
zakres
czynności
w postępowaniu podatkowym a organ podatkowy został o tym fakcie powiadomiony. Nierezydent rozpoczynający działalność gospodarczą (z wyłączeniem zakładu
stałego lub spółki z siedzibą w Serbii) powinien w ciągu 10 dni ustanowić
w urzędzie skarbowym swojego pełnomocnika. Z tego wymogu zwolnione są podmioty zagraniczne, który uzyskując przychód na nie będą uczestniczył w procedurze
zwrotu podatku. Prawo serbskie dopuszcza także przedstawicieli ustawowych podatnika – zstępnych, wstępnych lub opiekunów prawnych, kuratora ustanowionego
przez Sąd. Dopuszczono także doradcę podatkowego jako pełnomocnika profesjonalnego w procedurze podatkowej (art. 17 KPAiP). W sposób podobny określono
prawa pełnomocnika w polskim postępowaniu podatkowym. Zgodnie z art. 137 OP
strona może ustanowić pełnomocnika zarówno profesjonalnego (adwokat, radca
prawny, doradca podatkowy) jak nieprofesjonalnego (osoba fizyczna posiadająca
pełną zdolność do czynności prawnych, pełnoletnia). W obu procedurach wyłączono możliwość przesłuchiwania przez funkcjonariuszy aparatu skarbowego pełnomocników profesjonalnych, na okoliczność popełnienia przestępstw skarbowych
przez ich mandantów. Dowodu w postępowaniu nie mogą stanowić zeznania
świadków objętych tajemnicą – księdza, doradcę podatkowego, lekarza (w zakresie
informacji pozyskanych od podatnika w trakcie wykonywania zawodowych czynno6
M. Kalinowski, Granice legalności unikania opodatkowania w polskim systemie podatkowym, Toruń 2001, s. 61;
A. Mariański, Rozstrzyganie wątpliwości na korzyść podatnika. Zasada prawa podatkowego, Warszawa 2011,
s. 99; B. Brzeziński, Rozstrzyganie na korzyść podatnika jako zasada wykładni prawa podatkowego. Próba
analizy, [w:] A. Gomułowicz (red.), Ex iniuria non oritus ius. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Wojciecha
Łączkowskiego, Poznań 2003, s. 252.
100
Rafał BERNAT
ści) – art. 46 KPAiP. Tym samym za europejski standard należy uznać respektowanie przez organy podatkowe immunitetu materialnego doradcy podatkowego oraz
innych pełnomocników profesjonalnych7. Regułą jest także możliwość reprezentacji
podatnika przez osobę posiadającą niezbędne uprawnienia oraz wiedzę (i doświadczenie) w zakresie reprezentacji strony w postępowaniu podatkowym. Mimo, że
podatnik nie może przenieść na pełnomocnika odpowiedzialności z tytułu zobowiązań podatkowych to jednak jego udział może spowodować wzruszalność aktów
administracyjnych wydanych w procedurze podatkowe.
Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania podatkowe
Procedura podatkowa Serbii określa także odpowiedzialność podatkową podmiotów restrukturyzowanych (przekształcenie, połączenie, podział spółki handlowej). W myśl art. 21 KPAiP następca prawny ma obowiązek uiścić wszystkie należności publicznoprawne jakie ciążyły na poprzedniku ‒ nawet jeśli nie miał o wysokości zobowiązań dostatecznej wiedzy. Także termin zapłaty podatku nie zostanie
przesunięty ze względu na zmianę formy prawnej. Analogiczne rozwiązanie znajduje
się w polskiej procedurze podatkowej – art. 112, 112b, 117 Ordynacji podatkowej. Ma
ono na celu zabezpieczenie wierzyciela podatkowego (najczęściej organ podatkowy)
przed próbą ucieczki przez przedsiębiorcę od odpowiedzialności. Należy uznać, że
w obu ustawach regułą pryncypialną (przed swobodą przedsiębiorczości) jest wymóg regulacji ciążących na podatniku zobowiązań podatkowych. Podmiot gospodarczy ma prawo dokonywać swobodnie czynności restrukturyzacyjnych (połączeń,
przekształceń, aportów) także wtedy, gdy zobowiązania podatkowe ciążą na podmiocie ulegającym zmianom. Jednak podmiot przekształcony i podmiot przekształcany odpowiadają solidarnie za te zobowiązania, które powstały przed dniem restrukturyzacji.
7
Szerzej o immunitecie materialnym doradcy podatkowego ‒ R. Bernat, Doradca podatkowy jako
pełnomocnik przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, Monitor Prawa Celnego i Podatkowego
2014, Nr 12, s. 478-482 i tenże, Doradca podatkowy jako pełnomocnik przed sądami administracyjnymi,
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki, Zarządzania i Administracji w Warszawie 2014, Nr 1,
s. 37-49.
101
Warto także zwrócić uwagę, że w serbskiej procedurze podatkowej nie ma odpowiednika art. 111 Ordynacji podatkowej regulującego odpowiedzialność członka
rodziny podatnika, który odpowiada solidarnie z podatnikiem prowadzącym działalność gospodarczą za zaległości podatkowe wynikające z działalności za okres,
w który osiągał z tytułu współpracy korzyść majątkową. Odpowiedzialność ta nie
dotyczy zaległości w wartości przekraczającej wysokość otrzymanego przysporzenia
przez współpracującego członka rodziny. Nie oznacza to jednak, że osoby te
wspólnie stają się stronami postępowania podatkowego. W stosunku do każdej
z nich należy przeprowadzić odrębne postępowanie 8. Artykuł 111 OP stanowi zaprzeczenie praw i obowiązków rozwiedzionego małżonka, określonych w art. 110
OP, które umożliwiają zwolnienie z odpowiedzialności byłego małżonka podatnika,
jeśli wartość zaległości podatkowej przekracza udział rozwiedzionego w majątku
wspólnym małżonków.
Serbską procedurę podatkową (w porównaniu do polskiej) odróżnia występowanie przepisów dotyczących odpowiedzialności podatkowej likwidatorów. Zgodnie
z art. 20 KPAiP zobowiązania podatkowe spółki w likwidacji są zaspokajane z majątku likwidacyjnego. Jeśli nie wystarczy on na pokrycie tych długów, to odpowiedzialność podatkową ponoszą likwidatorzy i członkowie zarządu spółki. W następnej kolejności zobowiązania podatkowe likwidowanego podmiotu regulują wspólnicy spółki. Takie rozwiązanie ma zapobiegać sytuacji, w której członkowie zarządu
spółki kapitałowej celowo wszczynają procedurę likwidacji podmiotu, aby uniknąć
odpowiedzialności majątkiem osobistym z tytułu zaległości podatkowych mających
powstać w przyszłości. Regulacje serbskie odnoszące się do odpowiedzialności
podatkowej likwidatorów, np. spółki akcyjnej, można jedynie przyrównać do odpowiedzialności członków zarządu polskiej spółki kapitałowej, określonej w art. 116
OP. Warto jednak nadmienić, że status likwidatora spółki jest inny niż członka
zarządu (mimo, że często likwidatorami są ci członkowie), gdyż odmienne prawa
i obowiązku osób pełniących obie funkcje określa prawo spółek handlowych.
8
Zob. wyrok NSA z 28 maja 2009 r., I FSK 392/08, Lex nr 551704; wyrok Sądu Najwyższego z 05
lutego 2009 r., II UK 174/08, Lex nr 593447.
102
Rafał BERNAT
Prawa i obowiązki podatnika
Domeną organu podatkowego jest wydawanie decyzji podatkowych określających zobowiązanie danego podmiotu do uiszczenia należności pieniężnej tytułem
wymaganego podatku. Jednak to, czy podatnik miał świadomość (dokonując czynności prawnych), że powoduje powstanie obowiązku podatkowego ‒ nie jest oczywiste. Dlatego słuszne wydaje się sprecyzowanie w artykule 24 KPAiP szczegółowego wyliczenia praw podatnika, wedle których podatnik powinien otrzymywać
precyzyjną informację co do sposobu i wymiaru obliczenia jego podatku. Organ jest
zobligowany (na wniosek) wydać zaświadczenie o zachowaniu w poufności tajemnicy przedsiębiorstwa podatnika oraz decyzję w formie interpretacji przepisów prawa
podatkowego. Przeciwstawić można temu art. 25 KPAiP, gdzie wymieniono dokumentacyjne obowiązki podatnika (składanie deklaracji, zeznań, dowodów w trakcie
kontroli), o charakterze materialnoprawnym (samoobliczenie podatku), formalne
(współdziałanie podczas czynności kontrolnych, udzielanie wyjaśnień, informowanie o prowadzonej działalności na terytorium Kosowa, Republiki Czarnogóra) 9.
Podatnik ma także prawo do: poszanowania przez organ podatkowy jego własności,
traktowania przez organ jego wniosków i żądań w sposób poważny (odpowiedzialny), preferencji podatkowych i ulg, jeśli ich przyznanie wynika z obowiązujących
przepisów prawa. W sposób odmienny uregulowano prawa i obowiązki polskiego
podatnika. Nie występuje analogiczny zbiór w polskiej procedurze podatkowej,
który umożliwiałby podatnikowi zapoznanie się ze wszystkimi przysługującymi mu
9
W Polsce obowiązuje zasada jedności terytorialnej – także w kwestii podatkowej. Wyjątek stanowią
Specjalne Strefy Ekonomiczne, w których podatnicy mogą być preferencyjnie opodatkowani
(K. Radzikowski, Glosa do wyroku WSA z 27 listopada 2008 r., I SA/Go 876/08, Finanse Komunalne
2009, Nr 6, s. 73-76; A. Gwiazda, Kontrowersje wokół specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, Samorząd
Terytorialny 2002, Nr 12, s. 44; E. Kosakowski, Opodatkowanie dochodów firm działających w specjalnej
strefie ekonomicznej, Rachunkowość 2006, Nr 8, s. 16). Jednocześnie nie można powiedzieć, aby strefy
te posiadały status terenów eksterytorialnych (autonomicznych). Dlatego też KPAiP posiada regulacje
nie występujące w polskiej procedurze, tj. specjalne traktowanie podatników prowadzących
działalność gospodarczą na terytorium Kosowa. O systemie podatkowym Kosowa szerzej
wypowiadają się – R.J. Corker, K. Kostial, Macroeconomic Issues and Fiscal Substainability, Washington
2001, s. 14; V. Imeri, The Comparison of Tax Rates Between the Republic of Kosovo with Countries in Region and
the European Union Countries, European Scientific Journal 2013, Nr 7, s. 349-352; U. Shkendije, The Tax
Reforms and The Impact on Economic Development in Kosovo, Mediterranean Journal of Social Sciences 2014,
Nr 5, s. 114-119.
103
prawami i obowiązkami, których odmowa spełnienia spowoduje nałożenie na podatnika sankcji. W Polsce przyjęto zasadę podlegania obowiązkom z zakresu prawa
podatkowego zawsze wtedy gdy podatnik jest adresatem normy a przepisy szczególne nie przewidują zwolnienia przedmiotowego lub podmiotowego. Tym samym
jeśli polski podatnik chce poznać swoją obowiązki, musi dokonać interpretacji każdej normy podatkowej, która potencjalnie może go objąć. Zarówno w przepisach
dotyczących charakteru prawnego strony postępowania (art. 133-138 OP) jak
i w ogólnych zasadach postępowania (art. 120 – 129 OP) brak jest precyzyjnego
katalogu obowiązków podatnika. Należy odnieść się do tego negatywnie. Być może
zbiór obowiązków jaki został umieszczony w art. 25 KPAiP nie jest kompletny i nie
umożliwia zawsze realizacji zasady pewności prawa podatkowego, to jednak podatnik ma świadomość, że są niezmienne (uniwersalne) obowiązki, którym podlega
w każdej serbskiej procedurze podatkowej. W odniesieniu do praw polskiego podatnika należy postawić tezę, że występuje ta sama reguła jak w przypadku obowiązku, tj. podatnik ma prawo dotyczące jego sytuacji podatkowej jedynie wtedy,
jeśli wyraźnie o tym stanowi ustawa. Warto dodać, że musi być to uprawnienie
wyrażone expressis verbis – organ nie może domyślać się, czy podatnik w danej sytuacji na pewno ma prawo, którego realizacji się domaga.
Decyzje podatkowe
Podatnik ma prawo do precyzyjnego aktu administracyjnego, który będzie regulował (w sposób dla adresata zrozumiały) jego prawa i obowiązki. Akt ten, wydany
przez organ podatkowy co do zasady ma formę pisemną. Jednakże funkcjonariusz
(urzędnik) serbskiego aparatu skarbowego może wydać decyzję ustną – jeśli służy to
zabezpieczeniu należności publicznoprawnej (w ciągu 3 dni trzeba ją usankcjonować
na piśmie). Jest to sytuacja niespotykana w postępowaniach podatkowych, które
toczą się przed organami podatkowymi w Polsce. Co prawda, art 207 – 215 Ordynacji
podatkowej nie stanowią o wymogu pisemności decyzji podatkowych. Jednak art. 210
OP zawiera enumeratywne wyliczenie składników obligatoryjnych takiego aktu.
Tym samym nie jest możliwe, aby urzędnik organu podatkowego zatelefonował do
podatnika i oświadczył mu (przeczytał) o treści podjętej decyzji. Należy traktować
104
Rafał BERNAT
wymóg pisemności jako realizację zasady zawartej w art. 126 OP, który dopuszcza
możliwość stosowanie jedynie formy pisemnej lub formy dokumentu elektronicznego. Akty administracyjne doręczane podatnikowi za pomocą środków komunikacji
elektronicznej (np. wiadomość elektroniczna) można odtworzyć wielokrotnie. Ponadto decyzje te nie zmieniają swojej struktury (elementów). Gdyby organy podatkowe uprawnione były do wydawania decyzji ustnych to mogłoby to stać
w sprzeczności z zasadą pewności prawa podatkowego. Dlatego też formy decyzji
podatkowych wymienione w art. 126 OP wydają się w pełni uprawnione.
Zgodnie z art. 73 KPAiP na wniosek podatnika organ podatkowy może wydać
decyzję o odroczeniu terminu płatności, jeśli podatek jest nieadekwatny do zdolności płatniczej podatnika lub gdy jego zapłata mogłaby spowodować niepowetowane
straty w majątku podatnika. Okres na jaki może być odroczona zapłata wynosi
maksymalnie 12 miesięcy. Dla celów dowodowych dopuszczalne są także umowy o
rozłożenie na układ ratalny zaległości podatkowych. Decyzja określająca zobowiązanie podatkowe zawiera pouczenie, że brak zapłaty podatku w określonym terminie będzie wiązał się z wszczęciem procedury przymuszające (egzekucyjnej). Postępowanie egzekucyjne zostaje zawieszone jeśli podmiot znajduje się w stanie upadłości (likwidacji), podpisano z podatnikiem umowę o odroczenie terminu płatności
lub gdy organ stwierdził nieprawidłowość określonego zobowiązania podatkowego.
Egzekucja prowadzona jest wedle ustawowego harmonogramu (art. 84): aktywa
finansowe podatnika, wierzytelności podatnika, środki pieniężne i papiery wartościowe oraz ruchomości i nieruchomości. Postępowanie może być prowadzone
przeciwko jednemu lub kilku składnikom majątkowym jednocześnie. Jeśli w wyniku
egzekucji kwota otrzymana w wyniku elementów majątku podatnika przewyższa
zobowiązanie podatkowe to organ winien zwrócić różnicę w terminie 30 dni (art. 93
KPAiP).
Postępowanie odwoławcze
Zgodnie z art. 140 i n. KPAiP odwołanie przysługuje (co do zasady) od każdego
aktu administracyjnego w zakresie podatków, wydanego przez organ I instancji.
Termin na wniesienie odwołania to 15 dni od dnia doręczenia decyzji organu
105
I instancji podatnikowi lub jego pełnomocnikowi. Pismo odwoławcze wnosi się za
pośrednictwem poczty lub ustnie do protokołu, bezpośrednio do organu II instancji. Jeśli pismo zawiera braki formalne (brak podpisu, pełnomocnictwa) to organ
wzywa stronę do uzupełnienia braków w terminie 8 dni od dnia doręczenia stronie
wezwania. Postępowanie odwoławcze trwa 30 dni – nie przewidziano możliwości
przedłużenia postępowania. Zgodnie z art. 144 KPAiP organ odwoławczy może
uwzględnić odwołanie w całości jeśli: odwołujący przedstawił nowe dowody (istotne dla sprawy), organ I instancji wydał decyzję błędnie określając jej charakter podmiotowy, wydano uprzednio już decyzję co do podatnika w innym postępowaniu
lub gdy stronie odmówiono udziału na każdym etapie postępowania. Porównując
ten etap postępowania serbskiego z analogicznym stadium w polskiej procedurze
podatkowej należy stwierdzić, że termin 15 dni lub 14 dni (223 § 2 Ordynacji podatkowej) jest okresem wystarczającym do sformułowania przez stronę środka zaskarżenia. Należy mieć na względzie, że w obu procedurach dopuszczalne jest składanie
wniosków także w trakcie postępowania odwoławczego. Oznacza to, że po wniesieniu odwołania strona ma prawo wnieść o uzupełnienie tego pisma, o ile kierowane przez niego twierdzenia stanowią novum w stosunku do stanowiska zawartego
w odwołaniu. Podobny pogląd należy zaprezentować w odniesieniu do 8 lub 7
dniowego (art. 169 OP) terminu na uzupełnienie braków formalnych. Podatnik ma
prawo wnieść o przedłużenie tego terminu, jeśli wystąpią przeszkody w sposób
obiektywny uniemożliwiające uzupełnienie braków (pobyt w szpitalu, wyjazd zagraniczny). Istotną różnicą pomiędzy serbską procedurą podatkową a tą przewidzianą
w Ordynacji podatkowej jest niemożliwość przedłużenia terminu 30 dniowego w odniesieniu do postępowania odwoławczego przed organami podatkowymi w Republice Serbii. Zgodnie bowiem z art. 139 § 3 OP organ odwoławczy może prowadzić
postępowanie w sprawie przez okres dwóch miesięcy. Dopuszczalny jest również
termin trzech miesięcy gdy w trakcie postępowania odwoławczego miała miejsce
rozprawa podatkowa, przeprowadzona w trybie art. 200a Ordynacji podatkowej. Należy stwierdzić, że postępowanie odwoławcze 30-dniowe uregulowane w procedurze
serbskiej może wydawać się okresem zbyt krótkim w przypadku, gdy sprawa należy
106
Rafał BERNAT
do szczególnie skomplikowanych. Jednocześnie termin trzymiesięczny stosowany
przez polskie organy podatkowe może skutkować prowadzeniem postępowania
w sposób przewlekły. Wtedy podatnik może zaskarżyć działanie organu do Sądu
wnosząc o zobowiązanie organu do wydania w określonym terminie akt administracyjnego lub dokonania czynności (por. art. 149 § 1 Prawa o postępowaniu przed sądami
administracyjnymi10). W razie nie uwzględnienia wyroku przez organ, sąd wymierzy
organowi karę grzywny określoną zgodnie z art. 154 § 6 PPSA. Dlatego też wyznaczenie odpowiedniego terminu na przeprowadzenie postępowania odwoławczego
ma istotne znaczenie. Należałoby w obu procedurach ustalić maksymalny czas
postępowania odwoławczego w wymiarze dwóch miesięcy.
Podsumowanie
Polska i Serbia posiadają podobną strukturę procedury podatkowej. Różnice dotyczą między innymi zakresu obowiązujących zasad postępowania podatkowego,
charakteru wydawanych decyzji podatkowych czy też odpowiedzialności podatkowych w przypadku likwidacji spółki kapitałowej. Wskutek podjętej komparatystyki
niektórych instytucji postępowania podatkowego można uznać za potrzebne wprowadzenie terminu 60 dni jako ostatecznego na wydanie decyzji w postępowaniu
odwoławczym. Należy zwrócić uwagę na potrzebę uszczegółowienia katalogu praw
i obowiązków podatnika w polskim postępowaniu podatkowym. Odnosząc się do
hipotezy badawczej umiejscowionej na początku artykułu, stwierdzić należy, że
zarówna procedura serbska jak i polska mają pewne elementy postępowania inkwizycyjnego (np. zasada interpretowania czynności wedle ich ekonomicznego sensu).
Z drugiej zaś strony, w postępowaniu podatkowym w Republice Serbii podatnik
korzysta z domniemania działania w dobrej wierze. Jednocześnie, trzeba przyznać,
że przedmiotowy artykuł jest jedynie propozycją rozpoczęcia przez autorów doktryny analizy naukowej serbskiego systemu podatkowego (zwłaszcza w zakresie
procedury podatkowej). Aby w sposób jednoznaczny stwierdzić, czy serbska procedura podatkowa ma w pełni charakter inkwizycyjny należy porównać polskie i serb10
Ustawa z 30 sierpnia 2002, Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. 2002, Nr 153,
poz. 1270) ‒ zwana dalej ,,PPSA”.
107
skie przepisy dotyczące postępowania dowodowego, czynności sprawdzających.
Stosując przykład najmłodszego z członków Unii Europejskiej (Chorwacja) należy
ponadto zauważyć, że minie jeszcze wiele lat, zanim zostanie zbadany charakter
wpływu unijnego prawa podatkowego na chorwacką procedurę podatkową. Dlatego
też należy uznać za potrzebne poznawanie kultur prawnych (w zakresie podatków)
państw, które pretendują do statusu członka Unii Europejskiej. Być może, nauka
jaką polscy uczeni mogli by wynieść z przedmiotowej analizy przyczyni się do recepcji z zagranicznego systemu prawnego korzystnych rozwiązań dotyczących postępowania podatkowego.
Bibliografia
[1] Adamiak B., Borkowski J., Mastalski R., Zubrzycki J., Ordynacja podatkowa,
Wrocław 2014.
[2] Bernat R., Doradca podatkowy jako pełnomocnik przed Trybunałem Sprawiedliwości
Unii Europejskiej, Monitor Prawa Celnego i Podatkowego 2014, Nr 12.
[3] Bernat R., Doradca podatkowy jako pełnomocnik przed sądami administracyjnymi,
Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Informatyki, Zarządzania i Administracji
w Warszawie 2014, Nr 1.
[4] Babiarz S., Dauter B., Gruszczyński B., Hauser R., Kabat A., NiezgódkaMedek M., Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2011.
[5] Corker R.J., Kostial K., Macroeconomic Issues and Fiscal Substainability,
Washington 2001.
[6] Dzwonkowski H. (red.), Ordynacja podatkowa. Komentarz, Warszawa 2013.
[7] Gomułowicz A. (red.), Ex iniuria non oritus ius. Księga pamiątkowa ku czci
Profesora Wojciecha Łączkowskiego, Poznań 2003.
[8] Gwiazda A., Kontrowersje wokół specjalnych stref ekonomicznych w Polsce, Samorząd
Terytorialny 2002, Nr 12.
[9] Imeri V., The Comparison of Tax Rates Between the Republic of Kosovo with Countries
in Region and the European Union Countries, European Scientific Journal 2013,
Nr 7.
108
Rafał BERNAT
[10] Kovaćević S., The Legacy of Legal Culture and Serbia's European Integration,
Collection of Papers. Faculty of Law. University of Niś 2014, Nr 68.
[11] Kosakowski E., Opodatkowanie dochodów firm działających w specjalnej strefie
ekonomicznej, Rachunkowość 2006, Nr 8.
[12] Kulić M., Goran G., Odnos krivičnih dela poreske utaje i neuplaćivanja poreza po
odbitku u srpskom krivičnom pravu, Anali Pravnog fakulteta u Belgradu 2011,
Nr 59.
[13] Karwat P., Obejście prawa podatkowego, Warszawa 2002.
[14] Kostić V., Načelo fakticiteta u svetlu primene pravila o transfernim cenama i utanjenoj
kapitalizaciji u srpskom poreskom pravu, Pravo i Priveda 2011, Nr 48.
[15] Kalinowski M., Granice legalności unikania opodatkowania w polskim systemie
podatkowym, Toruń 2001.
[16] Lazić M., Vuletić V., The Nation State and the EU in the Perceptions of Political
and Economic Elites. The Case of Serbia in Comparative Perspective, Europe-Asia
Studies 2009, Nr 61.
[17] Litwińczuk H., Obejście prawa podatkowego w świetle doświadczeń międzynarodowych,
Przegląd Podatkowy 1999, Nr 9.
[18] Mariański A., Rozstrzyganie wątpliwości na korzyść podatnika. Zasada prawa
podatkowego, Warszawa 2011.
[19] Nowak A., Czynny udział podatnika w podatkowym postępowaniu odwoławczym,
Studia Prawno-Ekonomiczne 2009, Nr 79.
[20] Radzikowski K., Glosa do wyroku WSA z dnia 27 listopada 2008 r., I SA/Go
876/08, Finanse Komunalne 2009, Nr 6.
[21] Stojić M., Between Europhobia and Europhilia: Party and popular attitudes towards
membership of the European Union in Serbia and Croatia, Perspectives on
European Politics and Society 2006, Nr 7.
[22] Stevanović M.I., Gajić A.M., Analysis of development of tax system in Serbia,
Annals of Ordea Universtity. Fascicle of Management and Technological
Engineering 2013, Nr 2.
[23] Strzelec D., Dowody w postępowaniu podatkowym, Warszawa 2013.
109
[24] Skóra A., Współuczestnictwo w postępowaniu administracyjnym, Warszawa 2009.
[25] Simonović Z., Jeloćnik M., Subić J., Tax Policy in Serbian Agriculture,
Economics of Agriculture 2013, Nr 3.
[26] Shkendije U., The Tax Reforms and The Impact on Economic Development in Kosovo,
Mediterranean Journal of Social Sciences 2014, Nr 5.
[27] Veljović K., Protection of creditors and revenue collection in Serbia, Ekonomska
Misao, 2003, Nr 36.
Streszczenie
Słowa kluczowe: postępowanie podatkowe, podatnik, Republika Serbii
Polskie postępowanie podatkowe cechuje się znacznym formalizmem i ma charakter inkwizycyjny. Prowadzone jest niekiedy w celu udowodnienia podatnikowi winy co do niewłaściwego rozliczania się z podatków. Należy zastanowić się czy inne procedury podatkowe mają podobną formułę. W tym celu poddano analizie niektóre elementy polskiego i serbskiego postępowania podatkowego. Wybór systemu podatkowego Republiki Serbii jako zakres badań był uwarunkowany
faktem rozpoczęcia przez tej kraj procesu integracji z Unią Europejską. Celem przedmiotowej
publikacji jest porównanie wybranych elementów polskiej i serbskiej procedury podatkowej.
W wyniku przeprowadzonych badań przyjęto, że w serbskiej procedurze podatkowej (w odróżnieniu od polskiej) występuje zasada dobrej wiary (bona fide) działania podatnika. Można zauważyć
inne traktowanie stron postępowań podatkowych, których siedziba znajduje się na terytorium
Kosowa. Za prawidłowe należy uznać precyzyjne określenie katalogu praw i obowiązków serbskiego podatnika. Inaczej uregulowano to w polskiej procedurze, gdzie podatnik musi dokonywać
(w celu określenia tych praw) interpretacji wielu nieprecyzyjnych przepisów podatkowych. Jednocześnie zwrócono uwagę na liczne podobieństwa elementów tej procedury występujące w przepisach obu
państw. Jako wniosek przyjęto, potrzebę podjęcia dalszych badań naukowych nad procedurą
podatkową Republiki Serbii w kontekście planowanej akcesji tego państwa do Unii Europejskiej
i planowanych zmian legislacyjnych dostosowujących serbski system prawny do regulacji unijnych.
110
Rafał BERNAT
Tax procedure in Poland and Serbia – comparative study
Summary
Key words: tax procedure, taxpayer, Republic of Serbia
Polish tax procedure characterized by high formalism and has nature of the inquisition, is carried out in order to prove the guilt of a taxable person to improper accounting of taxes. We should
think about whether other tax procedures have a similar formula. To his end, explores some of the
elements of the Polish and Serbian tax proceedings. The choice of the tax system of the Republic of
Serbia as the scope of the study was contigent upon the fact by this country of the integration process
with the European Union. Publication seeks is to compare the selected items of the Polish and
Serbian tax procedures. As a result of studies that have been adopted in the Serbian tax procedure
(as opposed to the Polish) is the principle of good faith (bona fide) activites of the taxpayer. The tax
liability of liquidators of a capital company also exists only in Serbian Republic. It could be noticed
that other parties treatment tax proceedings, whose headquarters are in the territory of Kosovo. Be
correct should be regarded as a precise definition of the rights and obligations of the taxpayer for the
Serbian. Otherwise it is settled in the Polish procedure, where the taxable person must carry out (in
order to determine those rights) inaccurate interpretation of many tax provisions. At the same time,
is noted for the numerous similarities between elements of this procedure, the occuring in both countries. As the proposal was accepted the need for further research into the procedure of tax of the
Republic of Serbia in the context of the planned accession of that Member State to the European
Union and the planned legislative changes adapting to Serbian legal system to EU regulations.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 111-151]
ISSN 1897-2500
Zdzisław SIROJĆ
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej – Curie,
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Perspektywy zatrudnienia absolwentów
wyższych uczelni ‒ rezultaty badania
Istota rynku pracy
Rynek możemy określić jako zespół mechanizmów regulujących relacje między
wytwórcami i klientami. Jednym z jego podstawowych elementów jest rynek pracy.
W literaturze przedmiotu spotykamy wiele jego określeń.
Rynek pracy jest w pewnym sensie abstrakcją. Stanowi konstrukcję analityczną,
w ramach której nabywcy i sprzedawcy pracy ustalają ceny oraz sposoby alokacji
usług pracy.
Rynek pracy jest więc miejscem alokacji siły roboczej. Składają się nań zarówno
pracodawcy jak i pracownicy, w tym bezrobotni jako pracownicy potencjalni.
W opracowaniu przyjmujemy definicję sformułowaną przez E. Kryńską
i E. Kwiatkowskiego, że rynek pracy to miejsce, w którym dokonują się transakcje
wymiany usług pracy między pracownikami a pracodawcami oraz ustalają rozmiary
wspomnianych transakcji i ich warunki, a zwłaszcza cena tych usług, tj. płaca (3, s.
11.).
112
Zdzisław SIROJĆ
Rynek pracy jest zatem mechanizmem, który reguluje podaż pracy i popyt na
pracę.
Na podaż pracy składają się realne zasoby pracy (zasoby siły roboczej) oraz ludność aktywna (czynna) zawodowo. Siłę roboczą stanowi ogół zatrudnionych i chętnych do pracy.
Popyt na pracę zaś to ilość usług pracy (siły roboczej), jaką prowadzący działalność gospodarczą zdecydowani są zakupić na rynku pracy. Miarę popytu stanowią:
liczba zatrudnionych i liczba powstających miejsc pracy.
Na funkcjonowanie rynku pracy wpływ ma wiele czynników, w tym m. in.:
‒
procesy globalizacji i regionalizacji,
‒
rozwój techniki i technologii,
‒
koniunktura gospodarcza,
‒
polityka społeczno – gospodarcza,
‒
struktura demograficzna ludności,
‒
polityka zatrudnienia,
‒
struktura zatrudnienia,
‒
bezrobocie,
‒
elastyczność rynku,
‒
prawo pracy,
‒
koszty pracy,
‒
szkolnictwo zawodowe,
‒
pośrednictwo pracy i doradztwo zawodowe.
Obecnie w Unii Europejskiej istotną rolę odgrywa koncepcja flexicurity, która
oznacza politykę próbującą oddziaływać na zwiększenie uelastycznienia rynków
pracy oraz organizacji i stosunków pracy, a także na poprawę bezpieczeństwa zatrudnienia i bezpieczeństwa socjalnego, zwłaszcza wobec słabszych grup na rynku
pracy.
Wyróżniamy dwa wymiary rynku pracy: przestrzenny i zawodowy.
Wymiar przestrzenny zawiera:
‒
rynek globalny (światowy, rynki kontynentalne),
‒
rynki międzynarodowe,
‒
rynki ogólnokrajowe (narodowe, krajowe),
‒
rynki regionalne,
‒
rynki lokalne.
113
W naszym przypadku istotne jest zdefiniowanie rynku regionalnego, na który
składa się obszar geograficzny, w obrębie którego występuje określona specyfika
zatrudnienia, a praca jest dostępna bez konieczności zmiany miejsca zamieszkania.
Wymiar zawodowy rynku pracy obejmuje alokację siły roboczej w obrębie określonych zawodów. Przez zawód pojmować będziemy zbiór czynności wykonywanych przez osoby posiadające odpowiednie (określone) kwalifikacje zawodowe, tj.
wiedzę i umiejętności.
Regionalne rynki pracy Mazowsza i Kraju Krasnodarskiego
Opracowanie podejmuje kwestię perspektyw zatrudnienia studentów uczelni
wyższych: polskiej i rosyjskiej (Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej – Curie
i Państwowego Uniwersytetu Kultury i Sztuki w Krasnodarze).
Istotna jest zatem, charakterystyka regionalnych rynków pracy Mazowsza (a ściślej województwa mazowieckiego) i Kraju Krasnodarskiego, na terenie których
znajdują się te uczelnie.
Oba te regiony są bardzo zróżnicowane, ale o podobnej wielkości populacji, podobnej przeważającej strukturze przemysłu (przede wszystkim rolno-spożywczego),
o rosnącym znaczeniu gospodarczym w obu krajach i rosnącym zatrudnieniu (w
szczególności na terenie Warszawskiego Obszaru Metropolitalnego, w Krasnodarze
i na wybrzeżu Morza Czarnego w okolicach Soczi).
Województwo mazowieckie, o obszarze około 35 560 km kwadratowych, zamieszkiwało w 2014 roku około 5 mln 325 tysięcy mieszkańców. W strukturze
administracyjnej regionu wyróżnić można: 37 powiatów, 5 miast wydzielonych, 314
gmin i 86 miast.
Według danych GUS w latach 2004 – 2013 stopa bezrobocia w województwie
mazowieckim utrzymywała się na poziomie niższym niż w całym kraju. Pod koniec
2013 roku wyniosła 11,0 %, w tym w Warszawie około 5,0 %.
114
Zdzisław SIROJĆ
Najwięcej osób bezrobotnych jest wśród absolwentów gimnazjów i zasadniczych
szkół zawodowych. W ostatnim latach wzrosła także liczba osób bezrobotnych
wśród absolwentów wyższych uczelni (25,7 % w Warszawie w końcu 2013 roku),
(10).
Szczególną pozycję na regionalnym i krajowym rynkach pracy zajmuje Warszawa.
Duży rynek pracy w stolicy sprawia, że łatwiej tu o pracę i dobre zarobki.
Poza Warszawą można zauważyć trudniejszą sytuację na rynku pracy. Warszawa
bowiem, oferuje większy dostęp do różnego rodzaju firm, w tym międzynarodowych, co sprawia, że absolwenci uczelni wyższych z mniejszych miast i wsi przyjeżdżają do metropolii, by zwiększyć swoje szanse na rynku pracy (6).
Kraj Krasnodarski położony jest w południowej części Federacji Rosyjskiej, na
pograniczu Europy i Azji. Zajmuje powierzchnię około 76 tysięcy km kwadratowych. Zamieszkuje go ponad 5,2 mln mieszkańców.
Stolicą Kraju jest Krasnodar, a wśród większych jego miast trzeba wyróżnić Soczi, Noworosyjsk i Armawir. Kraj dzieli się na 49 rejonów. Na jego terenie znajduje
się 39 miast i osiedli liczących powyżej 20 tysięcy mieszkańców (1; 5).
Rynek pracy w Kraju Krasnodarskim jest bardzo zróżnicowany. Najlepsza sytuacja panuje w stolicy regionu. Olimpiada zimowa w Soczi zaktywizowała rynek pracy
w południowej części Kraju, napłynęło tu wiele inwestycji zagranicznych i nastąpił
rozwój turystyki.
Zarówno Mazowsze jak i Kraj Krasnodarski wyróżniają się na rynku pracy swoich krajów dość niskim bezrobociem, rosnącym potencjałem zatrudnienia
(w szczególności w przemyśle rolno-spożywczym), rosnącą i różnicującą się strukturą gospodarki.
Oczekiwania i szanse zatrudnienia absolwentów wyższych uczelni
W badaniu studentów polskich i rosyjskich (2; 4; 8; 9) ocenie poddane zostało
kształcenie zawodowe w uczelni. Na pytanie: Czy, Twoim zdaniem, Twoja Uczelnia
dobrze przygotowuje Cię do przyszłej pracy zawodowej? - studenci polscy i rosyjscy
odpowiedzieli pozytywnie. 2/3 studentów polskich odpowiedziało: „raczej tak”
(51,6 %) i „zdecydowanie tak” (16,8 %), natomiast aż ¾ studentów rosyjskich od-
115
powiedziało w ten sposób: „raczej tak” (51,9 %) i „zdecydowanie tak” (25,2 %),
(tab. 1.).
Tab. 1. Ocena kształcenia zawodowego w uczelni w opinii studentów
Polska
Rosja
Ilość odp.
[%]
Ilość odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
32
16,8%
54
25,2%
2. raczej tak
98
51,6%
111
51,9%
3. raczej nie
22
11,6%
14
6,5%
4. zdecydowanie nie
6
3,2%
4
1,9%
5. trudno powiedzieć
32
16,8%
31
14,5%
190
100,0%
214
100,0%
Razem
Tabele 2. – 7. zawierają oceny kształcenia w badanych uczelniach wg cech społeczno – demograficznych ankietowanych studentów.
Tab. 2. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg płci studentów
Płeć
studentka
Polska
rosyjska
Ilość
Ilość
[%]
[%]
odp.
odp.
1. zdecydowanie
tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie
nie
Razem
student
Polski
rosyjski
Ilość
Ilość
[%]
[%]
odp.
odp.
29
16,7
41
23,7
3
20,0
9
27,3
88
50,6
96
55,5
9
60,0
14
42,4
19
10,9
8
4,6
3
20,0
5
15,2
6
3,4
3
1,7
0
0,0
0
0,0
32
18,4
25
14,5
0
0,0
5
15,2
174
100,0
173
100,0
15
100,0
33
100,0
116
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 3. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg wieku studentów
WIEK
DO 25. LAT
Polska
Rosja
Ilość
Ilość
[%]
[%]
odp.
odp.
1. zdecydowanie
tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie
nie
Razem
26 i WIĘCEJ LAT
Polska
Rosja
Ilość
Ilość
[%]
[%]
odp.
odp.
11
14,1
47
23,5
21
19,1
1
20,0
35
44,9
109
54,5
61
55,5
2
40,0
10
12,8
13
6,5
12
10,9
0
0,0
4
5,1
1
0,5
2
1,8
2
40,0
18
23,1
30
15,0
14
0
0,0
78
100,0
200
100,0
110
5
100,
12,7
%
100,0
Tab. 4. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg stanu rodzinnego
STAN RODZINNY
kawaler/panna + stan wolny
mężatka/żonaty
Młodzież
Młodzież rosyjska
Mł. polska
Mł. rosyjska
polska
Ilość
Ilość
Ilość
Ilość
[%]
[%]
[%]
[%]
odp.
odp.
odp.
odp.
1. zdecydowanie tak
14
13,9
46
24,3
18
20,7
3
20,0
2. raczej tak
47
46,5
102
54,0
50
57,5
7
46,7
3. raczej nie
14
13,9
13
6,9
8
9,2
0
0,0
4. zdecydowanie nie
Razem
5
5,0
2
1,1
0
0,0
1
6,7
21
20,8
26
13,8
11
12,6
4
26,7
101
100,0
189
100,0
87
100,0
15
100,0
117
Tab. 5. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg stopnia studiów ankietowanych
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Ilość
odp.
[%]
IV, V
Rosja
Ilość
odp.
Polska
[%]
Ilość
odp.
[%]
Rosja
Ilość
odp.
[%]
1. zdecydowanie tak
25
19,2
46
25,8
6
10,7
4
14,3
2. raczej tak
68
52,3
100
56,2
28
50,0
10
35,7
3. raczej nie
9
6,9
8
4,5
13
23,2
5
17,9
4. zdecydowanie nie
4
3,1
1
0,6
2
3,6
2
7,1
24
18,5
23
12,9
7
12,5
7
25,0
Razem
130
100,0
178
100,0
56
100,0
28
100,0
Tab. 6. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg trybu studiowania
ankietowanych
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
zaoczny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Ilość
Ilość
Ilość
Ilość
[%]
[%]
[%]
[%]
odp.
odp.
odp.
odp.
1. zdecydowanie
tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie
nie
Razem
1
20,0
47
23,5
31
17,0
1
33,3
3
60,0
109
54,5
92
50,5
1
33,3
1
20,0
13
6,5
21
11,5
0
0,0
0
0,0
2
1,0
6
3,3
1
33,3
0
0,0
29
14,5
32
17,6
0
0,0
5
100,0
200
100,0
182
100,0
3
100,0
118
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 7. Ocena kształcenia w badanych uczelniach wg miejsca zamieszkania
studentów
MIEJSCE ZAMIESZKANIA
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Ilość
Ilość
Ilość
Ilość
[%]
[%]
[%]
[%]
odp.
odp.
odp.
odp.
1. zdecydowanie
tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie
nie
Razem
23
16,1
42
24,7
9
20,0
6
20,7
79
55,2
91
53,5
17
37,8
17
58,6
17
11,9
12
7,1
5
11,1
1
3,4
2
1,4
2
1,2
4
8,9
1
3,4
22
15,4
23
13,5
10
22,2
4
13,8
143
100,0
170
100,0
45
100,0
29
100,0
Bardziej krytyczne w ocenie kształcenia zawodowego w uczelni są studentki polskie, szczególnie te do 25. lat. Bardziej krytycznie patrzą na jakość kształcenia również studenci studiów magisterskich i stacjonarnych. Także polscy studenci ze wsi
byli mniej zachwyceni kształceniem zawodowym w badanych uczelniach, mimo iż
większość z nich oceniła je pozytywnie.
Większość studentów wyraża przekonanie, że po ukończeniu uczelni będzie pracować w wyuczonym zawodzie: „zdecydowanie tak” (30,7 % ) i „raczej tak” (39,7
%) – to odpowiedzi Polaków, natomiast Rosjanie odpowiedzieli w 25,2 % „zdecydowanie tak” i w 46,3 % „raczej tak” (tab. 8.).
119
Tab. 8. Przekonanie studentów, że będą pracować w wyuczonym zawodzie
Polska
Rosja
Ilość odpowiedzi
[%]
Ilość odpowiedzi
[%]
1. zdecydowanie tak
58
30,7
54
25,2
2. raczej tak
75
39,7
99
46,3
3. raczej nie
23
12,2
17
7,9
4. zdecydowanie nie
5
2,6
6
2,8
5. jeszcze nie wiem
28
14,8
38
17,8
189
100,0
214
100,0
Razem
W tabelach 9.–14. zawarte zostały odpowiedzi dotyczące przekonania badanych
o pracy w wyuczonym zawodzie wg ich cech społeczno-demograficznych.
(wg wieku)
WIEK
DO 25 LAT
26 i WIĘCEJ LAT
Mł. polska
Mł. rosyjska
Polska
Rosyjska
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
8
10,3
50
25,0
48
44,0
1
20,0
2. raczej tak
40
51,3
95
47,5
35
32,1
2
40,0
3. raczej nie
10
12,8
16
8,0
13
11,9
0
0,0
4. zdecydowanie nie
5
6,4
4
2,0
0
0,0
2
40,0
5. jeszcze nie wiem
15
19,2
35
17,5
13
11,9
0
0,0
78
100,0
200
100,0
109
100,0
5
100,0
Razem
120
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 10. Przekonanie studentów, że będą pracować w wyuczonym zawodzie (wg
miejsca zamieszkania)
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
43
30,3
44
25,7
13
28,9
7
25,0
2. raczej tak
54
38,0
84
49,1
21
46,7
9
32,1
3. raczej nie
18
12,7
15
8,8
5
11,1
1
3,6
4. zdecydowanie nie
4
2,8
3
1,8
1
2,2
3
10,7
5. jeszcze nie wiem
23
16,2
25
14,6
5
11,1
8
28,6
142
100,0
171
100,0
45
100,0
28
100,0
Razem
(wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna
mężatka/żonaty
+ stan wolny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba [%] Liczba [%] Liczba [%] Liczba [%]
1. zdecydowanie tak
14
13,9
45
23,7
43
50,0
5
35,7
2. raczej tak
45
44,6
92
48,4
30
34,9
6
42,9
3. raczej nie
17
16,8
14
7,4
5
5,8
2
14,3
4. zdecydowanie nie
5
5,0
4
2,1
0
0,0
1
7,1
5. jeszcze nie wiem
20
19,8
35
18,4
8
9,3
0
0,0
101
100,0
190
100,0
86
100,0
14
100,0
Razem
121
(wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
Mł. polska
zaoczny
Mł. rosyjska
Polska
Rosyjska
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
2
40,0
50
25,0
55
30,4
0
0,0
2. raczej tak
1
20,0
95
47,5
73
40,3
2
66,7
3. raczej nie
1
20,0
15
7,5
21
11,6
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
5
2,5
5
2,8
1
33,3
5. jeszcze nie wiem
1
20,0
35
17,5
27
14,9
0
0,0
5
100,0
200
100,0
181
100,0
3
100,0
Razem
(wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Liczba
[%]
Rosja
Liczba
[%]
IV, V
Polska
Rosja
Liczba [%] Liczba [%]
1. zdecydowanie tak
33
25,6
46
25,8
23
41,1
5
17,9
2. raczej tak
54
41,9
90
50,6
19
33,9
8
28,6
3. raczej nie
18
14,0
11
6,2
5
8,9
5
17,9
4. zdecydowanie nie
2
1,6
2
1,1
3
5,4
4
14,3
5. jeszcze nie wiem
22
17,1
29
16,3
6
10,7
6
21,4
129
100,0
178
100,0
56
100,0
28
100,0
Razem
122
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 14. Przekonanie studentów, że będą pracować w wyuczonym zawodzie (według
płci)
Płeć
studentka
polska
student
rosyjska
polski
rosyjski
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
54
31,2
42
24,1
3
20,0
9
28,1
2. raczej tak
71
41,0
84
48,3
4
26,7
14
43,8
3. raczej nie
20
11,6
13
7,5
3
20,0
3
9,4
4. zdecydowanie nie
3
1,7
5
2,9
2
13,3
1
3,1
5. jeszcze nie wiem
25
14,5
30
17,2
3
20,0
5
15,6
173
100,0
174
100,0
15
100,0
32
100,0
Razem
Badani studenci sądzą, że uzyskane wykształcenie zapewni im stałą pracę. Uważa
tak 62,4 % ankietowanych Polaków i 68,2 % Rosjan (tab. 15.). Jak widać badani
studenci wykazują się niezbyt dużą znajomością sytuacji na rynkach pracy obu regionów, w których to znaczny procent absolwentów wyższych uczelni nie znajduje
pracy, nie pracuje w swoim zawodzie i nie zawsze ma zapewnioną stałą pracę.
Szczegółowe odpowiedzi wg cech społeczno-demograficznych studentów zawierają tabele 16.- 21.).
Tab. 15. Przekonanie studentów, iż uzyskane wykształcenie zapewni im stałą
pracę
1. zdecydowanie tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie nie
5. nie wiem
Razem
Polska
Ilość
[%]
odpowiedzi
29
15,3
89
47,1
17
9,0
4
2,1
50
26,5
189
100,0
Rosja
Ilość
odpowiedzi
49
97
23
7
38
214
[%]
22,9
45,3
10,7
3,3
17,8
100,0
123
pracę (wg płci)
Płeć
Studentka
Polska
Student
Rosyjska
Polski
Rosyjski
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
25
14,5
39
22,4
4
26,7
5
15,6
2. raczej tak
83
48,0
81
46,6
5
33,3
14
43,8
3. raczej nie
15
8,7
13
7,5
2
13,3
9
28,1
4. zdecydowanie nie
3
1,7
6
3,4
1
6,7
1
3,1
5. nie wiem
47
27,2
35
20,1
3
20,0
3
9,4
173
100,0
174
100,0
15
100,0
32
100,0
Razem
pracę (wg miejsca zamieszkania)
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
21
14,8
37
21,8
8
17,8
5
17,2
2. raczej tak
72
50,7
77
45,3
15
33,3
14
48,3
3. raczej nie
9
6,3
22
12,9
8
17,8
1
3,4
4. zdecydowanie nie
3
2,1
4
2,4
1
2,2
3
10,3
5. nie wiem
37
26,1
30
17,6
13
28,9
6
20,7
142
100,0
170
100,0
45
100,0
29
100,0
Razem
124
Zdzisław SIROJĆ
pracę (wg wieku badanych)
WIEK
DO 25 LAT
Polska
26 i WIĘCEJ LAT
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
7
9,1
42
21,0
21
19,1
1
20,0
2. raczej tak
33
42,9
92
46,0
55
50,0
2
40,0
3. raczej nie
10
13,0
23
11,5
7
6,4
0
0,0
4. zdecydowanie nie
3
3,9
5
2,5
1
0,9
2
40,0
5. nie wiem
24
31,2
38
19,0
26
23,6
0
0,0
77
100,0
200
100,0
110
100,0
5
100,0
Razem
pracę (wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna + stan
mężatka/żonaty
wolny
Polska
Liczba
Rosja
Polska
Rosja
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
9
9,0
38
20,1
20
23,0
4
26,7
2. raczej tak
46
46,0
90
47,6
41
47,1
5
33,3
3. raczej nie
13
13,0
21
11,1
4
4,6
2
13,3
4. zdecydowanie nie
3
3,0
4
2,1
1
1,1
2
13,3
5. nie wiem
29
29,0
36
19,0
21
24,1
2
13,3
100
100,0
189
100,0
87
100,0
15
100,0
Razem
125
Tab. 20. Przekonanie studentów, iż uzyskane wykształcenie zapewni im
stałą pracę (wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Liczba
[%]
IV, V
Rosja
Liczba
[%]
Polska
Liczba
[%]
Rosja
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
22
17,1
39
21,8
7
12,5
5
18,5
2. raczej tak
57
44,2
87
48,6
28
50,0
7
25,9
3. raczej nie
11
8,5
17
9,5
6
10,7
6
22,2
4. zdecydowanie nie
3
2,3
2
1,1
1
1,8
5
18,5
5. nie wiem
36
27,9
34
19,0
14
25,0
4
14,8
129
100,0
179
100,0
56
100,0
27
100,0
Razem
pracę (wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
Polska
zaoczny
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
1
20,0
43
21,5
28
15,5
0
0,0
2. raczej tak
3
60,0
92
46,0
84
46,4
1
33,3
3. raczej nie
0
0,0
23
11,5
17
9,4
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
6
3,0
4
2,2
1
33,3
5. nie wiem
Razem
1
20,0
36
18,0
48
26,5
1
33,3
5
100,0
200
100,0
181
100,0
3
100,0
Należy przy tym dodać, iż 70,2 % badanych młodych Polaków i 73,5 % Rosjan
zamierza podjąć pracę bezpośrednio po studiach (tab. 22.). Wypowiedzi studentów
wg ich cech społeczno-demograficznych zawierają tabele 23. – 28.
126
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 22. Deklaracja studentów o zamiarze podjęcia pracy bezpośrednio po
ukończeniu studiów
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
125
70,2
158
73,5
2. raczej tak
28
15,7
44
20,5
3. raczej nie
8
4,5
2
0,9
4. zdecydowanie nie
3
1,7
7
3,3
14
7,9
4
1,9
178
100,0
215
100,0
Razem
ukończeniu studiów (wg płci)
Płeć
Studentka
Polska
Student
Rosyjska
Polski
Rosyjski
1. zdecydowanie tak
112
69,1
128
73,6
12
80,0
23
69,7
2. raczej tak
28
17,3
36
20,7
0
0,0
7
21,2
3. raczej nie
6
3,7
1
0,6
2
13,3
1
3,0
4. zdecydowanie nie
3
1,9
5
2,9
0
0,0
2
6,1
13
8,0
4
2,3
1
6,7
0
0,0
127
ukończeniu studiów (wg wieku)
WIEK
DO 25 LAT
Polska
26 i WIĘCEJ LAT
Rosja
Polska
Rosja
Liczba [%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
52
68,4
148
73,6
71
71,0
2
40,0
2. raczej tak
14
18,4
42
20,9
14
14,0
1
20,0
3. raczej nie
3
3,9
2
1,0
5
5,0
0
0,0
4. zdecydowanie nie
2
2,6
5
2,5
1
1,0
2
40,0
5
6,6
4
2,0
9
9,0
0
0,0
76
100,0
201
100,0
100
100,0
5
100,0
Razem
ukończeniu studiów (wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna
mężatka/żonaty
+ stan wolny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
64
67,4
138
72,6
59
72,8
13
86,7
2. raczej tak
15
15,8
42
22,1
13
16,0
0
0,0
3. raczej nie
7
7,4
2
1,1
1
1,2
0
0,0
4. zdecydowanie nie
2
2,1
4
2,1
1
1,2
2
13,3
7
7,4
4
2,1
7
8,6
0
0,0
95
100,0
190
100,0
81
100,0
15
100,0
Razem
128
Zdzisław SIROJĆ
ukończeniu studiów (wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
zaoczny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
4
80,0
148
73,6
120
70,6
2
66,7
2. raczej tak
0
0,0
41
20,4
27
15,9
0
0,0
3. raczej nie
1
20,0
2
1,0
7
4,1
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
6
3,0
3
1,8
1
33,3
0
0,0
4
2,0
13
7,6
0
0,0
5
100,0
201
100,0
170
100,0
3
100,0
Razem
ukończeniu studiów (wg miejsca zamieszkania)
Miasto
Polska
Wieś
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
88
66,2
123
72,4
35
81,4
22
73,3
2. raczej tak
24
18,0
38
22,4
4
9,3
5
16,7
3. raczej nie
6
4,5
1
0,6
2
4,7
1
3,3
4. zdecydowanie nie
3
2,3
5
2,9
0
0,0
2
6,7
12
9,0
3
1,8
2
4,7
0
0,0
133
100,0
170
100,0
43
100,0
30
100,0
Razem
129
ukończeniu studiów (wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Liczba [%]
IV, V
Rosja
Liczba [%]
Polska
Liczba [%]
Rosja
Liczba [%]
1. zdecydowanie tak
84
67,7
134
74,9
38
76,0
17
60,7
2. raczej tak
20
16,1
37
20,7
7
14,0
6
21,4
3. raczej nie
6
4,8
1
0,6
2
4,0
1
3,6
4. zdecydowanie nie
2
1,6
3
1,7
1
2,0
4
14,3
12
9,7
4
2,2
2
4,0
0
0,0
124
100,0
179
100,0
50
100,0
28
100,0
Razem
Gorzej w opinii studentów, wyglądają perspektywy znalezienia pracy w mieście ‒
miejscu studiowania i otaczającym go regionie. 70,0 % Polaków wybrało odpowiedzi: „popyt na pracę jest większy niż podaż” i „poszukujących w tym zawodzie jest
więcej niż zapotrzebowanie na pracę”, a 17,9 %, że pracy trzeba szukać poza granicami regionu. Nieco mniej Rosjan uważa podobnie (53,4 %), ale należy przy tym
zauważyć, że aż 35,6 % badanych uważa, że pracy trzeba szukać poza „macierzystym” regionem (tab. 29.).
Niepokojącym jest fakt, że 27,2 % badanych polskich studentów uważa, iż pracę
można dostać tylko po znajomości, a uwagi może budzić to, że 20,2 % badanych
Rosjan twierdzi, iż praca jest, ale nie odpowiada im zatrudnienie zgodne z wybranym kierunkiem studiów.
Bardziej szczegółowe wypowiedzi studentów wg ich cech społecznodemograficznych zawierają tabele 30. – 36.
130
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 29. Perspektywy znalezienia pracy w regionie w opinii studentów
Polska
Rosja
Ilość odpowiedzi* [%] Ilość odpowiedzi* [%]
1. popyt na pracę jest większy niż jej
podaż
2. praca jest, ale taka jak po moich
studiach, mi nie odpowiada
3. poszukujących w tym zawodzie
jest więcej niż zapotrzebowanie na
pracę
4. pracy trzeba szukać poza granicami regionu
5. pracę w tym zawodzie można
dostać tylko po znajomości
6. mam inne zdanie na ten temat
66
34,7
37
17,8
7
3,7
42
20,2
67
35,3
53
25,5
34
17,9
74
35,6
52
27,4
30
14,4
13
6,8
23
11,1
*wypowiedzi nie sumują się, gdyż ankietowani mieli więcej możliwości wyboru niż jedną.
(wg płci)
Płeć
Studentka
student
Polska
Rosyjska
Polski
Rosyjski
1. popyt na pracę jest większy niż
jej podaż
2. praca jest, ale taka jak po
moich studiach, mi nie odpowiada
3. poszukujących w tym zawodzie jest więcej niż zapotrzebowanie na pracę
4. pracy trzeba szukać poza
granicami regionu
61
35,1
31
17,7
5
33,3
4
12,1
6
3,4
33
18,9
0
0,0
7
21,2
62
35,6
46
26,3
5
33,3
7
21,2
32
18,4
60
34,3
2
13,3
13
39,4
49
28,2
24
13,7
3
20,0
4
12,1
12
6,9
19
10,9
1
6,7
4
12,1
131
(wg wieku)
WIEK
DO 25 LAT
Polska
Liczba
[%]
1. popyt na pracę
jest większy niż jej
podaż
2. praca jest, ale
taka jak po moich
studiach, mi nie
odpowiada
3. poszukujących
w tym zawodzie
jest więcej niż
zapotrzebowanie
na pracę
4. pracy trzeba
szukać poza
granicami regionu
5. pracę w tym
zawodzie można
dostać tylko po
znajomości
6. mam inne
zdanie na ten
temat
Rosja
Liczba
[%]
26 i WIĘCEJ LAT
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
20
25,6
35
17,5
46
41,8
0
0,0
5
6,4
39
19,5
1
0,9
0
0,0
29
37,2
52
26,0
38
34,5
0
0,0
21
26,9
72
36,0
13
11,8
1
20,0
31
39,7
29
14,5
21
19,1
0
0,0
2
2,6
20
10,0
10
9,1
3
60,0
132
Zdzisław SIROJĆ
Tab. 32. Perspektywy znalezieniapracy w regionie w opinii studentów
(wg stanu rodzinnego)
ROK STUDIÓW
I, II, III
IV, V
Polska
Rosja
Polska
Rosja
jej podaż
granicami regionu
45
34,6
32
17,9
21
37,5
3
10,7
6
4,6
30
16,8
0
0,0
9
32,1
42
32,3
49
27,4
24
42,9
4
14,3
22
16,9
66
36,9
11
19,6
7
25,0
36
27,7
24
13,4
16
28,6
5
17,9
7
5,4
19
10,6
5
8,9
4
14,3
(wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Rosja
IV, V
Polska
Rosja
1. popyt na pracę jest
większy niż jej podaż
2. praca jest, ale taka jak
po moich studiach, mi
nie odpowiada
3. poszukujących w tym
zawodzie jest więcej niż
zapotrzebowanie
na
pracę
45
34,6
32
17,9
21
37,5
3
10,7
6
4,6
30
16,8
0
0,0
9
32,1
42
32,3
49
27,4
24
42,9
4
14,3
4. pracy trzeba szukać
poza granicami regionu
22
16,9
66
36,9
11
19,6
7
25,0
133
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Rosja
5. pracę w tym zawodzie
można dostać tylko po
znajomości
6. mam inne zdanie na
ten temat
IV, V
Polska
Rosja
36
27,7
24
13,4
16
28,6
5
17,9
7
5,4
19
10,6
5
8,9
4
14,3
(wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
Stacjonarny
zaoczny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
jej podaż
granicami regionu
2
40,0
35
17,5
63
34,6
0
0,0
1
20,0
37
18,5
5
2,7
1
33,3
2
40,0
52
26,0
64
35,2
0
0,0
1
20,0
73
36,5
33
18,1
0
0,0
0
0,0
29
14,5
52
28,6
0
0,0
0
0,0
21
10,5
13
7,1
1
33,3
134
Zdzisław SIROJĆ
(wg kierunku studiów)
KIERUNEK STUDIÓW
ekonomia
pozostałe kierunki
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. popyt na pracę jest większy
niż jej podaż
granicami regionu
23
39,7
11
19,0
43
33,3
26
16,7
0
0,0
6
10,3
7
5,4
36
23,1
18
31,0
21
36,2
47
36,4
32
20,5
10
17,2
23
39,7
23
17,8
51
32,7
20
34,5
6
10,3
31
24,0
24
15,4
4
6,9
4
6,9
9
7,0
19
12,2
(wg miejsca zamieszkania)
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
jej podaż
3. poszukujących w tym zawodzie
jest więcej niż zapotrzebowanie
na pracę
51
35,7
30
17,5
14
48,3
4
20,0
6
4,2
34
19,9
0
0,0
4
20,0
53
37,1
43
25,1
14
48,3
7
35,0
granicami regionu
17
11,9
60
35,1
17
58,6
12
60,0
135
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
35 24,5
12 8,4
25 14,6
19 11,1
17 58,6
1 3,4
3 15,0
3 15,0
Studenci polscy nie mają nadziei, że w perspektywie dekady sytuacja na rynkach
pracy ulegnie zasadniczej zmianie – uważa tak 36,3 % badanych. Rosjanie podchodzą do tego bardziej optymistycznie – 56,8 % odpowiedzi pozytywnych (tab. 37.).
Tabele 38. – 44. zawierają wypowiedzi ankietowanych wg ich cech społecznodemograficznych.
Tab. 37. Perspektywa zmiany sytuacji na rynkach pracy w ciągu najbliższych
10. lat w opinii studentów
Polska
Rosja
Ilość odpowiedzi
[%]
Ilość odpowiedzi
[%]
1. zdecydowanie tak
10
5,3
24
11,3
2. raczej tak
54
28,4
97
45,5
3. raczej nie
60
31,6
28
13,1
4. zdecydowanie nie
9
4,7
6
2,8
57
30,0
58
27,2
190
100,0
213
100,0
Razem
136
Zdzisław SIROJĆ
10. lat w opinii studentów (wg miejsca zamieszkania)
Miasto
Polska
Licz[%]
ba
Wieś
Rosja
Liczba
[%]
Polska
Licz[%]
ba
Rosja
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
10
7,0
20
11,8
0
0,0
4
13,8
2. raczej tak
39
27,3
80
47,3
15
33,3
9
31,0
3. raczej nie
42
29,4
20
11,8
16
35,6
6
20,7
4. zdecydowanie nie
8
5,6
4
2,4
1
2,2
1
3,4
44
30,8
45
26,6
13
28,9
9
31,0
143
100,0
169
100,0
45
100,0
29
100,0
Razem
10. lat (wg wieku studentów)
WIEK
DO 25 LAT
26 I WIĘCEJ LAT
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
2
2,6
23
11,6
8
7,3
1
20,0
2. raczej tak
18
23,1
93
46,7
35
31,8
0
0,0
3. raczej nie
21
26,9
25
12,6
38
34,5
1
20,0
4. zdecydowanie nie
4
5,1
3
1,5
5
4,5
2
40,0
33
42,3
55
27,6
24
21,8
1
20,0
Razem
78
100,0
199
100,0
110
100,0
5
100,0
137
10. lat w opinii studentów (wg płci studentów)
Płeć
studentka
Polska
student
Rosyjska
Polski
Rosyjski
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
7
4,0
19
11,0
3
20,0
4
12,1
2. raczej tak
49
28,2
82
47,7
5
33,3
13
39,4
3. raczej nie
56
32,2
21
12,2
3
20,0
5
15,2
4. zdecydowanie nie
8
4,6
3
1,7
1
6,7
2
6,1
54
31,0
47
27,3
3
20,0
9
27,3
174
100,0
172
100,0
15
100,0
33
100,0
Razem
10. lat w opinii studentów (wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna
mężatka/żonaty
+ stan wolny
Polska
Liczba
1. zdecydowanie tak
2. raczej tak
3. raczej nie
4. zdecydowanie nie
Razem
Rosja
Polska
[%]
Liczba
[%]
2
2,0
22
11,7
31
30,7
85
45,2
29
28,7
25
13,3
5
5,0
3
34
33,7
101
100,0
Liczba
Rosja
[%]
Liczba
[%]
8
9,2
2
13,3
23
26,4
7
46,7
30
34,5
2
13,3
1,6
4
4,6
1
6,7
53
28,2
22
25,3
3
20,0
188
100,0
87
100,0
15
100,0
138
Zdzisław SIROJĆ
10. lat w opinii studentów (wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
IV, V
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
9
6,9
21
11,9
1
1,8
3
10,7
2. raczej tak
43
33,1
82
46,3
10
17,9
12
42,9
3. raczej nie
36
27,7
22
12,4
22
39,3
4
14,3
4. zdecydowanie nie
5
3,8
2
1,1
4
7,1
3
10,7
37
28,5
50
28,2
19
33,9
6
21,4
130
100,0
177
100,0
56
100,0
28
100,0
Razem
10. lat w opinii studentów (wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
Polska
zaoczny
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
0
0,0
24
12,1
9
4,9
0
0,0
2. raczej tak
1
20,0
92
46,2
53
29,1
1
33,3
3. raczej nie
4
80,0
25
12,6
54
29,7
1
33,3
4. zdecydowanie nie
0
0,0
4
2,0
9
4,9
1
33,3
0
0,0
54
27,1
57
31,3
0
0,0
5
100,0
199
100,0
182
100,0
3
100,0
Razem
139
10. lat w opinii studentów (wg kierunku studiów)
KIERUNEK STUDIÓW
ekonomia
Polska
pozostałe kierunki
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
4
6,9
7
12,1
6
4,7
17
11,0
2. raczej tak
22
37,9
31
53,4
32
24,8
66
42,6
3. raczej nie
12
20,7
6
10,3
46
35,7
22
14,2
4. zdecydowanie nie
3
5,2
1
1,7
6
4,7
5
3,2
17
29,3
13
22,4
39
30,2
45
29,0
58
100,0
58
100,0
129
100,0
155
100,0
Razem
Stąd też zrozumiałe staje się stanowisko badanych studentów, iż państwo powinno wspierać absolwentów wyższych uczelni w znalezieniu pracy – uważa tak 96,8 %
ankietowanych młodych Polaków i 94,9 % Rosjan (tab. 45.).
Szczegółowe wyniki badania tej kwestii zawarte zostały w tabelach 46.-52. Podkreślają one we wszystkich badanych aspektach wyżej zaprezentowane jego rezultaty.
Tab. 45. Wspieranie absolwentów wyższych uczelni w znalezieniu pracy
przez państwo w opinii badanych
Polska
Rosja
Ilość odpowiedzi
[%]
Ilość odpowiedzi
[%]
1. zdecydowanie tak
150
79,8
154
72,0
2. raczej tak
32
17,0
49
22,9
3. raczej nie
3
1,6
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
4
1,9
3
1,6
7
3,3
188
100,0
214
100,0
Razem
140
Zdzisław SIROJĆ
przez państwo w opinii badanych (wg płci)
Płeć
studentka
Polska
Student
Rosyjska
Polski
Rosyjski
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
137
79,7
127
73,4
12
80,0
22
66,7
2. raczej tak
30
17,4
42
24,3
2
13,3
5
15,2
3. raczej nie
2
1,2
0
0,0
1
6,7
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
2
1,2
0
0,0
1
3,0
3
1,7
2
1,2
0
0,0
5
15,2
172
100,0
173
100,0
15
100,0
33
100,0
Razem
przez państwo w opinii badanych (według wieku)
WIEK
DO 25 LAT
Polska
Liczba [%]
26 I WIĘCEJ LAT
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
65
83,3
146
73,0
84
77,8
2
40,0
2. raczej tak
12
15,4
47
23,5
19
17,6
0
0,0
3. raczej nie
1
1,3
0
0,0
2
1,9
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
1
0,5
0
0,0
2
40,0
0
0,0
6
3,0
3
2,8
1
20,0
78
100,0
200
100,0
108
100,0
5
100,0
Razem
141
przez państwo w opinii badanych (wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna
mężatka/żonaty
+ stan wolny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
81
81,0
136
72,0
67
77,9
12
80,0
2. raczej tak
16
16,0
45
23,8
16
18,6
2
13,3
3. raczej nie
1
1,0
1
0,5
2
2,3
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
0
0,0
0
0,0
1
6,7
2
2,0
7
3,7
1
1,2
0
0,0
100
100,0
189
100,0
86
100,0
15
100,0
Razem
przez państwo w opinii badanych (wg poziomu studiów)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Liczba [%]
IV, V
Rosja
Liczba [%]
Polska
Liczba [%]
Rosja
Liczba [%]
1. zdecydowanie tak
97
75,8
132
74,2
49
87,5
17
60,7
2. raczej tak
27
21,1
40
22,5
5
8,9
7
25,0
3. raczej nie
2
1,6
0
0,0
1
1,8
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
0
0,0
0
0,0
3
10,7
Razem
2
1,6
6
3,4
1
1,8
1
3,6
128
100,0
178
100,0
56
100,0
28
100,0
142
Zdzisław SIROJĆ
przez państwo w opinii badanych (wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
zaoczny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
4
80,0
145
72,5
144
79,6
2
66,7
2. raczej tak
1
20,0
47
23,5
31
17,1
0
0,0
3. raczej nie
0
0,0
0
0,0
3
1,7
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
2
1,0
0
0,0
1
33,3
0
0,0
6
3,0
3
1,7
0
0,0
5
100,0
200
100,0
181
100,0
3
100,0
Razem
przez państwo w opinii badanych (wg kierunku studiów)
KIERUNEK STUDIÓW
ekonomia
pozostałe kierunki
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba [%] Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
49
84,5
38
65,5%
99
78,0%
116
74,4%
2. raczej tak
6
10,3
17
29,3%
25
19,7%
32
20,5%
3. raczej nie
2
3,4
0
0,0%
1
0,8%
0
0,0%
4. zdecydowanie nie
0
0,0
1
1,7%
0
0,0%
3
1,9%
1
1,7
2
3,4%
2
1,6%
5
3,2%
58
100,0
58
100,0%
127
100,0%
156
100,0%
Razem
143
przez państwo w opinii badanych (wg miejsca zamieszkania)
miasto
wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
111
78,2
124
72,9
38
86,4
21
72,4
2. raczej tak
25
17,6
38
22,4
6
13,6
6
20,7
3. raczej nie
3
2,1
0
0,0
0
0,0
0
0,0
4. zdecydowanie nie
0
0,0
2
1,2
0
0,0
1
3,4
3
2,1
6
3,5
0
0,0
1
3,4
142
100,0
170
100,0
44
100,0
29
100,0
Razem
Studenci raczej nie poleciliby swoim dzieciom podjętej i obecnie realizowanej
własnej kariery zawodowej (tab. 53.).
Szczegółowe rezultaty na ten temat (wg cech społeczno-demograficznych badanych) zawierają tabele 54.-60. Potwierdzają one we wszystkich aspektach ogólny
rezultat badania.
Tab. 53. Opinia na temat ewentualnego wyboru ścieżki kariery zawodowej
swoich dzieci
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
22
11,6
13
6,2
2. raczej tak
33
17,5
55
26,2
3. raczej nie
50
26,5
48
22,9
4. zdecydowanie nie
29
15,3
28
13,3
55
29,1
66
31,4
189
100,0
210
100,0
Razem
144
Zdzisław SIROJĆ
swoich dzieci (wg płci)
Płeć
studentka
student
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
21
12,1
9
5,3
1
6,7
2
6,5
2. raczej tak
32
18,5
45
26,3
1
6,7
10
32,3
3. raczej nie
45
26,0
43
25,1
5
33,3
3
9,7
4. zdecydowanie nie
28
16,2
22
12,9
0
0,0
6
19,4
47
27,2
52
30,4
8
53,3
10
32,3
173
100,0
171
100,0
15
100,0
31
100,0
Razem
swoich dzieci (wg wieku)
WIEK
DO 25 LAT
Polska
Liczba
[%]
26 i WIĘCEJ LAT
Rosja
Liczba
Polska
Rosja
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%]
1. zdecydowanie tak
4
5,1
9
4,6
18
16,5
1
20,0
2. raczej tak
12
15,4
54
27,6
21
19,3
2
40,0
3. raczej nie
20
25,6
45
23,0
30
27,5
0
0,0
4. zdecydowanie nie
10
12,8
26
13,3
18
16,5
2
40,0
32
41,0
62
31,6
22
20,2
0
0,0
78
100,0
196
100,0
109
100,0
5
100,0
Razem
145
swoich dzieci (wg stanu rodzinnego)
STAN RODZINNY
kawaler/panna
mężatka/żonaty
+ stan wolny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
9
8,9
7
3,8
13
15,1
2
13,3
2. raczej tak
12
11,9
51
27,6
20
23,3
4
26,7
3. raczej nie
26
25,7
45
24,3
24
27,9
2
13,3
4. zdecydowanie nie
16
15,8
24
13,0
12
14,0
4
26,7
Razem
38
37,6
58
31,4
17
19,8
3
20,0
101
100,0
185
100,0
86
100,0
15
100,0
swoich dzieci (wg poziomu nauczania)
ROK STUDIÓW
I, II, III
Polska
Liczba [%]
Rosja
Liczba [%]
IV, V
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
12
9,3
10
5,7
10
17,9
1
3,8
2. raczej tak
25
19,4
51
29,0
8
14,3
4
15,4
3. raczej nie
38
29,5
40
22,7
12
21,4
6
23,1
4. zdecydowanie nie
19
14,7
18
10,2
7
12,5
10
38,5
35
27,1
57
32,4
19
33,9
5
19,2
129
100,0
176
100,0
56
100,0
26
100,0
Razem
146
Zdzisław SIROJĆ
swoich dzieci (wg trybu studiów)
TRYB STUDIOWANIA
stacjonarny
zaoczny
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%]
Liczba
[%] Liczba [%]
1. zdecydowanie
tak
2. raczej tak
0
0,0
11
5,6
21
11,6
0
0,0
2
40,0
54
27,6
31
17,1
1
33,3
3. raczej nie
2
40,0
44
22,4
48
26,5
1
33,3
4. zdecydowanie nie
Razem
0
0,0
25
12,8
28
15,5
1
33,3
1
20,0
62
31,6
53
29,3
0
0,0%
5
100,0
196
100,0
181
100,0
3
100,0
Tab. 59. Opinia na temat ewentualnego wyboru ścieżki kariery zawodowej swoich
dzieci (wg miejsca zamieszkania)
Miasto
Wieś
Polska
Rosja
Polska
Rosja
Liczba
[%]
Liczba
[%] Liczba
[%] Liczba [%]
1. zdecydowanie tak
18
12,7
9
5,4
4
8,9
2
7,1
2. raczej tak
25
17,6
50
29,9
7
15,6
3
10,7
3. raczej nie
36
25,4
39
23,4
14
31,1
7
25,0
4. zdecydowanie nie
25
17,6
21
12,6
3
6,7
6
21,4
38
26,8
48
28,7
17
37,8
10
35,7
Razem
142
100,0
167
100,0
45
100,0
28
100,0
147
swoich dzieci (wg posiadania mieszkania)
MIESZKANIE
w domu rodziców
pozostałe kategorie
+ we własnym domu
Polska
Rosja
Polska
Rosja
1. zdecydowanie tak
21
14,1
2
2,7
1
2,7
9
7,2
2. raczej tak
26
17,4
28
37,3
7
18,9
27
21,6
3. raczej nie
40
26,8
14
18,7
10
27,0
33
26,4
4. zdecydowanie nie
21
14,1
10
13,3
5
13,5
17
13,6
41
27,5
21
28,0
14
37,8
39
31,2
149
100,0
75
100,0
37
100,0
125
100,0
Razem
Wnioski

Jak pokazało badanie (w analizie nie uwzględniono zbyt małej ilości od-
powiedzi w niektórych kategoriach badanych studentów), sytuacja na rynkach pracy,
mazowieckim i krasnodarskim, jest trudna. W szczególności dotyczy ona zatrudniania absolwentów szkół wyższych. Niezbędne jest w tym przypadku wsparcie państwa. Badanie pokazało, iż młodzież tego oczekuje (Polacy – 96,8% wskazań, Rosjanie – 94,9 %).
70,2 % młodych Polaków i 73,5 % Rosjan zamierza podjąć pracę bezpośrednio
po studiach.
Mimo, iż studenci polscy i rosyjscy są przekonani, że będą pracować w wyuczonym zawodzie (badania w Polsce pokazują, iż tylko 1/5 absolwentów wyższych
uczelni pracuje w swoim zawodzie) (10), a aktualne wykształcenie da im stałą pracę,
to w odniesieniu do sytuacji na rynku pracy, twierdzą oni, że w badanych regionach
mamy do czynienia z nadmiarem poszukujących pracy w stosunku do zapotrzebowania na pracę (uważa tak 70,0 % badanych Polaków i 53,4 % Rosjan). Dlatego, ich
zdaniem, pracy trzeba szukać poza regionem. Pogląd taki zaprezentowało 27,4%
badanych Polaków i 35,6% Rosjan.
148
Zdzisław SIROJĆ
Zmiany tej sytuacji znaczna część badanej młodzieży nie spodziewa się. 36,3 %
badanej młodzieży polskiej w ciągu najbliższych 10. lat nie widzi możliwości poprawy sytuacji na rynkach pracy. Bardziej optymistyczni są studenci rosyjscy, ale
może to mieć związek z większymi inwestycjami w regionie.
Zaobserwować można tu częściowy dysonans między opiniami o stałym zatrudnieniu, pracy w zawodzie, a rzeczywistością społeczną. Studenci wiedzą o sytuacji na
rynku pracy, ale ich oczekiwania dotyczące pracy odbiegają od realiów.
Istotny odsetek młodzieży rosyjskiej wskazuje, że praca w wybranym zawodzie
jest, ale taka im nie odpowiada (20,2 %).
Niepokojącym jest fakt, że pracę, zdaniem części badanych, można zdobyć tylko
po znajomości: co ciekawe, częściej wskazywali na taką sytuację Polacy (27,4 %) niż
Rosjanie (14,4 %).

Badanie pokazało, że studenci dwóch współpracujących ze sobą uczelni,
które różni bardzo wiele (miasto stołeczne i peryferyjne, studia zaoczne i stacjonarne, uczelnia prywatna i państwowa), w zdecydowanej większości przypadków odpowiadali podobnie i w podobny sposób przedstawiali swoje problemy.
Świadczy to o podobieństwie problemów, jakie nurtują współczesną młodzież.
W szczególności dotyczy to społeczeństw przechodzących transformację systemową, a do takich zaliczamy zarówno społeczeństwo Polski jak i Rosji.

Biorąc pod uwagę rezultaty przeprowadzonego badania, jak i obecną sytu-
ację młodzieży na rynku pracy, należy przypomnieć stare postulaty, które mogą
zmienić przynajmniej w części ten stan rzeczy. Wśród nich wymienić należy
w szczególności:
‒
dostosowanie szkolnictwa zawodowego do potrzeb rynku pracy (dostosowanie kierunków kształcenia, programów nauczania, upraktycznienie
nauczania, ukierunkowanie go pracę zespołową i innowacyjność, nastawienie na rozwój komunikowania się bezpośredniego i na odległość
oraz kształcenie językowe),
‒
149
prognozowanie zmian na rynkach pracy, w szczególności dotyczących
absolwentów wyższych uczelni, traktowanie prognoz jako podstawy
planowania kształcenia zawodowego,
‒
dostosowanie ilości kształconych w poszczególnych dziedzinach do sytuacji demograficznej,
‒
monitorowanie losów zawodowych absolwentów przez uczelnie i administrację państwową,
‒
wspieranie zatrudnienia młodzieży przez państwo i samorządy (staże,
stypendia, itp.), przeciwdziałanie bezrobociu wśród młodych,
‒
wspieranie rozwoju innowacyjnych dziedzin gospodarki, zatrudniających wysoko wykwalifikowane kadry,
‒
w polityce zatrudnienia dążenie do jego uelastycznienia poprzez zmiany
w prawie pracy,
‒
dostarczanie młodzieży informacji o sytuacji na rynkach pracy, o zawodach deficytowych, rozwojowych i schyłkowych,
‒
rozwój poradnictwa zawodowego w szkołach średnich,
‒
rozwój doradztwa zawodowego, doradztwa personalnego, doradztwa
karier i pośrednictwa pracy,
‒
wykorzystywanie w większym niż dotychczas stopniu doświadczeń innych krajów Unii Europejskiej w tym zakresie (np. Finlandii czy Holandii).
Bibliografia
[1] Anczakowska L., Informacja na temat Kraju Krasnodarskiego, WPH i I w Moskwie, 2012.
[2] Chorążuk J., Struktura badanej populacji, Warszawa 2013, maszynopis.
[3] Kryńska E., Kwiatkowski E., Podstawy wiedzy o rynku pracy, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013.
[4] Łyszkowska E. i in., Studenci polscy i rosyjscy o sobie i swoim życiu, Warszawa
2014, maszynopis.
[5] Poccuя, „Twój Rynek” 10/2012.
150
Zdzisław SIROJĆ
[6] Rynek pracy na Mazowszu. Warszawa i …długo, długo nic, http://finanse.wp.pl/
kat,1013819,title,Rynek-pracy-Mazowsza-i-dlugo-dlugo...
[7] Sendrowicz B., Jak sobie radzą absolwenci uczelni wyższych?, „Gazeta Wyborcza”
z 15 września 2014.
[8] Sirojć Z., Edukacja młodych Polaków i Rosjan a rynek pracy, „Zeszyty Naukowe
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej – Curie 2/2014.
[9] Sirojć Z., Wybrane aspekty badania życia studentów polskich i rosyjskich (edukacja,
czas wolny, perspektywy zatrudnienia), Studia Społeczne 1/2014.
[10] Wachowicz M., Mazowieckie po 25. latach. Jedyny region o pozycji zbliżonej do regionów starej Unii, http://wyborcza.biz/biznes/1,100969,16072179, Mazowieckie_po25_latach_Jedyny...
Streszczenie
Słowa kluczowe: badanie, studenci polscy i rosyjscy, perspektywy zatrudnienia
Artykuł poświęcony jest wybranym aspektom perspektyw zatrudnienia studentów polskich i rosyjskich. Badanie pokazało, że studenci dwóch współpracujących ze sobą uczelni, które różni
bardzo wiele (miasto stołeczne i peryferyjne, studia zaoczne i stacjonarne, uczelnia prywatna
i państwowa), w zdecydowanej większości przypadków odpowiadali podobnie i w podobny sposób
przedstawiali swoje problemy. Świadczy to o podobieństwie problemów, jakie nurtują współczesną
młodzież. W szczególności dotyczy to społeczeństw przechodzących transformację systemową.
151
Employment prospects of graduates ‒ results of a survey
Summary
Key words: research, Polish and Russian students, employment prospects
The article is devoted to selected aspects of employment prospects Polish and Russian students.
The study showed that students of two universities working together, which differs very much (the
capital city and the peripheral, part-time studies and full-time, private university and state), in
most cases responded similarly and likewise presented their problems. This demonstrates the similarity of the problems that bother modern youth. In particular, this applies to societies undergoing
transformation.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 153-168]
ISSN 1897-2500
Jolanta BUCZEK
Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie
Nowe kierunki studiów – przesłanki ich uruchamiania.
Omówienie wybranych wyników badań
Wstęp
Założenie o posiadaniu pełnej informacji przez wszystkich uczestników transakcji rynkowych (a takimi są przecież transakcje zachodzące na rynku edukacji wyższej), odrzucił już w latach 60. XX wieku noblista Gary Stanley Becker (Becker
1971, s. 47; Becker 1990, s. 122). Uznał, że proces gromadzenia informacji bywa
kosztowny i trudno jest rozdzielić wybór nieracjonalny od wyboru wynikającego
z niedostatecznej informacji. Bez wątpienia, wykształcenie (jego poziom), wpływa
na efektywność jednostki (gospodarstwa domowego). Natomiast ilość i rodzaj prowadzonych kierunków studiów pokazuje efektywność wyższej uczelni i jej konkurencyjność w środowisku akademickim. Jednakże nieposiadania pełnej informacji
nie wolno pomylić z zachowaniami irracjonalnymi, np. uruchamianie przez uczelnię
kierunku studiów, który w danym mieście prowadzony jest już przez kilka innych
uczelni. Szybko doprowadzi to do sytuacji zaburzenia równowagi rynkowej (podaż
przewyższy popyt). Skąd zatem uczelnie i kandydaci na studentów czerpią dane
niezbędne do podjęcia tak istotnych decyzji, jak uruchomienie kierunku studiów, czy
podjęcie nauki w określonym obszarze (zawodzie)?
154
Jolanta BUCZEK
Na zjawisko asymetrii informacji w gospodarce wskazywał także inny noblista
George Arthur Akerlof (Akerlof 1970, s. 490). Rynek edukacji wyższej jest rynkiem,
gdzie z pewnością występuje to zjawisko. Zresztą, decyzje podejmowane przez
uczestników tych transakcji swoje konsekwencje mają odłożone w czasie (ex-ante).
Dopiero z dłuższej perspektywy widać, czy kwalifikacje i wiedza zdobyte w czasie
studiów gwarantują absolwentowi powodzenie na rynku pracy a uczelni – popyt na
jej usługi. Widać stąd, że główne podmioty transakcji zachodzących na rynku edukacji wyższej (tj. uczelnie i studenci) ponoszą znaczne ryzyko swoich decyzji i działają w warunkach dużej niepewności.
Wiadomo też, że posiadanie określonego wykształcenia (np. wyższego o określonym kierunku), jest sygnałem dla potencjalnego pracodawcy, czego może oczekiwać
od danego kandydata na pracownika. Opisuje to teoria sygnallingu Michaela Spence’a,
która oparta jest na prostym założeniu, że w większości pracodawca nie wie na
pewno, czego może się spodziewać po danym absolwencie (Spence 1973, s. 360).
Jest to swoista loteria, gdyż pracodawca nie jest w stanie szybko ocenić zdolności
i predyspozycji pracownika. Dopiero po jakimś czasie przekonuje się o trafności
swojej decyzji. Ale już na etapie rekrutacji widoczne są takie cechy kandydata jak:
wykształcenie, kompetencje i umiejętności pozyskane w czasie studiów. Zatem,
pracodawca otrzymuje od kandydata na pracownika pewien zestaw obiektywnych
informacji (sygnałów), które pozwalają na szybką weryfikację jego potencjalnej
użyteczności dla przedsiębiorstwa.
Dla zrozumienia zjawisk zachodzących na rynku edukacji wyższej, oprócz założeń teoretycznych, potrzebne jest także odniesienie się do obowiązującego ustawodawstwa oraz do danych statystycznych obrazujących dynamikę tej dziedziny życia
społeczno-gospodarczego.
Obecna ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym (D.U. z 2005 r. Nr 164, poz. 1365, ze
zm.) określa uczelnię, jako jednostkę kierującą się zasadami wolności zarówno
w obszarze nauczania, jak i badań naukowych. Dla realizacji tych postulatów uczelnia powinna współpracować nie tylko ze środowiskiem naukowym, ale i z otoczeniem społeczno-gospodarczym (także przy opracowywaniu programów kształce-
Nowe kierunki studiów – przesłanki ich uruchamiania. Omówienie wybranych wyników badań
155
nia). Zarówno w dyskusji społecznej, politycznej jak i akademickiej od dłuższego już
czasu przewija się wątek niedopasowania oferty kształcenia do oczekiwań pracodawców i kandydatów na studia. Jeśli uczelnie mają ustawowy obowiązek współpracy (rozumiany m.in. jako konsultacje treści kształcenia), z szeroko pojętym otoczeniem, to jaka jest przyczyna obecnej sytuacji, w której uruchamiane są kierunki
studiów, po których absolwenci bezskutecznie poszukują zatrudnienia bądź wykonują pracę nie przynoszącą satysfakcji finansowej, czy też zawodowej?
W niniejszym artykule zostaną przedstawione możliwe ścieżki i motywy uruchamiania nowych kierunków studiów z perspektywy kierowników uczelni i wydziałów
(rektorów, prorektorów, dziekanów i prodziekanów), a także podmiotów procesu
kształcenia (studentów). Do analizy wykorzystano wywiady (IDI, FGI) przeprowadzone w drugiej połowie 2014 r. w ramach badania Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyborów osób w wieku 19-30 lat dotyczących studiowania zrealizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie. W badaniu wzięli udział przedstawiciele
władz uczelni i studentów (z uczelni publicznych i niepublicznych).
Omówienie wybranych wyników badań jakościowych
Obecny stan rozczarowania z niewystarczającej premii z tytułu uzyskania wyższego wykształcenia nie jest nową sytuacją. Jedną z przyczyn jest niedostosowanie
zarówno jakości kształcenia, jak i oferty edukacyjnej do popytu na pracę oraz obserwowane zjawisko niepełnej informacji o możliwościach wyboru ścieżki edukacyjnej. Kwestie te przewijały się w wynikach upublicznionego w 2004 r. przez Krajową Izbę Gospodarczą badania, którego wyniki jasno pokazują, że m.in. kierunki
i specjalności prowadzone przez wyższe uczelnie nie zaspokajają potrzeb pracodawców (Sztandar-Sztanderska i in. 2004, s. 48). Głównym celem przeprowadzonych
ówcześnie badań było odpowiedzenie na pytanie, czy oferta kierunkowa i specjalnościowa uczelni jest, i jeśli tak, to w jakiej mierze, wypadkową sytuacji na rynku pracy
oraz czy oferta programowa uczelni ma umocowanie w rzeczywistości? Uczelnia
uruchamiając nowy kierunek czy specjalizację oczekuje, że znajdą się chętni do jego
studiowania, jest to zasada uniwersalna. Uczelnie niewielką wagę przywiązywały
wówczas do badań nad popytem na dane kwalifikacje i ich jakością (10%). Placówki
156
Jolanta BUCZEK
państwowe uruchamiając nowy kierunek studiów główną wagę przywiązywały do
swoich możliwości kadrowych (71,9%), zapotrzebowania maturzystów (65,6%) oraz
w takiej samej mierze do wyników badań popytu na pracę, zagranicznych i krajowych wzorów kształcenia (37,5%).
Natomiast, w uczelniach niepaństwowych przy powoływaniu nowego kierunku
studiów najpierw zwracano uwagę na zapotrzebowanie maturzystów (53,3%), dalej
na możliwości zapewnienia własnej kadry (50%), możliwość zatrudnienia zewnętrznych wykładowców (46,7%) oraz opinii organizacji pracodawców (33,3%).
Interesujące były odpowiedzi na pytania o źródła, z których wychodzi inicjatywa
uruchomienia nowego kierunku studiów. W uczelniach państwowych zmiany najczęściej inicjowały rady wydziałów (26,7%), katedry, władze uczelni (po 13,3%),
dziekani (10%) i senat (6,7%). W sektorze szkół wyższych – niepublicznych z inicjatywą powołania nowego kierunku najczęściej wychodziły władze uczelni (42,9%),
następnie założyciel i rektor, środowisko akademickie (po 7,1%) oraz senat (3,6%).
Znaczną rozbieżność pokazywało zestawienie oczekiwań pracodawców i rektorów w odniesieniu do absolwentów wyższych uczelni: 50% rektorów uczelni publicznych i 77% rektorów uczelni niepublicznych uważało, że ich uczelnie kształcą
relewantnie do potrzeb rynku.
Czy po dekadzie od upublicznienia raportu Krajowej Izby Gospodarczej sytuacja
się zmieniła? Czy uczelnie, ich otoczenie i wreszcie sami maturzyści i studenci są
bardziej świadomi swoich decyzji i ich konsekwencji?
Do analizy wybrane zostały trzy kierunki studiów (popularne wśród studentów
i licznie obecne na uczelniach), prowadzone zarówno przez uczelnie publiczne jak
i niepubliczne, w trybie stacjonarnym jak i niestacjonarnym. Według danych opublikowanych w bazie POL-on w dniu 4 stycznia 2015 r. w Polsce uruchomionych było
łącznie 473 studiów na kierunku ekonomia, 770 – informatyka i 229 – budownictwo1. Przytoczone liczby dotyczą zarówno studiów I jak i II stopnia. Wybrane kierunki studiów charakteryzują się średnimi wskaźnikami kosztochłonności (ekonomia 1,5; informatyka oraz budownictwo – po 2,5). Dla porównania - najwyższy
1
https://polon.nauka.gov.pl/opi/aa/kierunki/studia?execution=e1s1 (dostęp 4 stycznia 2015 r.)
157
wskaźnik kosztochłonności ma elektroradiologia (3,0). Wśród kierunków o najniższym wskaźniku na poziomie 1,0 są np. bezpieczeństwo narodowe, kryminologia
czy pedagogika2. Zapewne z tej przyczyny elektroradiologia jest prowadzona jedynie
w 24 jednostkach uczelnianych, a pedagogika – w 808. Widać więc, że wskaźnik
kosztochłonności danego kierunku studiów może być jedna z okoliczności wpływających na jego dostępność w ofercie edukacyjnej uczelni.
Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 października 2014 r.
w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i poziomie
kształcenia (Dz. U. poz. 1370), w rozdziale 3 ściśle wymienia, jakie rygory uczelnia
musi spełnić chcąc rozpocząć kształcenie na nowym kierunku studiów. Podstawowa jednostka organizacyjna (np. wydział) musi spełniać np. określone wymogi odnośnie minimalnej liczby nauczycieli akademickich (o odpowiednich kwalifikacjach),
tzw. „minimum kadrowe”, infrastruktury w postaci budynków i laboratoriów.
Ściśle oznaczona została proporcja liczby nauczycieli akademickich do liczby
studentów na danym kierunku (dla kierunków w obszarze nauk ścisłych i technicznych jest to po 1:60 a nauk społecznych – 1:120). Wydaje się, że uczelnie publiczne
nie mają kłopotu z zabezpieczeniem wymaganego minimum kadrowego. Inaczej jest
w uczelniach niepublicznych. W nich swoje zatrudnienie na tzw. „pierwszym etacie”
znajdują często samodzielni pracownicy naukowi, którzy odeszli na emeryturę ze
swych macierzystych (publicznych) uczelni. Nawiasem mówiąc, z badań przeprowadzonych przez Instytut Badań Edukacyjnych wynika, że nauczyciele akademiccy
pozostają zatrudnieni na uczelniach ze względu na pozafinansowe korzyści płynące
z tej pracy, np. prestiż, realizowanie swojej pasji naukowej czy elastyczny czas pracy.
Nauczyciele akademiccy godzą się na pewne niedogodności związane z wykonywaniem tego zawodu, gdyż korzyści pozamaterialne to rekompensują.
2
http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2014_02/d45f6d69855f7bcdc552539821373874.pdf (dostęp
11 stycznia 2015 r.)
158
Jolanta BUCZEK
Wykres 1. Studenci szkół wyższych według grup kierunków 2007-2013 (%)
Ekonomiczne i administracyjne
Informatyczne
Architektury i budownictwa
Źródło: GUS, 2008-2014.
Z powyższych danych jasno widać, że duża dostępność kierunku ekonomia
przekłada się na dużą liczebność osób kształcących się w tym obszarze. Uwagę
zwraca tendencja, jaka zarysowała się od roku akademickiego 2011/2012 – odsetek
studiujących ekonomię spada, a pozostałe dwa kierunki – nieznacznie rośnie.
Wskaźniki skolaryzacji wraz z początkiem transformacji gospodarczej nieprzerwanie rosły, aż do roku akademickiego 2010/2011. Później rysuje się tendencja
spadkowa. Wskaźnik skolaryzacji brutto w roku akademickim 2010/2011 był na
poziomie 53,8% a w minionym roku akademickim (2013/2014) spadł do 49,2%. Co
stoi za tą zmianą? Z pewnością jej przyczyn można upatrywać w co najmniej dwóch
źródłach. Jedno źródło, to czynniki naturalne – mianowicie nastąpiły zmiany
w strukturze demograficznej naszego społeczeństwa - zmniejsza się liczebność
populacji osób w wieku nominalnie przypisanych do tego poziomu kształcenia (1924 lata). Drugie źródło, to być może spadek atrakcyjności na rynku pracy osób
zwyższym wykształceniem. Innymi słowy – dyplom ukończenia wyższej uczelni
159
przestał stanowić istotną konkurencyjną przewagę w procesie poszukiwani zatrudnienia.
Wykres 2. Współczynnik skolaryzacji3 w szkolnictwie wyższym (1990-2014)
60
40
20
0
brutto
netto
Źródło: GUS, 1990-2014.
Zmiany demograficzne nie są negatywnie odczuwane przez wszystkie uczelnie.
Dziekan wydziału prowadzącego kształcenie na kierunku budownictwo (uczelnia
publiczna) powiedział:
(…) ja tego niżu demograficznego nie widzę. Mam cichą nadzieję, że jest to spowodowane jakością naszego kształcenia, że do nas przychodzą osoby, które są zdefiniowane do bycia inżynierem budownictwa i będą ciężko pracowały, żeby tym inżynierem zostać (…)
i dalej:
(…) coraz trudniej otrzymać pracę, aczkolwiek nie można powiedzieć, że studenci są bezrobotni. Bo są tacy, którzy są z wyboru, na przykład, jak tam pytałem, jeden człowiek tutaj przyszedł: no, nie dostałem pracy, ale nie szukałem za długo, teraz sprzedaję papierosy elektroniczne
(..).
3
Współczynnik skolaryzacji brutto jest to wyrażony procentowo stosunek liczby wszystkich osób
uczących się na danym poziomie do całej populacji osób będących w wieku nominalnie przypisanym
temu poziomowi kształcenia (w przypadku szkolnictwa wyższego 19-24 lata (według stanu w dniu 31
grudnia)).
Współczynnik skolaryzacji netto to stosunek (również wyrażony procentowo) liczby osób uczących się w nominalnym wieku kształcenia na danym poziomie do całej populacji osób będących
w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi kształcenia. – źródło: Szkoły wyższe i ich finanse
w 2013, GUS 2014, s. 29.
160
Jolanta BUCZEK
Pomimo tego, że dyplom ukończenia studiów wyższych nie jest gwarancją zatrudnienia, to bezrobocie w tej grupie osób jest stosunkowo niskie (w porównaniu
do osób o niższym poziomie wykształcenia).
Wykres 3. Bezrobotni według poziomu wykształcenia (w tys).
700
600
500
400
300
200
100
0
2010
2011
wyższe
policealne i średnie zawodowe
średnie ogólnokształcące
2012
Źródło: GUS, 2014.
Z powyższych danych wynika, że najniższy odsetek bezrobocia występuje wśród
osób z wykształceniem wyższym (w 2012 r. = 11,7 oraz średnim ogólnokształcącym
(w 2012 r. = 10,6%). Widać więc jak niewielki dystans dzieli te dwie grupy osób
bezrobotnych. Są to, jednakże dane ogólne, nie klasyfikujące bezrobotnych według
obszaru nauki, w jakim zdobywali wykształcenie.
Dyplom ukończenia studiów wyższych daje przewagę konkurencyjną w ubieganiu się o zatrudnienie, jednak nie zapewnia już tak znacznie wyższego wynagrodzenia, jak to było na początku lat 90. Przewaga w wynagrodzeniach ze względu na
poziom uzyskanego wykształcenia była obserwowana już w zasadzie w latach 80.
161
Z analiz przeprowadzonych przez Henryka Domańskiego widać, że premia za wyższe wykształcenie wynosiła wówczas 16% w zestawieniu z absolwentami szkół
pomaturalnych. W 1987 r. premia wzrosła do 24% a w 1998 r. do 25%. Natomiast
różnice pomiędzy skrajnymi kategoriami wykształcenia wynosiły w 1998 r. aż 72%
(Domański 2000, s. 97).
Obecnie dystanse pomiędzy poziomami wykształcenia a zarobkami nie są tak
spektakularne, jak na początku transformacji gospodarczej. W 2014 r. osoby z wyższym wykształceniem zarabiały 2,4 razy więcej niż osoby z wykształceniem podstawowym i gimnazjalnym i 2,2 razy więcej niż pracownicy z wykształceniem zasadniczym zawodowym4. Choćby dla tej prostej zależności trudno jest przecenić znaczenie zdobytego wykształcenia.
Współpraca uczelni z otoczeniem
Badane uczelnie podejmując decyzję o uruchomieniu nowego kierunku kształcenia współpracują z otoczeniem w różnoraki sposób. W jednej z PWSZ powołana
jest specjalna rada konsultacyjna m.in. monitorująca lokalny rynek pracy. W skład
rady wchodzą członkowie zarządów lokalnych przedsiębiorstw. Rada w swym założeniu powinna wspierać władze uczelni w określeniu strategii jej rozwoju do 2020
roku, przy uwzględnieniu współpracy uczelni z przemysłem. Uczelnia modyfikuje
programy studiów, tak by były zgodne z zapotrzebowaniem lokalnych pracodawców.
W prace nad udoskonalaniem programów kształcenia są angażowani także sami
studenci. Taka praktyka jest stosowana na jednym z publicznych uniwersytetów,
gdzie studenci:
(…) razem z Komisją do Spraw Jakości Kształcenia na wydziale spędziliśmy naprawdę dużo
czasu, przerobiliśmy niektóre przedmioty, niektóre rozszerzyliśmy, niektóre trochę zmniejszyliśmy,
jeżeli chodzi o program. Dodatkowo pomagali nam w tym przedsiębiorcy, bo na wydziale też jest
Rada Przedsiębiorców (…).
4
Wynagrodzenia Polaków w 2014 r. Podsumowanie ogólnopolskiego badania wynagrodzeń (OBW) Sedlak&Sedlak,
http://wynagrodzenia.pl/artykul.php/n.1107/email.767731/wpis.3058 (dostęp 19 stycznia 2015 r.).
162
Jolanta BUCZEK
Uczelnie współpracują także ze szkołami ponadgimnazjalnymi, po to by przeprowadzać warsztaty informujące uczniów jakie kierunki studiów (na uczelni) są do
wyboru.
(…) mamy podpisane 70 umów ze szkołami. Współpracujemy, mamy coś takiego, jak drzwi
otwarte, pokazujemy im, jak to wygląda. Mało tego, żeby zachęcić, to zapraszamy ich i na przykład gdzieś tam w ramach swoich zajęć jakichś technicznych, czy czegoś przychodzą do nas sobie
popatrzeć jak wygląda, pokaże im się, jakie jest projektowanie, jak wygląda skrawanie, jak
wygląda pomiar (…) Raz na 2 tygodnie na pewno (…).
Współpraca pomiędzy uczelnią wyższą a niższymi szczeblami kształcenia zdaje
się przynosić efekty. Podobnie jak informacje pozyskiwane z najbliższego otoczenia
(rodzina, znajomi, przyjaciele, którzy już studiują na danej uczelni). W ramach działań promujących uczelnię w środowisku organizowane są konkursy (np. sprawdzające wiedzę w zakresie informatyki), wykłady. Szkoły podstawowe, gimnazja, czy
szkoły ponadgimnazjalne są obdarowywane sprzętem komputerowym przez uczelnie. Jedna z badanych uczelni współpracuje z 12 szkołami i w ostatnim czasie
w ramach wymiany sprzętu komputerowego przekazała szkołom 290 jednostek
komputerowych (wraz z oprogramowaniem).
Z badań przeprowadzonych przez Instytutu Badań Edukacyjnych wynika, że
współpraca uczelni wyższych ze szkołami niższego szczebla edukacji jest bardzo
ważna dla obu stron. Uczniowie w większości nie są w 100% zdecydowani jaki
kierunek studiów wybrać. Tylko niewielki odsetek badanych (12%-16%) jest zdeterminowanych co do kierunku przyszłych studiów. Reszta, ma wybranych kilka
możliwości lub żadnej. Przytoczone wyniki badań wskazują także, że uczniowie
potrzebują pomocy (w postaci informacji) przy podjęciu ważnej decyzji odnośnie
wyboru obszaru dalszego kształcenia. O tym dlaczego wybierane są dane kierunki
studiów decydują także – tradycje rodzinne oraz opinia najbliższego środowiska.
Oto wypowiedzi studentów:
(…) uczelnię wybrałem, że raz słyszałem o niej dobre opinie, dwa, że mój brat cioteczny jest
tu wykładowcą, nie na tym wydziale, ale na zarządzaniu, więc od niego z pierwszej ręki wiedziałem jak tu jest (…)
163
Interesujący jest także powód, dla którego studenci wybierają uczelnie niepubliczną. Jest on bardzo prozaiczny - w razie niepowodzenia na maturze w tych
uczelniach rekrutacja trwa nawet już po rozpoczęciu roku akademickiego. Uczelnie
publiczne, zazwyczaj kończą wcześniej nabór na I rok studiów. Daje to szansę na
podjęcie studiów w roku zdania matury (bez konieczności oczekiwania na kolejną
rekrutację). Ceną jest tutaj, oczywiście konieczność płacenia czesnego.
Dla przyszłych informatyków ważna jest (w opinii badanych rektorów i dziekanów uczelni publicznych i niepublicznych) „przejrzystość informacji”. Owa „przejrzystość informacji” przejawia się w opinii uczelni w środowisku oraz w uczestnictwie uczelni w różnego rodzaju programach certyfikujących uzyskane w toku studiów kompetencje. W Małopolsce (Politechnika Krakowska) uruchomiono program
pod nazwą Małopolskie Partnerstwo na rzecz Kształcenia Ustawicznego, w którym
partycypują uczelnie wyższe z regionu. Program ten ma badać m.in. kompetencje,
umiejętności i wiedzę absolwentów zdefiniowane w efektach kształcenia. Badana
jest sytuacja absolwentów małopolskich uczelni na rynku pracy, rola wykształcenia
i przydatność zdobytych kompetencji w karierze zawodowej, motywy podejmowania ewentualnego dalszego kształcenia.
Jak już wspomniano na wstępie uczelnia, by powołać nowy kierunek studiów
musi spełniać ustawowe wymagania. Jednak impulsem do nowych przedsięwzięć są
obserwacje potrzeb rynku a także wnioski samych studentów.
(…)studenci, którzy przychodzą, samorząd studencki wnioskuje, żeby np. na kierunku finanse i rachunkowość otworzyć specjalność prawo w bankowości, bo oni są zainteresowani tym.
I uczelnia weryfikuje, czy ma siłę intelektualną na to, potencjał w postaci wykładowców, jeśli tak,
to dlaczego nie? Przecież możemy tą ścieżkę kształcenia… sformalizować w jakiś sposób, jeśli
będzie wybierana przez studentów (…).
Badana niepubliczna uczelnia kształcąca na kierunku informatyka bacznie śledzi
potrzeby rynku w ten sposób, że uczestniczy w działalności regionalnych samorządów gospodarczych, czy zespołów powołanych przy urzędach samorządowych
(urząd miasta, urząd wojewódzki). Jedna z uczelni w województwie mazowieckim
ściśle współpracuje z władzami samorządowymi. Każdego roku, w styczniu, organi-
164
Jolanta BUCZEK
zowane jest spotkanie ze wszystkimi starostami i dyrektorami szkół, w którym
uczestniczy rektor tej uczelni Taka współpraca z lokalnym otoczeniem powoduje,
że studenci danej uczelni otrzymują propozycje pracy jeszcze w trakcie studiów. Jest
to materialny dowód na to, że uczelnia nie kształci bezrobotnych, a dyplom w niej
uzyskany zwiększa prawdopodobieństwo zatrudnienia. Często się zdarza, że absolwenci I stopnia studiów nie kontynuują nauki, gdyż koncentrują się na pracy zawodowej – stąd jeden z rozmówców wskazywał na malejącą liczbę studentów informatyki na stacjonarnych studiach magisterskich. Można więc powiedzieć, że uczelnia
padła ofiarą efektywnego sytemu kształcenia – jej absolwenci są wchłaniani przez
rynek pracy i potem już nie mają czasu lub nie widzą potrzeby dalszego kształcenia
się. Jak uczelnia radzi sobie z tym „problemem”? Oto odpowiedź dziekana jednej
z uczelni publicznych:
(…) Jak jest mniejsza liczba kandydatów to wiadomo, że są jakieś limity, my tam przyjmujemy wtedy i kandydaci nawet słabsi mają większe szanse dostać się na studia stacjonarne niż było
parę lat temu (…).
O prowadzeniu kształcenia na danym kierunku studiów decyduje popyt, czyli zainteresowanie kandydatów na studia. Jeśli nie ma chętnych uczelnia podejmuje
decyzję o likwidacji danego kierunku. Aby kierunek był rentowny, należy zrekrutować od 15 do 20 kandydatów. Według badanych jest to uzależnione od kierunku
studiów – na kierunkach humanistycznych grupy powinny być większe niż na technicznych.
(…) jeżeli zgłosi nam się na I rok mniej niż 20 kandydatów, to bez wielkich analiz widać, że
tu nie ma co się z nimi szarpać, bo na I roku kilku z nich odpadnie, no i co? (…).
Wyjątek, gdzie kryteria ekonomiczne nie miały znaczenia, stanowi kierunek filozofia na jednym z publicznych uniwersytetów, gdzie zgłosiło się zaledwie 12 kandydatów. Mimo to studia zostały uruchomione:
(…)zgłosiło się na filozofię 8-12 kandydatów. Przykładając te kryteria, o których mówiłem
przed chwilą, a stricte ilościowe abstrahując od tego, jaki to kierunek, jak by przełożyć to co
należało, nie uruchomić kształcenia na kierunku filozofia, ale oczywiście jaki argument się poja-
165
wił? Zaraz, co to za uniwersytet bez filozofii, jak to tak może być? Ludzie, musi być. Myśmy
chyba nawet ulegli tej argumentacji, jak dobrze pamiętam, chociaż ja niechętnie przyznaję (…).
Studia uruchomiono przy niedoborze kandydatów, gdyż zadecydowały tu argumenty pozaekonomiczne, tj. związane z prestiżem uniwersytetu, tradycją, silna kadrą
naukową zatrudnioną na danym wydziale. Jednak w innej publicznej uczelni nie
uruchomiono kierunku kulturoznawstwo, gdy nie było kandydatów. Uczelnia nie
mogła sobie pozwolić na prowadzenie nierentownego kierunku studiów.
Podsumowanie
Po dziesięciu latach od opublikowania wyników badań Krajowej Izby Gospodarczej widać, że zarówno uczelnie jak i sami studenci (kandydaci na studentów), są
bardziej świadomi swoich decyzji i wyborów. Obie strony działają w warunkach
niepełnej informacji i silnej konkurencji. Uczelnie są osadzone w swoim regionie.
Same o to zabiegają ściśle współpracując z interesariuszami przy tworzeniu programów kształcenia. Powołują specjalne rady doradcze skupiające się nad wypracowaniem wytycznych co do zawartości programów kształcenia. Współpracują z instytucjami kształcącymi na niższym poziomie edukacji. Ma to dwie zalety. Pierwsza jest
taka, że reklamują swoją ofertę edukacyjną. Druga – ma aspekt bardziej korzystny
dla samych kandydatów i studentów – zapoznają się oni z kierunkami kształcenia
możliwymi do wyboru oraz mają wpływ na sam proces kształcenia. Podczas spotkań z przedstawicielami uczelni, uczniowie mogą zadawać pytania, np. o proporcje
między zajęciami teoretycznymi i praktycznymi. Natomiast, w trakcie studiów, studenci mają prawo do zgłaszania swoich postulatów odnośnie treści kształcenia na
danym kierunku. Z przeprowadzonych wywiadów widać, że propozycje studentów
są stosowane praktyce.
Uczelnie uruchamiając nowy kierunek studiów biorą pod uwagę potencjalne zainteresowanie jego absolwentami na lokalnym rynku pracy i wśród kandydatów na
studentów. 10 lat temu czyniły tak częściej uczelnie niepubliczne niż publiczne.
Obecnie ten podział wydaje się zanikać. Oba sektory są wyraźnie zainteresowane
w prowadzeniu kierunków studiów atrakcyjnych dla pracodawców i dla samych
kandydatów na studentów.
166
Jolanta BUCZEK
Po ponad dwóch dekadach od uwolnienia rynku edukacji wyższej i początkowo
bardzo żywiołowym zainteresowaniu podejmowaniem nauki na poziomie wyższym,
wyraźnie widać, że nadszedł czas dojrzałego i odpowiedzialnego funkcjonowania tej
sfery życia społecznego.
Bibliografia
[1] Akerlof G.A., The Market for „Lemons”. Quality Uncertainty and the Market
Mechanism. ”The Quaterly Journal of Economics”.84 (3), s. 488-500, 1970.
[2] Becker G. S., Investment in Human Capital: a Theoretical Analysis, Journal of Political Economy 70 (5), s. 9-49, 1962.
[3] Becker G. S., Rates of Return from College Education, in Human Capital: A Theoretical and Empirical Analysis with Special Reference to Education (3rd Edition),
NBER Chapters, National Bureau of Economic Research, s. 161-204, 1994.
[4] Becker G.S., Ekonomiczna teoria zachowań ludzkich, PWN, Warszawa 1990.
[5] Becker G.S., The Economics of Discrimination. 2d ed. Chicago: University of
Chicago Press. 1971.
[6] Domański H., Hierarchie i bariery społeczne w latach dziewięćdziesiątych, Instytut
Spraw Publicznych, Warszawa 2000.
[7] Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 października
2014 r. w sprawie warunków prowadzenia studiów na określonym kierunku i
poziomie kształcenia (Dz. U. poz. 1370).
[8] Szkoły wyższe i ich finanse 2008-2014, GUS, Warszawa.
[9] Spence M., Job Market Signaling. The Quaterly Journal of Economics. Vol.
87, No. 3, 1973, s. 355-374.
[10] Sztandar-Sztanderska U., Minkiewicz B., Bąk M., Oferta szkolnictwa wyższego
a wymagania rynku pracy. Badanie przeprowadzone w Instytucie Społeczeństwa Wiedzy na zlecenie Krajowej Izby Gospodarczej, Warszawa 2004.
[11] Ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r. (Dz. U. z 2005 r. Nr
164, poz. 1365, ze zm.).
167
[12] Wynagrodzenia Polaków w 2014 r. Podsumowanie ogólnopolskiego badania wynagrodzeń (OBW) Sedlak&Sedlak
Streszczenie
Słowa kluczowe: szkolnictwo wyższe, uczelnie publiczne, uczelnie niepubliczne, badania
W niniejszym artykule przedstawiono możliwe ścieżki i motywy uruchamiania nowych kierunków studiów z perspektywy kierowników uczelni i wydziałów (rektorów, prorektorów, dziekanów i prodziekanów), a także podmiotów procesu kształcenia (studentów). Do analizy wykorzystano wywiady (IDI, FGI) przeprowadzone w drugiej połowie 2014 r. w ramach badania „Społeczne i ekonomiczne uwarunkowania wyborów osób w wieku 19-30 lat dotyczących studiowania”
zrealizowanego przez Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie. W badaniu wzięli udział
przedstawiciele władz uczelni i studentów (z uczelni publicznych i niepublicznych).
W konkluzjach skupiono się na wskazaniu ewolucji rynku usług edukacyjnych. Władze
uczelni działając w warunkach silnej konkurencji i asymetrii informacji podejmują racjonalne
decyzje odnośnie uruchamiania nowych kierunków studiów.
New courses of studies – reasons for their launch.
Discussion of selected research results
Summary
Key words: higher education, public universities, private universities, research
The article presents the possible paths and motives for starting up new fields of study from the
perspective of administrators of universities and departments (presidents, vice-presidentss, deans and
vice-deans), as well as students.
For the analysis, were used interviews (IDI, FGI) conducted during the second half of 2014
were used. The interviews were part of "Social and economic determinants people aged 19-30 years
forchoices regarding fields of study" research provided by the Institute for Educational Research in
168
Jolanta BUCZEK
Warsaw. Representatives of universities and students of public and private universities participated
in the study.
Conclusions focused on the identification of the evolving of the educational services market. Presidents and deans of universities acting in a highly competitive environment and lacking complete
information make rational decisions regarding the start-up of new fields of study.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 169-181]
ISSN 1897-2500
Kamil KRZYŻANOWSKI
Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem
Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet
Medyczny
Przemysław ŻURATYŃSKI
Samodzielny Publiczny Wielospecjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Bydgoszczy, Instytut Nauk Medycznych Uczelnia
Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Ewolucja definicji edukacji zdrowotnej
Edukacja (z łac. education – wychowanie, pielęgnowanie) swoim znaczeniem obejmuje ogół wielowymiarowych działań i procesów służących wychowaniu i kształceniu osób lub grup
społecznych. Edukacja dotyczy wszystkich dziedzin życia człowieka na przestrzeni
całej jego egzystencji. Także w wymiarze zdrowia i higieny występują elementy
edukacji (1,2,3,4,5).
Edukacja zdrowotna definiowana przez B. Woynarowską, lekarza pediatrę
i twórczyni koncepcji profilaktycznej opieki zdrowotnej, jako całożyciowy proces uczenia
się ludzi jak żyć, aby: zachować i doskonalić zdrowie własne i innych; w przypadku wystąpienia
choroby lub niepełnosprawności aktywnie uczestniczyć w jej leczeniu, radzić sobie i zmniejszać jej
170
Kamil KRZYŻANOWSKI, Przemysław ŻURATYŃSKI
negatywne skutki, posiadała w historii wiele modyfikacji i określeń. Zatem edukacja
zdrowotna oprócz zdrowia dotyczy również choroby (1, 2, 4, 5, 6).
Na przestrzeni lat edukacja zdrowotna poddana była ewolucji. W końcu XIX w.
i w pierwszej połowie XX w. używano terminu „wychowanie higieniczne”. Nazwa
była zarezerwowana do nauczania dzieci i młodzieży podstawowych zasad higienicznych. W latach 50. XX w. wprowadzono nową definicję: „oświata sanitarna” dla
zabiegów wychowawczo-dydaktycznych, mających na celu upowszechnienie podstawowej wiedzy o zdrowiu, ze szczególnym naciskiem na profilaktykę i zapobieganie chorób i zagrożeń. Już 10 lat później wykreowano nową dziedzinę, która łączyła
w sobie nauki medyczne, humanistyczne i społeczne. „Oświata zdrowotna”, bo
o niej mowa, dążyła do tego, aby całe społeczeństwo:
‒
posiadało chęci i umiejętności do doskonalenia, ochrony oraz ratowania
zdrowia,
‒
w przypadku zagrożenia życia i zdrowia umiało odpowiednio sobie pomóc
lub prawidłowo skorzystać z pomocy służby zdrowia,
‒
dbało o higienę swoją i otoczenia,
‒
posiadało chęci i umiejętności do rozwiązywania problemów związanych
ze zdrowiem (1, 2, 4, 6).
W latach późniejszych wprowadzono kolejny termin „wychowanie zdrowotne”,
który w odróżnień od oświaty zdrowotnej dotyczył edukacji dzieci i młodzieży. Oba
termin do dnia dzisiejszego są używane m.in. przez instytucje współpracujące
z Państwową Inspekcją Sanitarną (4, 5, 7).
Lata 70. XX w. przyniosły kolejną definicję „pedagogika zdrowia”, która stała się
subdyscypliną pedagogiki. Pedagogika zdrowia przedstawia podstawy metodologiczne dla edukacji zdrowotnej łącząc ze sobą elementy pedagogiki oraz nauk medycznych. Uważa się, iż prekursorka pedagogiki społecznej w Polsce, Helena Radlińska wspomogła również rozwój pedagogiki zdrowia (5, 8).
Od końca 80. lat XX w. w Polsce zaczęto stosować terminu „edukacja zdrowotna”. Jest on odpowiednikiem określenia używanego w języku angielskim healtheducation lub też education for health. W tabeli przedstawiono wybrane definiowanie w ko-
171
lejności chronologicznej (tabela 1). Definicje edukacji zdrowotnej podkreślają m.in.
aktywność i zaangażowanie uczestników (uczenie się), dobrowolność udziału oraz
wielodyscyplinarność edukacji zdrowotnej (5).
Tab. 1. Definiowanie edukacji zdrowotnej (5)
Edukacja zdrowotna to:
proces, w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne
i społeczności, w której żyją
Williams, 1988
proces oparty na naukowych zasadach, stwarzający sposobność
planowego uczenia się i zmierzający do umożliwienia jednostkom
Rezolucja Rady Wspólnoty
podejmowania świadomych decyzji dotyczących zdrowia i postępowa-
Europejskiej, 1989
nia zgodnie z nim
podejmowanie wysiłków na rzecz wzrostu kompetencji jednostki
i grup w sferze samodzielnego działania na rzecz zdrowia, na
Słońska, 1999
różnych poziomach życia społecznego
każda planowana działalność ukierunkowana na uczenie się
o zdrowiu i chorobie
Tones, Greek, 2004
Aby prawidłowo zdefiniować edukację zdrowotną, a także określić jej cele oraz
oczekiwane efekty pomocna jest znajomość niektórych pojęć. Zaliczamy do nich:
‒
wiedzę – informacje, które nabył człowiek i utrwalił w swoim umyśle, na
drodze uczenia się oraz zdobywania doświadczeń. Zdobyta wiedza może
zostać w każdej chwili odtworzona, wykorzystana lub też pogłębiona i zaktualizowana.
‒
nawyki – zautomatyzowane wykonywanie jakiejś czynności, które poprzedzone jest wielokrotnym jej powtarzaniem (np. nawyk mycia rąk przed jedzeniem, mycia zębów 2 razy dziennie).
‒
przekonanie
‒
postawę – element osobowości warunkujący reagowanie lub zachowanie
się w określony sposób w przypadku określonych sytuacji.
172
‒
umiejętność – wg Słownika języka polskiego jest sprawnością w wykonywaniu
pewnych czynności i podejmowaniu określonych zachowań. W przypadku
zdrowia umiejętności dzielimy na dwie grupy:
1.
umiejętności odnoszące się do zdrowia fizycznego (m.in. higiena
i pielęgnacja ciała, samoocena i samokontrola, zachowanie bezpieczeństwa,
udzielanie pierwszej pomocy),
2.
umiejętności odnoszące się do zdrowia psychicznego (umiejętności życiowe) – „umiejętności umożliwiające jednostce pozytywne zachowania przystosowawcze, które pozwalają efektywnie radzić z zadaniami i wyzwaniami
codziennego życia” (wg WHO).
‒
zachowania.
Wspomniane czynniki procesu edukacji zdrowotnej należy odpowiednio sprawdzać, a do pomiarów należą odpowiednio w przypadku:
‒
wiedzy – testy lub inne sprawdziany przed rozpoczęciem (pretest) i po zakończeniu danego działu, programu (posttest);
‒
nawyków – obserwacje lub testy;
‒
przekonań – testy (najlepiej skalą Likerta), gdzie badani ustosunkowują się
do odpowiednich stwierdzeń;
‒
postaw – obserwacje, analiza treści pisanych oraz zadawanych pytań;
‒
umiejętności – samoocena uczących się, obserwacja zachowań w różnych
sytuacjach;
‒
zachowania – kwestionariusz ankiety ze szczegółowymi pytaniami odnośnie zachowań (2, 5, 7, 8).
Metodyczne podstawy edukacji zdrowotnej
Edukacja zdrowotna opiera się o pedagogikę, a ściślej mówiąc o dydaktykę, której jest częścią. Dydaktykę definiujemy jako „naukę o nauczaniu i uczeniu się”. Aby
dokładnie zrozumieć definicję należy wytłumaczyć jej treść. Wg Kupisiewicza, polskiego pedagoga i dydaktyka, nauczaniem nazywamy wszystkie czynności mające na
celu organizację oraz kierowanie procesem uczenia się przy zapewnieniu odpowied-
173
nich warunków do zdobywania wiedzy i umiejętności. Proces ten należy stale kontrolować. Uczeniem się, w/w pedagog nazywa proces zdobywania przez uczącego
się określonych wiadomości, nawyków i umiejętności (1, 2, 5, 9, 11).
Jednym z działów dydaktyki szczegółowej jest metodyka nauczania. Jej nadrzędnym celem jest poszukiwanie odpowiednich i efektywnych sposobów nauczania.
Zajmuje się analizą celów, treści, metod oraz form organizacyjnych kształcenia.
Dyscyplina ta należy do dyscyplin praktycznych zajmujących się metodami nauczania wybranych zagadnień. Metodyka nauczania odnosi się do wszystkich płaszczyzn
życia. Również do edukacji zdrowotnej (1, 2, 5, 9, 11).
Prawidłowo prowadzona edukacja zdrowotna musi być najpierw odpowiednio
zaplanowana. Aby plan był wartościowy musi zawierać odpowiedzi (elementy) na 3
pytania: Co chcemy osiągnąć? Co zamierzamy zrobić? W jaki sposób sprawdzimy
efekty? Etapy planowania edukacji zdrowotnej powinny mieć następujący przebieg:

etap 1. Diagnoza potrzeb uczestników i wybór priorytetów

etap 2. Ustalenie celów i zadań

etap 3. Dobór najwłaściwszych i najbardziej skutecznych metod i technik

etap 4. Identyfikacja zasobów ludzkich, materialnych oraz czasu

etap 5. Planowanie ewaluacji

etap 6. Opracowanie planu (scenariusza, konspektu) realizowanej edukacji

etap 7. Realizacja edukacji oraz ewaluacja (2, 11).
Metody nauczania i zasady kształcenia
W procesie kształcenia stosowane są odpowiednie metody kształcenia. Słowo
„metoda” pochodzi z języka greckiego (methodos) i oznacza drogę, sposób postępowania. Istnieje wiele wyjaśnień pojęcia: „metody nauczania”. Według W. Okonia,
polskiego pedagoga jest to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniem,
umożliwiający osiąganie celów kształcenia, inaczej mówiąc, jest to wypróbowany układ czynności
nauczycieli i uczniów realizowanych świadomie w celu spowodowania założonych zmian w osobowości uczniów (4). Według Kruszewskiego (11) metodami nauczania nazywamy
wszystkie czynności pedagoga, nauczyciela, których efektem jest wprowadzenie do
lekcji wiadomości, a zarazem kierowanie jej tokiem. Dokładniej rzecz ujmując w
174
celu osiągnięcia zamierzonego efektu nauczyciel postępuje z uczniami według określonego sposobu, wg określonych metod (10, 11, 12, 13, 14, 15, 16).
Metody nauczania można podzielić wg poglądów pedagogów. Podział ten wygląda następująco:
‒
wg B. Nawroczyńskiego: metody podające, poszukujące i laboratoryjne;
‒
wg L. J. Lerner’a i M. N. Skatkin’a: metody objaśniająco-poglądową, problemową, częściowo poszukującą, badawcze;
‒
wg C. Kupisiewicza: metody oglądowe, słowne, praktyczne, gry dydaktyczne;
‒
wg W. Okonia: metody poglądowe, problemowe, eksponujące wartości waloryzujące, praktyczne (9, 10).
W tabeli 2. przedstawiono podział metod wg Kupisiewicza oraz Okonia.
Tab. 2. Metody kształcenia wg polskich pedagogów Kupisiewicza i Okonia –
(4, 10)
METODY KSZTAŁCENIA
wg Kupisiewicza
Oglądowe:

pokaz

pomiar
Słowne:






opowiadanie
opis
wykład
pogadanka
dyskusja
praca z książką
wg Okonia
Poglądowe (asymilacji wiedzy):
uczenie się przez przyswajanie
pogadanka
dyskusja
wykład
praca z książką





Problemowe (samodzielnego dochodzenia do
wiedzy):

wykład konwersatoryjny

dyskusja

burza mózgów

gry dydaktyczne

inscenizacja
175
METODY KSZTAŁCENIA
wg Kupisiewicza
Praktyczne:
metoda laboratoryjna
metoda zajęć praktycznych


Gry dydaktyczne:
metoda symulacyjna
metoda sytuacyjna
burza mózgów



wg Okonia
Eksponujące wartości waloryzujące:
ekspresyjne
impresyjne


Praktyczne (uczenie się przez działanie):
ćwiczenia
realizacja zadań wytwórczych


Aby prawidłowo wybrać odpowiednią metodę należy wziąć pod uwagę następujące czynniki:
‒
cele kształcenia i zdania dydaktycznych,
‒
treść materiału,
‒
wiek uczniów oraz rozwoju intelektualnego grupy,
‒
czas realizacji zajęć oraz dostępne środki dydaktyczne,
‒
doświadczenia nauczyciela,
‒
warunki, w których odbywają się zajęcia (9, 10).
Ewaluacja w edukacji zdrowotnej
Prawidłowo prowadzona edukacja zdrowotna potrzebuje prawidłowego sprawdzenia oraz ocenienia. Czynności mające na celu sprawdzenie skuteczność oraz
przydatność podejmowanych działań kształcenia nazywamy ewaluacją (5,17,18).
Ewaluację edukacji zdrowotnej dzielimy na dwa rodzaje:
‒
ewaluację procesu,
‒
ewaluację wyników.
W obu rodzajach stosujemy odpowiednie metody, najlepiej utrwalane w formie
pisemnej.
Ewaluacja procesu edukacji zdrowotnej wykorzystuje:
‒
analizę danych o zajęciach (ich liczba, czas trwania oraz organizacja),
176
‒
obserwację uczestników w czasie zajęć (zachowania, zainteresowania, aktywność, inicjatywy i pomysły),
‒
samoocenę prowadzącego,
‒
zbieranie informacji, opinii od współtwórców zajęć/programów oraz
uczestników.
Ewaluacja wyników edukacji zdrowotnej jest w porównaniu do ewaluacji procesu
trudniejsza oraz bardziej skomplikowana. Wpływ na to ma m.in. fakt, iż efekty
poddane są dodatkowym czynnikom społeczno-kulturowym oraz indywidualnym
usposobieniom człowieka i widoczne są dopiero po dłuższym czasie. Ewaluacja
zakłada ustalenie zmian po zrealizowaniu celów edukacyjnych następującymi metodami i narzędziami:
‒
sprawdziany, testy przyrostu wiedzy (prestest i posttest),
‒
kwestionariusze ankiet lub kwestionariusze wywiadu,
‒
czynna obserwacja postępowania i zachowania uczestników,
‒
samoocena uczestniczących odnośnie zmian w ich stylu życia,
‒
ocena i informacje najbliższego otoczenia uczestników (np. rodzice).
Ewaluacja wyników edukacji zdrowotnej, jako metoda mająca na celu sprawdzenie skuteczności oraz przydatność podejmowanych działań kształcenia poddawana
jest cały czas nowym badaniom i pracom, gdyż w dalszym ciągu przysparza wielu
problemów w jej realizacji (7,19).
Pomiar osiągnięć dydaktycznych
Pomiar osiągnięć dydaktycznych odbywa się przy pomocy różnego rodzaju testów. Jako pierwszy terminu tego użył psycholog amerykański James McKeen Cattell w 1898 roku dla określenia indywidualnych różnic sprawności percepcyjnej
i psychomotorycznej. Polski dydaktyk, Okoń zdefiniował test jako próbę poznania
pewnych właściwości i cech danego przedmiotu. Testy są stosowane we wszystkich
dziedzinach nauki. Swoje najczęstsze zastosowanie znalazły w edukacji i nauczaniu
(4, 13, 20, 21). Testy przyrostu wiedzy, określane również jako testy osiągnięć stanowią podstawowe narzędzia pomiaru dydaktycznego. Stanowią one zbiór zdań,
177
pytań odnoszących się do danego tematu zajęć. Ich rozwiązanie pozwala na wnioskowanie o opanowaniu danego zakresu. Testy mają również za zadanie zweryfikowanie wiedzy, sprawdzenie zrozumienia tematu oraz umiejętności zastosowania
wiedzy w życiu codziennym. Wśród wielu klasyfikacji testów, godna uwagi zasługuje
klasyfikacja według Niemerki (13). Dzieli on testy wg czterech kategorii:

rodzaj pomiaru
‒
test różnicujący (porównanie grup badanych między sobą)
‒
test sprawdzający (weryfikacja opanowania wiedzy, umiejętności wg wymagań)
‒

test sprawdzający wielostopniowy (weryfikacja wg co najmniej 2 wymogów)
konstrukcję testu
‒
test nieformalny (bez badań próbnych)
‒
test standaryzowany (z badaniami próbnymi pozwalającymi wprowadzenie
ulepszeń i zmian)

zasięg stosowania
‒
test nauczycielski
‒
test szerokiego użytku

sposób udzielania odpowiedzi
‒
test ustny
‒
test pisemny
‒
test praktyczny.
Największe znaczenie dydaktyczne mają testy pisemne oraz praktyczne i są najczęściej stosowane w dydaktyce, a w szczególności w edukacji zdrowotnej (4, 20).
Testy pisemne stają się najbardziej wartościowe, gdy są przygotowane odpowiednio do badanego problemu. Powinny być dostawane do respondentów. Podstawowym krokiem tworzenia testu jest zakwestionowanie zakresu, na którym opierały się
będą pytania, zadania. Wyróżniamy dwie formy zadań:

zadania otwarte – brak podpowiedzi; respondent (uczeń) sam formułuje
odpowiednią odpowiedź i ją zapisuje. Dzielimy je na:
178
‒
zadania rozszerzonej odpowiedzi (dłuższa odpowiedz np. rozprawka – czas
na rozwiązanie ok. 20 min),
‒
zadania krótkiej odpowiedzi (liczba, symbol, słowo maksymalnie 2-3 zdania
– czas na rozwiązanie ok. 3 min),
‒
zadania z luką (wstawieni brakującego elementu do zdania – czas na rozwiązanie ok. 40 sekund),

zadania zamknięte – podanie odpowiedzi (rozwiązania) z pośród podanych
możliwości (dystraktorów). Dzielimy na:
‒
zadania wyboru wielokrotnego (wskazanie 1 odpowiedzi prawidłowej lub
najlepszej – werstarktora z pośród 3 – 5 możliwości; czas na rozwiązanie ok.
90 sekund),
‒
zadanie na dobieranie (segregacja odpowiedzi wg określonego porządku lub
połączenie elementów z 1 zbioru z elementami ze zbioru 2),
‒
zadania typu prawda-fałsz (najprostsza forma zadania; ocena twierdzenia)
(20, 21).
Podstawowe etapy przy konstruowaniu każdego rodzaju testu powinny przebiegać wg następującego porządku:
‒
Zatytułowanie testu.
‒
Scharakteryzowanie programu testu.
‒
Określenie przeznaczenia testu.
‒
Wybór rodzaju testu oraz form zadań.
‒
Ustalenie planu testu oraz warunków testowania (11, 22).
Edukacja dla bezpieczeństwa jako przykład elementu edukacji zdrowotnej
Terminologia ogólnie rozumianego pojęcia bezpieczeństwa jest różnorodna.
W wielu wiarygodnych i dostępnych źródłach wiedzy badacze przedstawiają swoje
definicje. W słowniku języka polskiego bezpieczeństwem nazywamy „stan w którym
nie istnieje żadne zagrożenie”. A. Maslow, amerykański psycholog opracował piramidę potrzeb człowieka. Bezpieczeństwo, zaraz po potrzebach fizjologicznych
179
zajmuje podstawowe miejsce piramidy, czyli jest pierwotną potrzebą każdego człowieka w jego całym życiu (5). Przeciwieństwem bezpieczeństwa są zagrożenia. Definiowane są one jako wszystkie sytuacje, zdarzenia lub zjawiska mające niebezpieczny wpływ na zdrowie i życie człowieka. Zaliczamy do nich m.in. burze, ruch
drogowy, hałas, klęski żywiołowe itp. (5).
Zagrożenia są ściśle związane z wypadkami. Są one nagłymi zdarzeniami, sytuacjami, które zwiększają prawdopodobieństwo lub powodują powstanie urazów.
Zatem wypadek i uraz nie są synonimami. Skutkiem wypadku może być również
choroba (np. nowotworowa w wyniku napromieniowania) lub zaburzenia psychologiczne (5).
Aby zapobiec stale rosnącej liczbie wypadków oraz związanej z nimi liczbie urazów w ostatnich latach zaczęto rozwijać promocję bezpieczeństwa. Stała się ona
koncepcją mającą swoje korzenie w promocji zdrowia oraz wykorzystującą podobieństwo między bezpieczeństwem a zdrowiem. Promocja bezpieczeństwa została
zdefiniowana przez grupę szwedzko-kanadyjskich naukowców jako „poziom kształtowania i utrzymania bezpieczeństwa” na każdym poziomie życia człowieka. Ściślej
mówiąc, jest to proces uwzględniający zmiany w zachowaniu człowieka oraz zmiany
w otaczającym go środowisku, które zmniejszą ryzyko wystąpienia urazów (5).
Podstawą dla profilaktyki urazów i wspomnianej promocji bezpieczeństwa jest
edukacja do (dla) bezpieczeństwa. Jest ona procesem nauki człowieka o zapobieganiu zagrożeniom własnym i innych ludzi, a także o postępowaniu z urazami swoimi
i innych doznanych na skutek zagrożeń. Edukacja ta powinna odbywać się na każdym szczeblu życia człowieka i winna być odpowiednio dostosowana do wieku,
pełnionych obowiązków oraz warunków życia lub pracy (5).
Edukacja dla bezpieczeństwa jako element edukacji zdrowotnej najlepsze rezultaty odnosi w nauczaniu szkolnym. Powinna być prowadzona we wszystkich typach
szkół, a jej celem powinno być podniesienie świadomości dzieci i młodzieży na
zagrożenia oraz urazy z kształtowaniem odpowiednich zachowań, postaw czy umiejętności. Za cel należałoby przyjąć również nauczenie podstawowych czynności
związanych z pierwszą pomocą w przypadku urazu swojego lub innej osoby (5).
180
Bibliografia
[1] Ekiert J., Organizacja higieny szkolnej, [w:] Higiena szkolna, PZWL, Warszawa
1958; 88-111.
[2] Ewles L., Simnett I., Promoting health. A practical guide, Baillere Tindall, Edinburgh 2003.
[3] Mitkiewicz K., Propaganda nauczania higieny w szkole, [w:] Higiena szkolna, Wydawnictwo M. Arcta, Warszawa 1933; 888-918.
[4] Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. Akad. "Żak", Warszawa 1998.
[5] Woynarowska B., Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007.
[6] Tchorzewski A., Wychowanie w kontekście teoretycznym, Wyd. Uczeln. WSP,
Bydgoszcz.
[7] Karski J.B., Słoński Z., Wasilewski B.W., Promocja zdrowia, Sanmedia, Warszawa
1994.
[8] Olejko J., Wypadki i urazy dzieci i młodzieży w szkole, [w:] Standardy i metodyka pracy
pielęgniarki szkolnej, InstytutMatki i Dziecka, Warszawa 2003, 54-65.
[9] Kunowski S., Podstawy współczesnej pedagogiki. Wydawnictwo Salezjańskie,
Warszawa.
[10] Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Pol. Oficyna Wydaw. BGW,
Warszawa 2005.
[11] Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, Wyd. PWN, Warszawa.
[12] Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2000.
[13] Niemierko B., Pomiar wyników kształcenia, WSiP, Warszawa 1999.
[14] Nowak M., Podstawy pedagogiki otwartej, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin.
[15] Szaran T., Pomiar dydaktyczny, WSiP, Warszawa 2000.
[16] Zaczyński W., Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997.
[17] Buczkowska E., Grześkowiak M., Efektywność kształcenia w pomocy doraźnej. Nowiny Lekarskie, 1998, 11, 1180.
181
[18] Champerek E., Korecka R., Żołnierczuk-Kieliszek D., Efektywność nauczania
pierwszej pomocy w szkołach. Medycyna Intensywna i Ratunkowa, 2004, 7/(4), 201204.
[19] Mizerak H., Ewaluacja zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej. Edukacja zdrowotna i
promocja zdrowia w szkole, Wkładka tematyczna – Zeszyt 6, Warszawa 2003.
[20] Pacławska K., Artefakty w badaniach pedagogicznych, [w:] Teoretyczne podstawy
pedagogiki, Kraków 1987.
[21] Palka S. (red.)., Orientacje w metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999.
[22] Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Warszawa 2000.
Streszczenie
Słowa kluczowe: edukacja zdrowotna, definicja, metodyka
W artykule autorzy podejmują różne aspekty edukacji zdrowotnej, w szczególności dotyczące jej
metodyki nauczania.
Health education ‒ teaching and learning
Summary
Key words: health education, definitiones, methodology
The authors take different aspects of health education, in particular concerning its methods of
teaching.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 183-195]
ISSN 1897-2500
Erna MIELNIK
Instytut Spółdzielczości w Winnicy
Сущность интеллектуальной собственности
как особого объекта оценки
Постановка проблемы. С развитием рыночных отношении, быстротой и
масштабностью
технологических
изменений
невозможно
обеспечить
конкурентоспособность лишь за счет использования материальных и
финансовых
факторов,
которые
становятся
общедоступными
для
большинства организаций. В этих условиях особый интерес участников
экономических отношений вызывают вопросы, связанные с использованием в
деятельности
организаций
факторов
нематериального
характера
как
инструментов повышения доходности и конкурентоспособности.
Однако при создании, перераспределении и вовлечении в коммерческий
оборот объектов интеллектуальной собственности возникает множество
проблем, связанных и их использованием, учетом, управлением, анализом и
оценкой.
Несовершенство
законодательной
базы,
недостаточная
теоретическая разработанность методики учета, оценки и аудита объектов
интеллектуальной собственности - эти и другие проблемы становятся сегодня
весьма актуальными для исследования.
Проблему исследовали. Значительный исследовательский вклад в области
управления и оценки интеллектуальной собственности внесли известные
184
Erna MIELNIK
отечественные авторы: Б.Б. Леонтьев, А.Г. Грязнова, Н.А. Федотова, А.Н.
Козырев, Н.В. Лынник, Г.В. Бромберг, С.А. Смирнов, Н.Ю. Пузыня, И.В.
Сергеев и другие.
Вопросам оценки интеллектуальной собственности посвятили свои работы
зарубежные ученые: А. Андерсен, К. Свейби и другие.
Недостаточная разработанность теоретических и практических аспектов по
вышеизложенным вопросам требуют дальнейших исследований, что и
предопределило выбор темы и направлений ее разработки.
Цель исследования. состоит совершенствовании методических подходов
по стоимостной оценке объектов интеллектуальной собственности для
повышения эффективности их использования.
Результаты исследования: В Украинских коммерческих организациях в
настоящее время недоучитывается роль и значение использования объектов
интеллектуальной собственности (ОИС). Кроме того, имеющиеся источники
по-разному
трактуют
такие
понятия,
как:
«нематериальные
активы»,
«интеллектуальная собственность», «интеллектуальный капитал», - что создает
дополнительную сложность.
Исследование в данной области позволило нам следующим образом
изобразить
соотношение
трех
изучаемых
понятий
«интеллектуальная
собственность», «нематериальные активы» и «интеллектуальный капитал» (рис.
1).
Рис. 1. Соотношение понятий «интеллектуальная собственность»,
«нематериальные активы», «интеллектуальный капитал»
интеллектуальная
собственность
нематериальные
активы
интеллектуальный
капитал
185
По нашему мнению, интеллектуальная собственность - это результаты
интеллектуальной деятельности, одновременно обладающие следующими
признаками: отделимость; охраноспособность; возможность демонстрации
информации, представляющей собой интеллектуальную собственность, на
материальном носителе. Прибавив к интеллектуальной собственности права
пользования природными ресурсами, организационные расходы и гудвилл
получим совокупность нематериальных активов. На основе обобщения
литературных источников нами сделан вывод, что нематериальные активы это уникальные объекты, используемые в хозяйственной деятельности в
течение длительного (более года) периода, имеющие денежную оценку,
обладающие способностью приносить доход (или создающие условия для
получения
дохода),
способностью
отчуждения,
юридической
защищенностью, но не являющиеся при этом материально-вещественными
ценностями.
Интеллектуальный капитал складывается из объектов нематериальных
активов
и
человеческого
капитала
(знания,
навыки
и
способности
работников).
Сравнительная характеристика ОИС и основных фондов (ОФ) позволила
нам выявить сходства и различия между данными активами (рис. 2).
Сравнение интеллектуальной собственности и основных фондов позволяет
сделать вывод о том, что и ОИС и ОФ имеют и сходства и отличия.
Проведенное исследование сущности интеллектуальной собственности
позволяет определить действительное место отдельного ОИС в составе
имущества предприятия. В связи с чем, нам представляется необходимым
изучить значение и степень влияния использования ОИС на деятельность
хозяйствующего субъекта, что имеет важное значение для оценщика при
определении
стоимости
как
отдельного
собственности, так и бизнеса в целом.
объекта
интеллектуальной
186
Erna MIELNIK
Рис.
2.
Основные
критерии
сходства
и
различия
объектов
интеллектуальной собственности (ОИС) и основных фондов (ОФ)
Основные критерии сходства и различия ОИС и ОФ
Критерии сходства
Являются национальным богатством
Являются в необоротными активами
Критерии развития
По
материальновещественно
й форме
Объекты ИС и ОФ отчуждаемы от
хозяйствующего субъекта
Переносят часть своей стоимости на
изготавливаемую продукцию путем
амортизации
Способны
оказывать
влияние
на
эффективность
хозяйствующего субъекта
Имеют денежную стоимость
По
уникальности
По наличию
физического
износа
ОИС:
нематериальны
е активы
ОФ:
материальные
активы
ОИС: все
уникальны
ОФ: некоторые
уникальны,
некоторые
стандартны
ОИС: не
имеют
физического
износа
ОФ: имеют
физический
износ
Эффективное использование объектов интеллектуальной собственности
на предприятии может оказать влияние на улучшение использования
основных производственных фондов, оборотных фондов и рабочей силы
(рис. 3).
187
Рис. 3. Механизм влияния использования ИОС на эффективность
деятельности предприятия
Использование ОИС на предприятии
Улучшение
использования оборотных
фондов
Улучшение использование
основных производственных
фондов
Повышение
производительности
труда
Увеличение производственного потенциала
Повышение эффективности деятельности предприятия
Использование ОИС на предприятии могут оказывать влияние по
следующим
направлениям:
1)
улучшение
использования
основных
производственных фондов; 2) улучшение использования оборотных фондов;
3) повышение эффективности труд. Использование ОИС по указанным выше
направлениям
позволяет
увеличить
производственный
потенциал
предприятия и повысить эффективность производства.
Грамотное
использование
ОИС
приведет
к
росту
прибыли
и
рентабельности предприятия и, как следствие, к увеличению его стоимости.
В данной ситуации неизбежно будет расти и спрос на услуги оценщиков в
области
оценки
ОИС,
поэтому
очевидна
необходимость
методологических основ оценки интеллектуальной собственности.
уточнения
188
Erna MIELNIK
По нашему мнению, оценка - это процесс определения рыночной или
иной стоимости оцениваемого объекта. На рисунке 4 представлены
предложенные нами этапы оценки стоимости ОИС.
Рис. 4. Этапы оценки ОИС
Этапы оценки ОИС
Подготовительный этап
Оперативный этап
Заключительный этап
- идентификация оцениваемых ОИС;
- идентификация прав на оцениваемые
ОИС;
- установление целей оценки и вида
рассчитываемой стоимости;
- выбор подходов и методов, для оценки
ОИС
- сбор информации об оцениваемом
объекте (внутренней и внешней);
- расчет стоимости оцениваемого ОИС;
- согласование результатов оценки (при
использовании нескольких подходов и
методов)
Составление отчета об оценки
Первый этап оценки ОИС ‒ подготовительный. На данном этапе, прежде
всего, предполагается инвентаризация (т.е. составление точного перечня
нематериальных активов, принадлежащих предприятию) и идентификация
конкретного оцениваемого объекта интеллектуальной собственности. Второй
этап оценки ‒ оперативный ‒ непосредственно сбор информации об
оцениваемом объекте и расчет его стоимости затратным, доходным и
189
сравнительным подходами. Третий этап оценки ‒ заключительный ‒
предполагает составление отчета об оценке.
Особенность
оценки
объектов
собственности
заключается в следующем: не бывает одинаковых объектов и одинаковых
условий их реализации; оценка носит строго целевой характер; не может быть
одного универсального метода оценки.
Несмотря на особенности интеллектуальной собственности, нельзя
отделять ее в рассмотрении от других видов собственности. Принципы
формирования стоимости ОИС неотделимы от тех же принципов,
действующих в оценке бизнеса вообще. Для определения стоимости
интеллектуальной собственности используют три классических подхода:
затратный, сравнительный и доходный.
Однако
в
связи
с
уникальностью
объектов
собственности существуют некоторые особенности применения данных
подходов при определении какого-либо вида стоимости. В связи с этим, нам
представляется
необходимым
предложить
математические
модели
определения стоимости ОИС затратным, доходным и сравнительным
подходами.
Обобщение рассмотренных методик затратного подхода, позволило нам
предложить методику определения стоимости ОИС (табл. 1).
Табл. 1. Методика определения стоимости ОИС затратным подходом
Формулы, применяемые при оценке:
Методы
Замещения
Объектов промышленной
СЗ=Кфс×Кмс×Кзн∑З×Кр
Объектов
авторских и
смежных
прав
СЗ=Кфс∑З×
Кр
Примечание
З – затраты на
создание аналога
в текущих ценах
190
Erna MIELNIK
Формулы, применяемые при оценке:
Методы
Объектов промышленной
Объектов
авторских и
смежных
прав
З – затраты на
Восстановительно
й стоимости
СЗ=Кфс×Кмс×Кзн∑З×Кр
СЗ=∑З×Кр
создание
ОИС-
точной
копии
оцениваемого
объекта
в
текущих ценах
Зt – фактические
Исторических
затрат
СЗ=Кфс×Кмс×Кзн∑𝑇𝑡=1 З𝑡 ×Киндt×
Кр
затраты,
СЗ=∑Т𝑡=1 З𝑡
производственн
ые в t – ом году,
в
абсолютном
выражении
Зt – фактические
Суммирования
(бухгалтерский)
СЗ=Кфс ∑𝑇𝑡=1 З𝑡 ×Киндt×Кр
затраты,
СЗ=∑Т𝑡=1 З𝑡
производственн
ые в t – ом году,
в
абсолютном
выражении
где Кфе - коэффициент функционального старения (учитывает степень износа срока
охраны ОИС); Кмс - коэффициент морального старения (учитывает отставание/
опережение оцениваемого ОИС и научно- технического прогресса); КЗН коэффициент технико-экономической значимости ОИС; Кинд t -коэффициент
индексации в 1-ом периоде;
3 - прямые и косвенные затраты, связанные с созданием ИС и приведением ее в
состояние, пригодное к использованию; КР - коэффициент рентабельности,
учитывающий прибыль инвестора
Обобщение рассмотренных методик сравнительного подхода, позволило
нам предложить методику определения стоимости ОИС (табл. 2).
191
Табл. 2. Методика определения стоимости ОИС сравнительным
подходом
Метод
Формулы,
применяемые
при оценке ОИС
К„ - определяется произведением
коэффициентов,
Метод
прямого
СС=Сскор×Кn
сравнения продаж
учитывающих
количественные и качественные
отличия между характеристиками
ОИС
и
сопоставимого ОИС
К„
Метод
корректировки
данных
определяется
путем
соотношения количеств «баллов»,
качественного
анализа
-
для
СС=Сскор×Кn
набранных
по
рейтинговой
шкале, оцениваемого ОИС и
ОИС-аналога.
где Сскор - скорректированная величина стоимости сопоставимого объектааналога с оцениваемым объектом(фактическая цена сделки с объектоманалогом корректируется с учетом индекса инфляции и величиной
амортизации аналога за период совершения сделки с объектом-аналогом до
даты оценки);
Кn – поправочный коэффициент, учитывающий количественные и
качественные различия между характеристиками оцениваемого ОИС и
сопоставимого ОИС
Обобщение рассмотренных методик доходного подхода, позволило нам
предложить методику определения стоимости ОИС (табл. 3).
Проанализировав некоторые методики определения стоимости ОИС
затратным, сравнительным и доходным подходами отметим, что их
недостатком является то, что в основном формулы предлагаются для оценки
изобретений, полезных моделей, промышленных образцов и товарных знаков
192
Erna MIELNIK
(знаков
обслуживания),
тогда
как
другие
виды
собственности либо рассмотрены в недостаточном объеме, либо вообще не
изучаются. Однако в настоящее время динамично развивается рынок
программных продуктов, сделки с данными объектами интеллектуальной
собственности предполагают определение различных видов стоимости в
зависимости от цели оценки, поэтому считаем необходимым акцентировать
внимание на уточнении сущности программных продуктов как особых
объектов оценки.
Табл. 3. Методика определения стоимости ОИС доходным подходом
Формулы, применяемые при оценке
Метод
путем
дисконтирования
Метод
преимущества в
прибыли
Метод
выигрыша
в
себестоимости
Метод
«освобождения
от роялти»
Сд=∑𝐼𝑖=1
Сд=∑𝐼𝑖=1
Сд=∑𝐼𝑖=1
путем
капитализации
ДП𝑖
ДП
Cд =
(1+𝑑𝑖)𝑖
ДП𝑖
(1+𝑑𝑖)𝑖
ДП𝑖
(1+𝑑𝑖)𝑖
ДП
Cд =
К
ДП
Cд =
К
К
ДП - денежный поток,
определяемый исходя из
размера
преимущества
прибыли от использования
ОИС
с
единицы
выпускаемой продукции и
объема
выпускаемой
продукции
ДП
-денежный
поток,
размера
преимущества
прибыли от использования
ОИС
с
единицы
выпускаемой продукции и
объема
выпускаемой
продукции
ДП - денежный поток,
величины
роялти
(в
денежном
выражении)
получаемой
от
предоставления ОИС по
лицензии
193
Формулы, применяемые при оценке
Метод
путем
дисконтирования
путем
капитализации
ДПденежный
поток,
Сд=∑𝐼𝑖=1
доли
прибыли,
Cд =
(1+𝑑𝑖)𝑖
К
приходящейся на ОИС и
величины общей прибыли
организации
где ДП, - денежный поток от использования оцениваемого ОИС в i-ом прогнозном
периоде (при применении дисконтирования);
ДП - денежный поток от использования оцениваемого ОИС в 1-ом прогнозном
периоде (при применении капитализации);
di - ставка дисконтирования в i-ом периоде; К - ставка капитализации;
i- номер прогнозного периода; I - количество прогнозных периодов
Метод
выделения
доли прибыли,
приходящейся
на ОИС
ДП𝑖
ДП
Выводы
1.
Научная новизна исследования состоит в совершенствовании
методических подходов оценки стоимости интеллектуальной собственности,
в целях повышения эффективности их использования.
2.
С
теоретической
«интеллектуальная
точки
зрения
собственность»,
конкретизированы
«нематериальные
понятия
активы»,
«интеллектуальный капитал».
3.
Уточнены
методические
аспекты
оценки
собственности: цели оценки, принципы оценки, виды стоимости, этапы и
методы оценки.
4.
На основании обобщения методических подходов оценки стоимости
объектов
систематизированы
математические модели определения стоимости объектов интеллектуальной
собственности затратным, сравнительным и доходным подходами.
194
Erna MIELNIK
[1] Антикризисное управление: Учебник / Под ред.э.м. Короткова. – М.:ИНФРА
– М, 2000.
[2] Бланк И.А. Инвестиционный менеджмент. – Киев, МП «ИТЭМ» ЛТД,
«Юнайтэд Лондон Трэйд Лититэд », 1995.
[3] Васильков В.Г., Організація виробництва: Навч. посібник. – К.: ЮНЕУ, 2003.
[4] Глобалізація і безпека розвитку: Монографія О.Г. Білорус, Д.Г. Лукяненко та
ін. Керівник авт.колективу і наук, ред.О.Г. Білоус. – К. НАН, МОІН,
КНЕУ, 2001.
[5] Кныш М.И., Перекатов Б.А., Тятиков Ю.П. Стратегическое планирование
инвестиционной деятельности: Учеб.Пособие / Кныш М.И., Перекатов Б.А.,
Тютиков Ю. П. – С Пб.: Изд.дом «Бизнес - Пресса», 1998.
[6] Рошило В.І. Джерела фінансування інноваційного розвитку: Монографія. –
Чернівці: Книги – XXI, 2006.
Аннотация
Ключевые слова: интеллектуальнaя собственностив, стоимости
Рaccмoтpивacтaя caвepтcнйвoвaние метoдичecких тoдхoдoв нo стoкoнocтoй oщeнкe
oбекoв интeллeктуaлнoй coбcтвeннocти.
Essence of intellectual property as a special object assessment
Summary
Key words: intellectual properity, essence, assessment
The methodological approaches determine the value of intellectual property and ways to improve
them.
Istota własności intelektualnej jako szczególnego obiektu oceny
Streszczenie
Słowa kluczowe: własność intelektualna, istota, ocena
W artykule przedstawiona została istota własności intelektualnej i metody oceny jej wartości.
195
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 197-208]
ISSN 1897-2500
Wiktor W. ARCHIPOW
Проблемы оценки и страхования
культурных ценностей
Произведения искусства, в том числе антиквариат, являются весьма
специфическими
видами
собственности,
имеющими
ряд
свойств,
отличающих их от таких более часто встречающихся видов собственности,
как недвижимость, имущественные комплексы, машины и оборудование и
т. п.
Оценка недвижимости, машин и оборудования, транспортных средства,
земли, действующих предприятий и т. д. основана на вполне определенных
разделах экономической науки. Что же касается произведений искусства и
антиквариата, то для оценки этих видов собственности пока не создано
единой теоретической экономической базы, и в настоящее время в этом виде
оценочной деятельности отсутствует какой-либо механизм регулирования.
В настоящее время в опубликованы разработки некоторых ученых Артюх
Т.Н. [1], Архипова В.В. [2], Индутного В.В. [3], Платонова Б. А. [4], Миллер А.
[5, 6], Гагарина А.Г. [7], Романовой Н.М. [8], Дроновой Н.Д [9] и других
авторов. Как правило это частные методики и подходы к оценке культурных
ценностей.
198
Wiktor W. ARCHIPOW
Действительно, оценка произведений искусства не может проводиться с
использованием общепринятых экономических подходов, так как отсутствуют
общие теоретические принципы экономического обоснования, необходимые
для создания методики стоимостной оценки произведений искусства и
антиквариата. Скорее всего, на данном этапе для теоретиков-экономистов
создание методики оценки этих видов собственности, в том числе
антиквариата, -невыполнимая задача. Попытки некоторых специалистов
отнести произведения искусства к движимому имуществу не выдерживает
никакой критики.
Оценка этого вида стоимости является специфическим и уникальным
видом деятельности, базирующимся на искусствоведческой, исторической
научно-исследовательской работе. Более того, этот процесс не поддается не
только формальному, но иногда даже достаточно полному словесному
описанию. Особенности оценки произведений искусства, в том числе
антиквариата, обусловлены большой степенью индивидуализации объектов
оценки. Собственно процесс оценки базируется на проведении экспертизы и
получении рыночной информации.
Безусловно, процедура оценки произведений искусства и предметов
антиквариата должна начинаться с атрибуции и экспертизы оцениваемого
предмета (объекта оценки). В этом случае оценщик, если он не обладает
специальными знаниями, должен обратиться к эксперту-искусствоведу и
получить ответы на несколько важных принципиальных вопросов, основным
из которых является установление авторства и подлинности предмета объекта оценки, то есть параметров, определяющих рыночную стоимость
конкретного
произведения
искусства.
Подлинным
произведением
конкретного художника считается лишь то, которое выполнено им
собственноручно или с его непосредственным участием.
В тоже время искусствоведческая экспертиза не всегда может дать ответ на
вопросы об авторстве, месте и времени создания произведения, не решив
вопроса о его подлинности. Однако для того чтобы отличить подделку от
199
подлинника, необходимы специальные знания о произведении - особенности
техники автора, материалов, использованных им, и ряд других важных
параметров, определяющих статус объекта оценки. Помимо навыков
искусствоведческой экспертизы, эксперт должен обладать знаниями рынка
антиквариата
и
произведений
искусства.
Недостаточное
понимание
специфики рынка этих предметов может привести к серьезным ошибкам в
определении их рыночной стоимости.
С развитием в последние годы рынка произведений искусства, в
особенности антикварного рынка, появилось большое количество подделок и
фальшивок. Между экспертами и авторами подделок и фальшивок идет
постоянная борьба и гонка. Эксперты пытаются поймать мошенников на
мельчайших нарушениях в составах материалов или технологии, а те, в свою
очередь, учитывая промахи, совершенствуют свое мастерство. В результате
такой гонки в ряде случаев фальшивка приобретает самостоятельную
художественную
ценность.
искусствоведческой
По
экспертизы,
этой
причине,
зачастую
помимо
возникает
проведения
необходимость
проведения технико-технологической экспертизы, включающей физические
и химические методы исследования. Эксперт, проводящий такую экспертизу,
кроме
владения
собственно
методами
исследования,
должен
быть
специалистом в области исторического материаловедения, а также знать
историю
методов
и
технологий,
использовавшихся
при
создании
произведений искусства и материальной культуры. Смысл этой работы
сводится к тому, чтобы выделить уникальные признаки материалов или
техники, которые позволят прямо или косвенно датировать исследуемый
объект.
Что же следует относить к объектам оценки произведений искусства и
предметов антиквариата? Основываясь на общепринятых понятиях, к этой
категории видов собственности можно отнести следующее:
200
‒
Wiktor W. ARCHIPOW
полотна, картины и рисунки целиком ручной работы на любой основе
и из любых материалов (за исключением чертежей и промышленных
изделий, украшенных от руки);
‒
оригинальные произведения скульптуры из любых материалов;
‒
редкие рукописи и инкунабулы, старинные книги, документы и
издания,
представляющие
особый
интерес
(исторический,
художественный, научный, литературный и т. д.) отдельно и в
коллекциях;
‒
почтовые, налоговые и аналогичные марки, отдельно или в
коллекциях;
‒
старинная мебель;
‒
старинные музыкальные инструменты;
‒
ювелирные изделия;
‒
предметы быта антикварного возраста.
Этот перечень имеет общий характер, поэтому он может быть расширенза
счет дополнительных видов источников. Некоторые зарубежныестраховые
компании предусматривают условия страхового покрытия и для других
предметов. Например, АХА АRТ Insuranceк произведениям искусства
относит:
‒
изобразительное искусство — фото, печать;
‒
антикварное вооружение;
‒
коллекционные вина;
‒
коллекционные машины;
‒
иные объекты коллекций.
Группы могут быть образованы и на основании других признаков,
например когда в качестве критерия выступает этнический маркер.
Этнографические предметы представляют сложный по составу, техникам,
ассортименту,
материалам,
исторических источников [10].
назначению
и
другим
параметрам
вид
201
В целом вышеуказанная систематизация материалов имеет условный
характер, некоторые аспекты являются спорными, нерешенными. Например,
отсутствует четкий критерий, когда предмет можно считать антикварным.
Еще недавно все предметы, изготовленные до 1945 г., относили к
антиквариату, они даже не подлежали вывозу из СССР. Для мебели срок
составлял не менее 100 лет, распространенной была формулировка «предметы
быта антикварного возраста» и т. д. [11].
При страховании обычного имущества его действительную стоимость
заявляет страхователь, подтвердив ее документально (договорами и иными
документами на имущество, оплаченными счетами, судебными решениями,
заключениями
экспертов/специалистов
и
пр.).
При
необходимости
представляются фотографии. Если стоимость имущества не велика, то
страховщики применяют упрощенную процедуру: информация проверяется
заочно по методикам компании. Более тщательная предстраховая экспертиза
может проводиться по инициативе любой из сторон — например, если
страхователь может указать только приблизительную страховую стоимость
или страховщик усомнится в обоснованности цены. Когда же объектом
страхования
является
дорогостоящее
имущество,
ценные
вещи,
то
предстраховую экспертизу проводят почти во всех случаях. Ее осуществляют
специалисты страховщика либо независимые оценщики.
Наибольшие трудности возникают с оценкой таких специфичных
объектов
страхования,
как
предметы
искусства,
представляющие
художественную или историческую ценность (чаще затруднения и споры
возникают, пожалуй, при оценке предметов современного искусства),
предметы коллекционного спроса и религиозного культа, ювелирные
изделия. Их цена зависит от многих факторов: степени сохранности;
конъюнктуры рынка на определенный момент (а она мало предсказуема и
изменчива); наличия оригинальной подписи, клейма, знака; времени создания
произведения; отнесения к тому или иному периоду творчества автора;
легитимности происхождения и владения вещью; условий хранения и пр.
202
Wiktor W. ARCHIPOW
Большую роль играют географическое положение, квалификация эксперта,
авторитетные мнения лиц, уже проводивших экспертизу данного предмета, и
даже имиджевая составляющая самой вещи: публикация информации о
предмете в солидном каталоге, участие в престижных экспозициях.
Культурные ценности делятся на две группы: вещи, выведенные из оборота
(музейные экспонаты), и вещи, находящиеся в обороте. В первом случае
оценку проводят в основном музейные эксперты, учитывая статус предмета на
мировом
рынке,
данные
каталогов,
аукционные
цены,
конъюнктуру
соответствующего рынка. При страховании коллекции, вывозимой за рубеж, к
страховщикам
предъявляются
особые
требования:
высокий
рейтинг,
длительный опыт работы на рынке страхования рисков finearts, наличие в
страховой
компании
специально
утвержденных
условий
этого
вида
страхования и страховых резервов, достаточных для покрытия рисков в
объеме заявленной суммы страховой оценки.
В относительно простых ситуациях страхования предметов, находящихся в
обороте (например, при страховании антикварной мебели и старинных книг),
оценку может провести сам страховщик, причем услуга обычно бесплатна для
страхователя. В более сложных случаях подлинность вещи необходимо
подтвердить, поэтому оценка проводится независимыми экспертами /
специалистами. Они принимают как рыночную, так и аукционную цену
предмета.
Предстраховая
экспертиза
становится
камнем
преткновения
для
заключения многих договоров. Она может проводиться по инициативе
страховщика или страхователя. Но в последнем случае у страховой компании
могут возникнуть обоснованные сомнения в действительности оценки. В
свою очередь, у клиента может появиться недовольство в связи с
необходимостью оплачивать услуги экспертов, на которых указывает
страховщик, особенно если тот не принимает уже имеющиеся свидетельства
авторизации и цены, составленные экспертами, которым клиент доверяет,
и/или теми, чье мнение отвечает его запросам.Страховщики иногда
203
обвиняют
в
необъективностивладельцев
ценностей,
которые
предрасположены к завышению стоимости своего имущества, а клиенты
недовольны чересчур низкой суммой предстраховой оценки.
Особенно велико такое недовольство, если произведения искусства
рассматриваются владельцами как инвестиционные инструменты. Существует
также категория физических и юридических лиц, которые, с трудом
отважившись на страхование своих художественных ценностей, так и не
решаются
допустить
к
сокровищам
незнакомых
им
лиц.
Такая
нерешительность собственников вызвана разными причинами. Например,
сомнительным прошлым многих коллекционных предметов, нежеланием
афишировать факт владения ценностями из-за опасения привлечь внимание
криминалитета и фискального ведомства (возникает необходимость уплаты
налогов). Если страхования компания непреклонна и настаивает на
экспертизе, заключение договора становится невозможным.
При оценке многих предметов искусства и в нашей стране, и за рубежом
очень актуальна проблема определения их подлинности. Подделками,
высококачественными и не очень, арт-рынок переполнен. Причем распознать
фальшивки не всегда удается, и некоторые из них попадают на аукционы, в
галереи и даже музеи. Страховщики предпочитают перед подписанием
договоров получать свежие заключения технической экспертизы, сделанной
по конкретным объектам с целью их идентификации.
Это
обусловлено
тем,
что
процесс
диагностики
нацелен
на
идентификацию объекта и включает различные аспекты, позволяющие
получить развернутую характеристику предмета по существенным для него
характеристикам. В диагностике для предмета это в основном определение
состава сырья и технологических приемов изготовления, а в идентификации
— определение подлинности произведения, авторства, его художественнокультурной ценности и т.д. Например, для металлических изделий важно
определить состав материалов, наличие в них драгметаллов, способ технологической и технической обработки, место и время изготовления, клейма, имя
204
Wiktor W. ARCHIPOW
мастера и т.д. Естественно, что для тканей или произведений живописи в
перечне диагностических приемов превалируют другие критерии.
Случается, что эксперты затрудняются сделать окончательный вывод о
подлинности того или иного объекта либо результаты экспертиз и
исследований противоречивы. Кроме того, не все эксперты обладают
должной квалификацией, и если экспертиза, оценка проведена некорректно,
то эксперт/специалист (искусствовед, музейный сотрудник) имущественной
ответственности не несет: он, выдавая справку, заключение, фактически
рискует только своей репутацией. Но ведь и доброе имя при таком роде
занятий дорого стоит, поэтому эксперт, который не уверен в подлинности
того или иного произведения искусства или не хочет прямо указывать в своем
заключении на подделку, может выкрутиться, составив документ так, чтобы
мнение нельзя было толковать однозначно. Например, после ничего не
значащей информации указывается, что в углу картины имеется подпись
именитого мастера или на изделии присутствует некое известное клеймо. Ни
к чему не обязывающая фраза может ввести в заблуждение человека
несведущего, который воспримет заключение, содержащее обтекаемые
формулировки, перечисление очевидного, как однозначное свидетельство
подлинности вещи. На самом деле в таких документах нет однозначных
выводов, позволяющих авторизовать предметы.
В некоторых случаях владельцы произведений искусства сами сомневаются
в их подлинности, а потому отказываются предоставлять те или иные
предметы для авторизации и оценки, требуя, чтобы страховая стоимость
определялась исходя из документов, уже имеющихся в их распоряжении.
Бывают
и
противоположные
примеры,
когда
владельцы
раритетов,
передаваемых из поколение в поколение, с разочарованием выясняют, что
оригинал был когда-то подменен подделкой.
Правила страхования и договоры страховщиков обязывают страхователей
создавать условия, обеспечивающие сохранность застрахованного имущества.
205
В противном случае страховщик ответственности не несет и, соответственно,
возмещение не выплачивает.
Страховщики пускаются на некоторые ухищрения для того, чтобы при
необходимости снизить размеры выплаты или вовсе уйти от нее. Например,
страховщик может отказать в возмещении на законном основании, если
убытки возникнут в связи с неосторожными или же противоправными
действиями домочадцев страхователя (если страхуется, например, домашняя
коллекция) или работников страхователя (организации, предпринимателя,
гражданина). В договоре или правилах страхования может быть указано, что
подлежит возмещению ущерб, полученный в результате противоправных
действий третьих лиц. И тут же дается уточнение: «в случае кражи, грабежа,
разбоя». Это означает, что если имущество будет утрачено или повреждено в
результате мошенничества, то это не будет являться страховым случаем.
В договоре или правилах страхования может быть указано, что
возмещаются только убытки, возникшие при умышленном уничтожении и
повреждении застрахованного имущества и его частей. Если же вред будет
причинен по неосторожности (легкомыслию или небрежности), страховщик
может заявить, что он не несет ответственности. Но это не законно.
После
наступления
страхового
случая
интересы
сторон
договора
страхования четко обозначаются, когда начинается определение размеров
убытков и сумм страховых выплат. Страховщик по договору несет
ответственность в пределах оговоренной суммы и заинтересован в снижении
страховой
стоимости
поврежденного
или
утраченного
имущества.
Страхователи (выгодоприобретатели), наоборот, пытаются ему в этом
помешать. Страховая стоимость имущества устанавливается при заключении
договора по соглашению сторон, исходя из действительной (реальной)
стоимости страхуемых объектов на момент заключения договора, и не может
ее превышать. Если это условие нарушено, то договор будет считаться
ничтожным. Но не полностью, как недобросовестные страховщики пытаются
206
Wiktor W. ARCHIPOW
убедить своих несведущих клиентов, а только в части превышения страховой
суммы над реальной стоимостью имущества.
По общему правилу страховая стоимость имущества, указанная в договоре,
не может быть впоследствии оспорена. Исключение составляют случаи, когда
страховщик, не воспользовавшийся до заключения договора своим правом на
оценку страхового риска, был умышленно введен в заблуждение относительно
страховой стоимости. Именно на такое заблуждение ссылаются страховые
компании, когда отказывают в выплатах.
Иногда страхователи пытаются оспорить страховую стоимость. Например,
уже после наступления страхового случая указывают на якобы допущенные в
Отчете оценки и договоре технические ошибки при установлении цены, на
неправильно произведенную оценку, предоставляют новые заключения
экспертов, оценщиков и пр. Но даже если спор станет предметом судебного
разбирательства, то получить за счет страховщика большую, чем обусловлено
договором, сумму не удастся, ведь страховая стоимость и страховая сумма (в
пределах которой должно выплачиваться возмещение) были установлены
договором.
В настоящее время в Украине массового спроса на услугу оценки и
страхования
культурных
ценностей,
предметов
искусства
пока
нет.
Коллекционеры редко страхуют свои сокровища. Отчасти из-за нежелания
обнародовать факт владения ценностями, платить налоги. Кроме того,
документально
подтвердить
легитимность
происхождения
предметов
искусства, как это требуют страховщики, могут далеко не все владельцы. Для
того что бы в Украине начали оценивать и страховать культурные ценности
этому должны способствовать легализация арт-коллекций и более широкая
практика рассмотрения ценностей как объектов инвестиций.
207
Список литературы:
[1] Артюх Т.М., Товарознавча експертиза ювелірних коштовностей. Теорія та
практика: Монографія. – К.: Київ. Нац.. торг.-екон. Ун-т, 2005.
[2] Архіпов
В.В.,
Методика
визначеннявартостірухомих
речей,
щостановлятькультурнуцінність, Держ. Реєстр НТД №0105Ш04462.
[3] Індутний В.В., та ін., Оцінка культурних цінностей - К.: ТОВ «АЯКС
ПРІНТ», 2006.
[4] Платонов Б.О., Основиоціночноїдіяльності: підручник / – К.: НАКККіМ,
2013.
[5] Миллер А., Иллюстрированное руководство по оценке ювелирных изделий/
Анна М. Миллер; Пер. с англ. бюро переводов РОЙД. – М.: ИД
«Квинто-Консалтинг», 2010.
[6] Миллер А., Оценка драгоценных камней и ювелирных изделий/ Анна М.
Миллер; Пер. с англ. бюро переводов РОЙД. – М.: ИД «КвинтоКонсалтинг», 2010.
[7] Гагарин А.Г., Особенности оценки произведений искусства// Имкщественные
отношения в Российской Федерации. – 2006. - №3.
[8] Романова и др., Экспертиза, оценка и страхование музейных предметов:
вопросы теории и практики. – СПб.: Изд-во «Нестор-История», 2011.
[9] Дронова Н.Д., Что надо знать оценщику ювелирных изделий//справочник –
энциклопедия. -М.: Издательство «Известия», 2007.
[10] Экспертиза, оценка и страхование музейних предметов: вопросы теории и
практики. – СПб.: Изд-во «Нестор-История», 2011.
[11] Горбачев В.Г., Культурные ценности. Понятие, порядок приобретения,
хранения и обращения: справ. пособие.- МВД СССР, ВНИИ. Вып.1М.:
ВНИИ МВД СССР, 1989.
208
Wiktor W. ARCHIPOW
Аннотация
Ключевые слова: оценка, антиквариат, страхование экспертиза культурных
ценностей, идентификация произведений искусства, атрибуция антиквариата, страховая
стоимость
В статье рассматриваются состояние и проблемы оценки и страхования культурных
ценностей в Украине. Рассматриваются вопросы определения страховой стоимости
антиквариата.
Problems of evaluation and insurance of cultural values
Summary
Key words: assessment, antiques, insurance expertiseof cultural values, identification of works of
art, antiquesattribution, insurance value.
The article considers thestatus and problems ofevaluation andinsuranceof cultural valuesin
Ukraine.The problems ofdeterminingthe insurance valueof antiques.
Problemy oceny i ubezpieczenia dzieł sztuki
Streszczenie
Słowa kluczowe: ocena, antykwariat, ubezpieczenie, wycena wartości, identyfikacja tożsamości
W artykule rozpatrywane są różne problemy oceny i ubezpieczenia dzieł sztuki na Ukrainie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 209-223]
ISSN 1897-2500
Jurij KARIAGIN
Erna MIELNIK
Winnicki Instytut Spółdzielczości
Совершетствование методов оценки стоимости
програмнных продуктов
Постановка проблемы. В условиях быстрой компьютеризации общества,
внедрение в хозяйственную жизнь ЭВМ, создание больших объемов баз
данных, разнообразных и все более сложных программных продуктов
вызывает необходимость оценки их эффективности как интеллектуальной
собственности. Для этого необходимы эффективные методические основы
оценки стоимости программных продуктов.
Проблему частично исследовали многие ученные: Башнянин Г.И.,
Дресвянников В.А., Кныш М.И., Месарович М., Норт Д., Ойкен В., Полыщук
Н.В., Руденко М., Фромм Э., Хейне П., и другие. Исследования направлены на
изучение проблем повышения эффективности экономической деятельности
разных отраслей экономики с помощью ЭВМ. Вопросы методики оценки
программных продуктов для ЭВМ и баз данных остались поза вниманием
исследователей.
210
Jurij KARIAGIN, Erna MIELNIK
Цель исследования. Раскрыть механизм влияния программных продуктов
на эффективность деятельности субъектов хозяйствования, предложить
методику оценки программных продуктов.
Результаты исследования. К программным продуктам (ПП) относятся
программы для ЭВМ и базы данных. Рынок программных продуктов в
настоящее время активно развивается, 0 чем свидетельствует динамика
регистраций программ для ЭВМ и баз данных по интеллектуальной
собственности, патентам и товарным знакам (Укрпатент) в 2010-2014гг.. (табл.
1).
Табл. 1. Динамика регистрации программ для ЭВМ и баз данных
Укрпатентом Украины в 2010-2014 гг.
Темп роста,
%
Годы
Показатели
2010
2011
2012
2013
2014
2014к2010
183,0
210,5
274,8
275,9
328,2
179,34
Базы данных
19,8
20,9
27,0
28,3
32,7
165,15
Всего
202,8
231,4
301,8
304,2
360,9
179,01
Программы
для ЭВМ
В настоящее время программы ЭВМ и базы данных формируют
информационную систему. Информационная система - это система,
реализованная на базе компьютерных технологий и одного или нескольких
программных продуктов и призванная собирать, обрабатывать и распределять
информацию.
В Украине довольно большое распространение получила классификация, в
которой
используются
интегральные
показатели,
включающие:
функциональные возможности, наличие модуля планирования и управления
производством, техническую платформу и систему управления базами
данных, сроки внедрения, стоимость проекта и ряд других (табл. 2).
В настоящее время многие предприятия стоят перед выбором: какую
информационную
систему
-
недорогую
локальную,
с
211
небольшими
функциональными
возможностями,
или
дорогостоящую
интегрированную, позволяющую контролировать все процессы деятельности
организации. В этой связи возрастает интерес к вопросам определения
стоимости программных продуктов. Очевидно, что стоимость программного
продукта напрямую зависит от характера и степени его (продукта) влияния на
финансовые результаты деятельности предприятия.
В связи с этим мы исследовали механизм влияния использования ПП на
Табл. 2. Типы информационных систем
Локальные
системы
Сложность
внедрения
«Коробочный»
вариант
Длительност
ь внедрения
Функциональная направленность
Ориентировочная
стоимость,
тыс. долл.
Несколько
недель
Информа¬
ционные
системы
Учетные
системы
Интегрированные системы
малые
Поэтапное,
иногда
«коробочный»
вариант
Более
4-месяцев
Комплексный
учет и
управление
финансами
средние
крупные
Поэтапное
Сложное
многоэтапно
е
Более
6-9 месяцев
Более
9-12 месяцев
Комплексное управление: учет,
управление, производство и т.д.
<50
50-200
200-500
>500
1С:
Бухгалтерия,
БЕСТ-маркетинг, ИНФИНУправление,
ФОЛИО-WinСклад, Маркетинг- аналитик
SCALA.Корпо
- рация,БОССПарусПредприятие,
Эталон,
БЕСТ- ПРО,
БЭСТ 5
MSBS
Axapta.Галактик
а SyteLine(Cokan\
SYMIX), MSBS
Navision
SAP R\3.
Baan. Oracle
eBs
212
Очевидно что использование программных продуктов оказывает влияние
на эффективность деятельности предприятия. Ддя оценщика важно
определить на какие процессы деятельности организации оказывает влияние
использование программного продукта.
По нашему мнению, механизм влияния программных продуктов на
улучшение финансовых результатов деятельности предприятия можно
представить в виде схемы (рис. 1).
В
настоящее
практически
по
время
программные
всем
направлениям
продукты
могут
использоваться
предприятия:
при
производстве продукции, при ее реализации, в управлении предприятием.
По нашему мнению, для определения влияния конкретного оцениваемого
программного продукта на эффективность деятельности хозяйствующего
субъекта необходимо рассматривать его в рамках той информационной
системы, в которой он используется на предприятии.
Рис. 1. Механизм влияния использования программных продуктов на
Использование ПП на предприятии
Непосредственно при
производстве продукции
В управлении и учета
Повышение эффективности
производства
При реализации
продукции
Увеличение объема
реализации
Улучшение финансовых результатов деятельности предприятия
213
Механизмы влияния информационных систем на финансовые результаты
деятельности предприятия представлены на рис. 2-5.
Рис. 2. Механизм влияния локальных систем на финансовые результаты
деятельности предприятия
Локальные системы (1С: Бухгалтерия, БЕСТ-маркетинг, ИНФИН- Управление,
ФОЛИО-Win- Склад, Маркетинг-аналитик)
Автоматизация и учет по одному из следующих направлений
Бухгалтерия
Сбыт
Склад
Повышение эффективности управления по одному
из указанных направлений
Влияние на финансовые результаты деятельности предприятия
Учет кадров
214
Рис 3.
Механизм влияния малых интегрированных систем на
финансовые результаты деятельности предприятия
Малые интегрированные системы (1С: Предприятие SCALA. Platinum.
Корпорация-БОСС. Парус- Предприятие, Эталон, БЕСТ- ПРО, БЭСТ 5)
Бухгалтерия
Сбыт
Склады
Финансы
Повышение эффективности управления по одному из указанных направлений
Рис. 4. Механизм влияния средних интегрированных систем на
финансовые результаты деятельности хозяйствующих субъектов
Средние интегрированные системы (MSBS Axapta.Галактика SyteLine(Cokan\SYMIX), MSBS Navision)
Снабжение
Производство
маркетинг
Финансы
Повышение эффективности управления по одному из указанных направлений
215
Рис. 5. Механизм влияния крупных интегрированных систем на
финансовые результаты деятельности хозяйствующих субъектов.
Крупные интегрированные системы (SAP R\3. Baan. Oracle eBs)
Авторизация и учет всех направлений деятельности многофункциональных групп
предприятий (холдингов или ФПГ)
Производство
Финансовые
потоки
Корпоративная
консолидация
Глобальное
планирование
Повышение эффективности управления всех направлений деятельности ФПГ
Влияние на финансовые результаты деятельности ФПГ
В процессе использования ПП неизбежно возникнет потребность в
стоимостной оценке данных объектов, однако на сегодняшний день не
существует четкой методики определения стоимости ПП.
В связи с этим, нам представляется разработка методики оценки
программных продуктов. В таблице 2 представленная методикаоценки
стоимости программного продукта затратным, доходным и сравнительным
подходами.
216
Табл. 3. Методика оценки стоимости ПП
Показатель
1. Стоимость ПП,
определяемая
затратным
подходом
2.
Совокупная
величина затрат на
создание,
правовую
охрану,
внедрение и сопровождение ПП,
методом
суммирования затрат
3.
величина затрат на
создание,
правовую
охрану,
внедрение и со-
Формула расчета
Затратный подход
3, — совокупные затраты на
создание (разработку), правовую
охрану,
внедрение
и
сопровождение программного
продукта во время эксплуатации
в t-ом периоде;
t - период использования
программного
продукта;
T — количество периодов
использования
ПП
(начиная
с
момента
заключения
договора
о
СЗ
=
Квс×
КМС×
создании ПП до момента
Т
∑𝑡=1 З𝑡 ×Kit×Krt
проведения оценки);
Кit
коэффициент,
учитывающий инфляцию в t-ом
периоде;
Кгt
учитывающий норму прибыли
собственника оцениваемого ПП
в t-ом периоде;
Квс - коэффициент временного
(или срочного) старения ПП;
Кмс
—коэффициент
морального старения ПП
З = ЗР + ЗП + ЗС
З = ЗО × ДПП
ЗР - затраты на создание
(разработку) оцениваемого ПП;
ЗП - затраты на правовую охрану ПП;
ЗС — затраты на сопровождение ПП (включают в себя все
расходы, возникающие при
эксплуатации ПП)
ЗО - общие затраты на
информационную
систему
пред-приятия
(прямые
и
косвенные);
Дпп
доля
затрат
на
провождение ПП,
методом
выделения доли затрат
4. Коэффициент,
учитывающий
норму
прибыли
собственника
оцениваемого ПП
4. Коэффициент,
учи-тывающий
норму
при-были
собственника
оцениваемого ПП
в t- ом периоде
5. Коэффициент
вре-менного
старения
Krt = ( 1 + r\100)t
оцениваемый
продукт
217
программный
г — ставка, отражающая
прибыль собственника ПП (в%)
г — ставка, отражающая
прибыль собственника ПП (в%)
Krt = ( 1 + r\100)t
КВС = 1- Тф\Тн
Тф
фактический
срок
действия охранного документа;
Тн - номинальный срок
действия охранного документа
Доходный подход
доходным
подходом
𝑛
Cд = ∑𝑁
𝑛=1 (1+𝑑 )
7. Денежный поток
от использования
продукта,
определяемый
методом
суммирования
доходов и выгод
ДП = ЧД + В
ДП
𝑛
ДПП
денежный
поток,
получаемый от использования
программного продукта в n-ом
прогнозном периоде;
dn - ставка дисконтирования в nом прогнозном периоде;
N - число прогнозных периодов
ЧД - чистый доход, от
использования программного
продукта, определяемый как
разница
за
определенный
период
времени
между
денежными поступлениями и
денежными
выплатами,
получаемый правообладателем
за
предоставленное
право
продукта;
В - выгоды от использования
продукта,
определяются
на
основе
прямого
сопоставления
величины, риска и времени
получения денежного потока от
218
8. Денежный поток
от использования
продукта,
методом выделения
доли прибыли
оп-ределяемая
сравни-тельным
подходом
10.
Скорректированная величина
стоимости
сопоставимого
ПП- аналога на
дату
оценки
с
оцениваемым ПП
ДПn = Пn× КПП
продукта с величиной, риском и
временем получения денежного
потока, который получил бы
правообладатель,
при
неиспользовании программного
продукта
Пn - величина прогнозируемой
в n-ом периоде прибыли
предприятия;
КПП
отражающий долю прибыли
предприятия, полученную от
продукта
Сравнительный подход
ПC - совокупная величина
поправок к скорректированной
величине
стоимости
ПП-аналога,
отражающая количественные и
качественные различия между
ССР = SC × ПС
характеристиками оцениваемого
ПП и сопоставимого ПП,
SC
скорректированная
величина
стоимости
сопоставимого ПП-аналога на
дату оценки с оцениваемым ПП
Са
—
цена
продажи
сопоставимого объекта (ППаналога) на день продажи (дату
сделки);
КIкоэффициент,
учитывающий инфляцию за
период с даты совершения
SC =Ca × KI – A
сделки до даты оценки для
сравнения с оцениваемым ПП;
А - величина начисленной
амортизации за период с даты
совершения сделки с ППаналогом до даты оценки
рассматриваемого ПП.
219
11.
Величина
k - период с даты совершения
начис-ленной
сделки с ПП-аналогом до даты
амортизации
за
оценки (в месяцах);
период с даты
К - полный срок амортизации,
совершения сделки
A = Ca × k / K
исходя
из
с ПП- аналогом до
преимущественно
даты
оценки
экономического срока службы
рассматривае мого
оцениваемого актива (в месяцах)
ПП
12.
Km
вели-чина
учитывающий
различие
поправок к скороцениваемого
ректированной
продукта и ПП-аналога по т-му
𝑞
ПС = ∏𝑚=1 𝐾𝑚 e
величине
признаку сопоставимости;
стоимости
q - количество сопоставимых
признаков
ПП-аналога
Согласование результатов, полученных разными подходами
13.Итоговая
ДЗ, ДД, ДС,— удельные веса
стоимость
подходов (оценщик присваивает
С = ДЗ×СЗ + ДД×СД
их
каждому
подходу
+ ДС×ССР
продук- та
самостоятельно или с помощью
экспертов)
Предложенная модель определения стоимости ПП затратным подходом
предполагает при оценке учитывать следующие величины: затраты на
создание (разработку), правовую охрану, внедрение и сопровождение
программного продукта во время эксплуатации; временное (срочное) и
моральное
старение
ПП;
а
также
инфляцию
(при
использовании метода исторических затрат) и норму прибыли собственника
оцениваемого ПП.
Для оценки программных продуктов сравнительным подходом, в работе
адаптирован метод прямого сравнения продаж для использования при оценки
информационных технологий (если имеется информация о парных продажах
для расчета поправок).
Следует обратить внимание на то, что при определении стоимости ПП
доходным подходом автором предложена модель, позволяющая использовать
при оценке не только финансовые показатели эффективности использования
220
программного продукта, но и нефинансовые критерии, такие как: удобство
пользования, качество ПП, гибкость рассмотренные на трех уровнях: с
позиции индивидуального пользователя, с точки зрения влияния на процесс
производства или управления, с позиции влияния на деятельность
предприятия в целом.
Для определения итоговой стоимости программного продукта, по нашему
мнению, в первую очередь следует применять доходный подход, во вторую
очередь - сравнительный и в последнюю очередь - затратный.
В данном исследовании проведена апробация авторской модели оценки
стоимости ПП: определена рыночная стоимость информационной системы
Белгородского
университета
потребительской
кооперации
(БУПК).
Оцениваемая информационная автоматизированная система управления
(ИИАСУ)
учебным
процессом
ВУЗа
позволяет
обеспечивать
ВУЗ
эффективным средством информационной поддержки формирования,
контроля и реализации политики Университета в сфере образовательных
услуг.
Использование
оцениваемой
ИИАСУ
в
БУПК
позволяет
автоматизировать учебный процесс в следующих подразделениях ВУЗа: в
деканатах, на кафедрах и в учебном управлении.
В работе произведена оценка рыночной стоимости ИИАСУ тремя
подходами, результаты которой отражены в таблице 4.
Табл. 4. Определение итоговой рыночной стоимости ИИАСУ БУПК
Подход оценки
Рассчитанная
стоимость, руб.
Доля подхода для
определения
итоговой
стоимости
Затратный
563 014
0,2
Доходный
876 000
0,4
Сравнительный
975 000
0,4
Итоговая
рыночная
стоимость
ИИАСУ, руб.
847 603
Итоговая рыночная стоимость оцениваемой ИИАСУ БУПК составляет на
дату оценки (01.01.2012г.) 847603 (восемьсот сорок семь шестьсот три) рубля.
221
Таким образом, апробация предлагаемой в работе методики оценки ПП, по
нашему мнению, дала положительные результаты, позволив оценить искомую
стоимость информационной системы тремя подходами.
Предложенная в работе методика определения стоимости программных
продуктов, по нашему мнению, имеет следующие основные преимущества:
‒
во-первых, в ней предложена модель оценки ПП каждым подходом
(затратным, доходным и сравнительным);
‒
во-вторых, она может применяться на практике, так как каждый подход
имеет
четко
описанные
формулы.
Следует
отметить,
что
в
существующих методических подходах, применяемых при оценке
ОИС, определение стоимости программных продуктов имеет, в
лучшем
случае,
только
теоретическое
описание
фрагментов
определения того или иного ценно образующего фактора;
‒
в-третьих, позволяет оценить влияние использования программного
продукта как на финансовые, так и на нефинансовые показатели
предприятия
(при
расчете
стоимости
доходным
подходом).
Применение
данной
методики
позволит
наиболее
эффективно
использовать программные продукты в деятельности предприятий, что,
безусловно, улучшит общее состояние Украинской экономики.
Выводы
1.
Уточнена сущность программных продуктов как особых объектов
оценки: их виды, особенности правовой охраны цели оценки, факторы,
влияющие на стоимость программных продуктов.
2.
Раскрыт механизм влияния использования программных продуктов
на эффективность деятельности предприятия, установлена степень влияния
использования информационной системы на финансовые результаты
деятельности хозяйствующего субъекта.
222
3.
Разработка методов оценки программных продуктов затратным и
доходным подходам, а также адаптирована методика стоимостной оценки
программных продуктов сравнительным подходом.
[1] Дресвянников
В.А.,
Построение
системы
управления
знаниями
на
предприятии: Учебное пособие \ В.А.Дресвянников. – М.: КНОРУС,
2006.
[2] Кнаш М.И., Пучков В.В., Тютиков Ю.П., Стратегическое управление
корпорациями. Культ Информ Пресс. Санкт-Петербург, 2002.
[3] Оценка стоимости предприятия (бизнеса). Учебное пособие \ Под.ред.
Абдулаева Н.А., Колайко Н.А. – М.: Издательство.ЭКМОС.:, 2000.
[4] Поліщук Н.В., Функціонування економічних систем: Моделі складових
результативності: Монографія – Вінниця: Вінницький національний
аграрний університет, 2010.
[5] Риполь-Сарагоси Ф.Б., Основы оценочной деятельности: Учебное пособие.
– М.: «Издательство ПРИОР», 2001.
[6] Сидоров Д.В., Розничные сети. Секреты эффективности и типичные ошибки
при работе с ними \ Д. Смирнов. – М.: Вершина, 2007.
Аннотация
Ключевые слова: программнe продукты, оценки стоимости
Уточнена сущность программных продуктов как объектов интеллектуальной
собственности; раскрыт механизм влияния использования программных продуктов на
финансовые результаты деятельности хозяйствующего субъекта; разработана методика
оценки стоимости программных продуктов.
223
Important of methods for assessing the value of the software
Summary
Key words: software products, improvement of assessment
Refined essence of software as intellectual property; the mechanism of the effect of the use of
software products on the financial performance of the business entity; developed a method of estimating the cost of software products.
Doskonalenie metod oceny wartości oprogramowania
Streszczenie
Słowa kluczowe: oprogramowanie, metody oceny
W artykule przedstawiono wpływ wykorzystania oprogramowania na działalność finansową
danego podmiotu.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 225-233]
ISSN 1897-2500
Rafał GRUPA
Uniwersytet Warszawski
Wydział Zarządzania
Katedra Psychologii i Socjologii Zarządzania
Metoda eye-tracking nowoczesnym narzędziem
marketingowym
Nie ulega wątpliwości, że w obecnych czasach rozpoczęła się rewolucja eyetracking. To, co niegdyś było niszowym rynkiem, obecnie ma zastosowanie w wielorakich przemysłach. Najnowsze osiągnięcia w sprzęcie komputerowym poprawiły
elastyczność systemów śledzenia oczu, a nowe oprogramowanie ułatwiło proces
zbierania danych. Udoskonalenia te, w połączeniu z rosnącym zainteresowaniem tej
metody, zainspirowały nowe pokolenie naukowców do zbadania tej technologii.
Eye-tracking może być użyty do uzyskania informacji o tym, jak ludzie nabywają
i przetwarzają informacje podczas czytania 1, przeglądania sieci Web2, dokonywania
1
2
K. Rayner, A. Pollatsek, D. Drieghe, T. Slattery, E. Reichle, (2007). Tracking the mind during reading via
eye movements: Comments on Kliegl, Nuthmann, and Engbert (2006). Journal of Experimental Psychology:
General, 136(3), s. 520–529.
J. Goldberg, M. Stimson, M. Lewenstein, N. Scott, A. Wichansky, (2002). Eye tracking in web search
tasks: design implications. In Proceedings of the 2002 symposium on eye tracking research & applications, s. 51–58.
226
Rafał GRUPA
zakupów3, prowadzenia samochodu4, czy wielu innych czynności związanych
z użyciem narządu wzroku.
W najprostszych słowach, eye-tracking jest miarą aktywności oczu. Jest metodą,
która zapewnia wgląd w przepływie uwagi wzrokowej poprzez pomiar przestrzennych i czasowych cech ruchów gałek ocznych 5. Istnieje wiele różnych typów nieinwazyjnych tracker’ów oczu, na ogół obejmują one dwa wspólne elementy: źródło
światła i kamerę. Źródło światła (zwykle podczerwień) jest skierowane w stronę
oka. Kamera śledzi odbicie źródła światła wraz z widocznymi cechami oka, takimi
jak np. źrenica. Dane te są wykorzystywane do obliczenia ruchu gałki ocznej oraz
ustalenia ostatecznie kierunku wzroku. Dodatkowe informacje, takie jak częstotliwość migania i zmiany średnicy źrenicy są również wykrywane przez tracker oczu.
Zagregowane dane są zapisywane do pliku, który jest kompatybilny z oprogramowaniem do analizy śledzenia oczu takim jak np. EyeWorks.
Eye-tracking pomimo że współcześnie stanowi pewien nowoczesny obszar badawczy, nie jest wymysłem ostatnich lat. Metoda uwagi wzrokowej była studiowana
od ponad stu lat6. Jednakże należy zwrócić uwagę, że temat ten z roku na rok budzi
coraz większe zainteresowanie różnych jednostek badawczych. Zobrazowano to na
wykresie 1., który ukazuje ilość artykułów naukowych dotyczących eye-tracking, opracowanym przy pomocy danych bibliometrycznych uzyskanych z bazy artykułów
naukowych Scopus.
3
4
5
6
K. Vikström, A. Wallin, K. Holmqvist, (2009). Yarbus goes shopping. Scandinavian workshop on on applied
eye-tracking (SWAET), Stavanger, 5–7 May 2009.
D. Crundall, P. Chapman, N. Phelps, G. Underwood, (2003). Eye movements and hazard perception in
police pursuit and emergency response driving. Journal of Experimental Psychology Applied, 9(3), 163–174.
A. Bubic, A. Susac, M. Palmovic, (2015). Exploring the influence of temporal discontinuities in narrative text
using eye tracking. Language Sciences 48, s. 17.
A. Duchowski, (2007). Eye Tracking Methodology. Theory and Practice. Springer, s. 3.
227
Wykres 1.
2000
1500
1000
500
0
1976 1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2014
Ilość artykułów w kolejnych latach
Źródło: Opracowanie własne na podstawie analizy danych z bazy Scopus.
Spośród wszystkich gałęzi przemysłu, które zaczęły korzystać z eye-tracking’u,
żaden nie był nastawiony bardziej entuzjastycznie niż obszar jego użyteczność
w badaniach marketingowych. Powszechnie wiadomo, że produkt musi być zauważony na półce, aby mógł znaleźć się w koszyku konsumenta. Dlatego komercyjne
zainteresowanie roli uwagi wzrokowej w wyborze produktu wciąż rośnie 7. Jeśli
chodzi o zachowanie konsumentów, to około 70 procent decyzji zakupowych dokonywanych jest w sklepie8. W konsekwencji, połączenie wizualnej uwagi oraz zachowań konsumenckich ma liczne implikacje w zakresie zrozumienia decyzji
o zakupie dokonywanym przez konsumentów. Technologia eye-tracking daje naukowcom możliwość pozyskiwania informacji i wyszukania korelacji pomiędzy skupieniem wzroku i zachowaniami konsumentów. W rezultacie, technologia śledzenia
oczu ma wiele zastosowań w badaniach zachowań konsumentów i może pomóc
w odpowiedzi na pytania badawcze dotyczące produktu, opakowania czy konstruk-
7
8
L. Van der Laan, I. Hooge, D. De Ridder, M. Viergever, P. Smeets, (2015). Do you like what you see? The
role of first fixation and total fixation duration in consumer choice. Food Quality and Preference 39, s. 46.
J. Clement, (2007). Visual influence on in-store buying decisions: An eye-tracking experiment on the visual influence
of packaging design. Journal of Marketing Management 23(9), s. 917–928.
228
Rafał GRUPA
cji promocji9. Technologia śledzenia oczu może również mierzyć wpływ różnych
bodźców wzrokowych na strategie decyzyjne konsumentów10.
Reklamodawcy, projektanci stron www, dyrektorzy medialni ‒ wszyscy zaczęli
patrzeć „do oka” konsumenta w celu postrzegania jego motywacji do zakupu produktu. Potencjalne zastosowania eye-tracking’u są niezliczone. Jednakże początki
analizy metody eye-tracking w celu jej użyteczności w praktyce były mniej niż zadowalające. Uzyskane dane powodowały zamieszanie, a ustalenia były niejednoznaczne.
Problem pozostał zatem nierozwiązany. Jasne było, że odkrycie stanowi dużą wartość, ale powstawały pytania w jaki sposób tego używać, jak owe narzędzie może
nas zbliżyć do rozumienia naszych potencjalnych klientów. Należy zatem przybliżyć
podstawowe zasady, które należy wziąć pod uwagę podczas próby użycia eyetracking do badania.
Patrząc na rysunek 1. można zadać sobie kilka pytań. Co on nam mówi o sobie?
Czy reklama odniosła sukces? Czy ludzie rozumieją jej treść? Czy zainteresowała
ona odbiorcę? Na co odbiorca zwrócił szczególną uwagę, a co umknęło jego uwadze?
Rys. 1.
Źródło: https://blog.kissmetrics.com/eye-tracking-studies/, 04.01.2015.
9
10
E. Wästlund, P. Shams, M. Löfgren, L. Witell, A. Gustafsson, (2010). Consumer perception at point of
purchase: Evaluating proposed package designs in an eye-tracking lab. Journal of Business and Retail
Management Research 5(1), s. 41–50.
J. L. Orquin, S.M. Loose, (2013). Attention and choice: A review on eye movements in decision making. Acta
Psychologica 144, s. 190–206.
229
Prawdopodobnie większość odpowiedzi będzie brzmiała „nie wiem”. I to jest
właśnie pierwsza zasada interpretacji danych eye-tracking. Na zadane pytania nie ma
prostej odpowiedzi. Te rodzaje złożonych pytań wykraczają poza zakres prostych
graficznie przedstawionych danych oczu. Mapa cieplna jest jednym z wielu przydatnych sposobów ilustrujących tendencje konsumenta, ale powinna być używana tylko
w celu uzupełnienia opisowych ocen. Ruchy oczu należą do skomplikowanego
systemu, który nie może być w pełni wyjaśniony za pomocą prostych analiz. Oznacza to, że w celu wyciągnięcia wnikliwych wniosków, analizy muszą być wykonywane przez doświadczonego badacza, oraz dodatkowo muszą być zastosowane środki
ilościowe oraz jakościowe, aby w całości nawiązać ściślejszy związek ze świadomością konsumenta.
Interpretacja ilościowa danych eye-tracking wymaga wiedzy z analizy statystycznej
i pełnego zrozumienia wielu sposobów rozpatrywania danych z oczu. Zaczyna się
od wstępnej konfiguracji badania. Jeśli jesteśmy zainteresowani dowiedzieć się jak
wiele uwagi wzrokowej jest alokowane w logo, w reklamie lub na opakowaniu, należy posiadać na tyle dużą próbę badawczą, aby mieć pewność, że można wyciągnąć
z niej statystyczne wnioski. Zazwyczaj najlepiej jest skonsultować się ze statystykiem
z doświadczeniem w zakresie badań eye-tracking w celu rozwinięcia optymalnego
projektu. Innym czynnikiem, który należy uwzględnić w celu zapewnienia rentowności wyników ilościowych, to kolejność prezentacji i doświadczenia respondentów.
Niską wartością jest uzyskanie wyniku, że reklama salonu SPA otrzymała 11 procent
uwagi wzrokowej na stronie magazynu, jeśli jest ona pokazana na ostatniej stronie.
Należy zatem powziąć należne kroki w procesie projektowania badania, aby można
później pochwalić się z wiarygodnych wyników.
Istnieje wiele sposobów, aby analizować dane eye-tracking z punktu widzenia ilościowego. Najbardziej podstawowe oprogramowanie do analizy zapewnia możliwość zbadania procenta uwagi wzrokowej przydzielonej do konkretnych obszarów
zainteresowania. W przypadku prawidłowego stosowania, jest to potężne narzędzie
dla wykazania, które funkcje są widoczne, a które nie. Jeśli chcemy tylko wiedzieć,
ile czasu użytkownicy spędzają patrząc na opakowanie na półce, wtedy mówi nam
230
Rafał GRUPA
o tym odsetek procentowy. Odsetek uwagi do produktu, logo lub reklamy zwykle
nie ujawnia wszystkich niezbędnych informacji. Aby zobaczyć cały obraz, zwykle
należy patrzeć częściowo. Obecna technologia śledzenia oczu umożliwia badanie
stosunkowo dużych próbek osób, co ułatwia analizę ilościową 11.
Rys. 2.
Źródło: http://www.usability.gov/how-to-and-tools/methods/eye-tracking.html, 28.12.2014.
Rysunek 2. przedstawia oglądanie przez uczestnika strony www przez okres kilku
sekund. Nie można nie doceniać wartości krótkich odcinków czasu w budowaniu
dokładnych interpretacji danych oczu. Przez cięcie sesji sekunda po sekundzie,
można odpowiedzieć na wiele nowych pytań: Co jest pierwszą rzeczą, która zwraca
uwagę? Jak dokładnie jest postrzegany tekst? Na co nie zwrócono uwagi?
Jak pokazano na grafice, eye-tracking pozwala nam określić i opisać te małe odcinki czasu w znaczący sposób. Internauci nie doświadczają witryny lub reklamy jednym gigantycznym haustem; spożywają go w niewielkich empirycznych kawałkach.
11
R. Pieters, M. Wedel, (2004). Attention Capture and Transfer in Advertising: Brand, Pictorial and Text Size
Effects. Journal of Marketing, 68, s. 36-50.
231
Na szczęście dla wyszkolonego badacza istnieją różne opcje analizy pozwalające
połączyć drobne szczegóły z głównym tematem badania.
Większość ludzi nie zdaje sobie sprawy, że eye-tracking to coś więcej niż nagrywanie ruchów gałek ocznych. Nasze oczy mają wiele funkcji, dobrowolnych i mimowolnych, które mogą wiele powiedzieć w kontekście badań. Każdy odrębny ich ruch
ma wyraźny początek, taki, który wyszkolony badacz może sensownie zinterpretować. Oko ludzkie jest niesamowitym narządem. Może nam pokazać na różne sposoby jak się porusza - częstotliwością migania czy rozszerzaniem źrenic. Być może
najpotężniejszą z funkcji istotnych dla oczu jest dylatacja źrenic. Przez wahania
pomiaru średnicy źrenicy, możemy dokładnie określić, kiedy osoba zwraca na coś
uwagę, a kiedy jest niezainteresowana. Jest jedna rzecz której oko nie może zrobić,
nie może mówić. Eye-tracking nie jest w żaden sposób zastąpić dobrego wywiadu
jakościowego. Istnieją pewne pytania, na które można odpowiedzieć tylko bezpośrednio prosząc uczestników co myślą, tak jak istnieją pewne tematy, które mogą
być rozwiązane tylko poprzez analizę ruchów gałek ocznych. Jakość obu składników jest lepsza, jeśli wywiady zostają włączone do badań metodą eye-tracking. Innymi
słowy, można zebrać jeszcze bardziej szczegółowe wrażenia i postrzegania konsumenta, ciągle pytając, o czym myślisz teraz?… Jak teraz?… A teraz?12. Dokładna
analiza ilościowa z danymi jakościowymi uzyskanymi podczas zadawania pytań
z pewnością powoli na uzyskanie dokładniejszego obrazu badania.
Przedstawione powyżej zagadnienia są tylko częścią niezbędnych zasad każdego
badacza, który planuje przeprowadzenie badania metodą eye-tracking. Należy zwrócić
uwagę, że istnieją różnego rodzaju sprzęty do śledzenia oczu, w związku czym istnieją różne metodologie związane z projektowaniem badania. Jednakże nieważne
jaką metodę wykorzystamy w naszym badaniu, ważne jest, że dzięki eye-tracking’owi
jesteśmy w stanie planować skutecznie działania marketingowe, które zapewnią nam
długotrwałe efekty.
12
http://edis.ifas.ufl.edu/fe947 14.12.2014.
232
Rafał GRUPA
Bibliografia
[1] Bubic A., Susac A., Palmovic M., (2015). Exploring the influence of temporal discontinuities in narrative text using eye tracking. Language Sciences 48.
[2] Clement J., (2007). Visual influence on in-store buying decisions: An eye-tracking experiment on the visual influence of packaging design. Journal of Marketing Management 23(9).
[3] Crundall D., Chapman P., Phelps N., Underwood G., (2003). Eye movements
and hazard perception in police pursuit and emergency response driving. Journal of
Experimental Psychology Applied, 9(3).
[4] Duchowski A., (2007). Eye Tracking Methodology. Theory and Practice. Springer.
[5] Goldberg J., Stimson M., Lewenstein M., Scott N., Wichansky A., (2002).
Eye tracking in web search tasks: design implications. In Proceedings of the 2002
symposium on eye tracking research & applications.
[6] Orquin J.L., Loose S.M., (2013). Attention and choice: A review on eye movements
in decision making. Acta Psychologica 144.
[7] Pieters P., Wedel M., (2004). Attention Capture and Transfer in Advertising:
Brand, Pictorial and Text Size Effects. Journal of Marketing, 68.
[8] Rayner K., Pollatsek A., Drieghe D., Slattery T., Reichle E., (2007). Tracking
the mind during reading via eye movements: Comments on Kliegl, Nuthmann, and Engbert (2006). Journal of Experimental Psychology: General, 136(3).
[9] Wästlund E., Shams P., Löfgren M., Witell L., Gustafsson A., (2010). Consumer perception at point of purchase: Evaluating proposed package designs in an eyetracking lab. Journal of Business and Retail Management Research 5(1).
[10] Van der Laan L., Hooge I., De Ridder D., Viergever M., Smeets P., (2015).
Do you like what you see? The role of first fixation and total fixation duration in consumer choice. Food Quality and Preference 39.
[11] Vikström K., Wallin A., Holmqvist K., (2009). Yarbus goes shopping. Scandinavian workshop on on applied eye-tracking (SWAET), Stavanger, 5–7 May 2009.
233
[12] https://blog.kissmetrics.com/eye-tracking-studies/
[13] http://www.usability.gov/how-to-and-tools/methods/eye-tracking.html
Streszczenie
Słowa kluczowe: eye-tracking, marketing, okulografia
Współcześnie metoda eye-tracking wykorzystywana jest w wielu obszarach badawczych. W artykule przedstawiono podstawowe jej założenia oraz zaprezentowano jej zastosowanie w celach
marketingowych.
Eye-tracking method as a modern marketing tool
Summary
Key words: eye-tracking, marketing, oculography
Today, eye-tracking method is used in many research areas. The article gives the basic assumptions and presented its application for marketing purposes.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 235-246]
ISSN 1897-2500
Augusta A. KANIEWSKA, Irina J. MIELNIK
Новые технологии и инновации как средство
виртуальной коммуникации
молодежи Украины и Польши
Постановка проблеми. Актуальность темы данной статьи обусловлена
возрастающим
вниманием
исследователей
к
вопросам
виртуальной
коммуникации в молодежной среде. Стремительное изменение в социальной,
культурной, экономической и технологической сферах современного
общества
возрастающая
отображают
процесс
роль
трансформации
способа
жизни
молодежи
общества
на
современном этапе.
С развитием компьютерных технологий появилось нечто новое, что
помогает
общаться
людям
на
дальних
расстояниях,
получать
труднодоступную информацию, работать, учиться и просто интересно
проводить время. Это нечто - виртуальная коммуникация с использованием
интернета. С каждым скачком в области компьютерных технологий растет
количество людей, которые тратят свое свободное время на общение в
виртуальном мире. Больше прочих социальных групп в такое общение
вовлечена молодежь.
236
Цель данной работы проанализировать современные инновационные
средства
молодежи
и
их
совместное
использование в образовательных проектах Польши и Украины.
Поставленная цель обусловила необходимость решения следующих задач:
‒
проанализировать научную литературу данной проблемы;
‒
определить процесс, систему и технологию;
‒
обосновать назначение технологий виртуальных коммуникаций;
‒
исследовать подходы использования инновационных технологий в
совместных образовательных проектах Украины и Польши.
Изложение основного материала. Общение в виртуальном пространстве
действительно более легкое и непринужденное. С утверждением: "При
виртуальном общении на первый план выступают интеллектуальные качества
человека, а не внешние" согласилось 60% опрошенных и 30% затруднились с
ответом. С утверждением: "В письменном виде легче выразить свои эмоции и
чувства,
чем
лично
собеседнику
в
устной
форме"
согласны
61%
респондентов.
В ходе исследования было выявлено, что прибегают к виртуальной
коммуникации при необходимости:
‒
получить полезную информацию ‒ 67%;
‒
отвлечься, поиграв в компьютерные игры ‒ 68%;
‒
просто пообщаться ‒ 68%.
Что касается места, которое виртуальная коммуникация занимает в
досуговой деятельности современной молодежи, то можно сказать, что на
первый план у молодого поколения выступают прогулки с друзьями (86%) и
просмотр фильмов (72%); менее привлекательны компьютерные игры (49%),
дискотеки (48%) и общение в интернете (47%) и еще менее привлекательно
чтение книг (39%) [1].
Виртуальное общение как форма досуга не стоит на первом месте у
опрошенных молодых людей. Это связано с тем, что молодость - время, когда
человек активно ищет общения в группе, и, как правило, включён в
Новые технологии и инновации как средство виртуальной коммуникации
237
разнообразные социальные связи (учебная группа, друзья, единомышленники
в каком-либо хобби). В этой ситуации компьютер является (как видно из
результатов анкетирования) лишь одним из дополнительных способов
времяпрепровождения. То есть, если молодой человек включён в реальные
социальные связи, то виртуальные контакты отступают на „второй план”.
Возможно, предположить, что с развитием компьютерных технологий,
общение в виртуальном мире будет играть всё большую роль в жизни разных
поколений.
За социальными сетями Интернета огромное будущее. Человек создаёт в
сети свою копию, своё отражение, то, как он видит этот мир, и копия эта
несколько от него отличается, но всё равно остаётся им. Человек
одновременно становится более откровенен и в тоже время в чем-то
приукрашают себя, скрывая настоящее, может даже несознательно. Индивид
создаёт второго себя в виртуальном пространстве. Однако это не есть
обязательное правило для пребывающих в сети, многие продолжают
оставаться не активными субъектами. Интернет становится не просто банком
данных, а средством взаимосвязи, в котором общение в виртуальном мире
выходит за его рамки и превращается в реальное. Люди одновременно
становятся и ближе и дальше друг от друга. Ближе потому что Интернет
помогает им, невзирая на физическое расстояние взаимодействовать между
собой, и дальше, потому что всё чаще получение информации стирает
личностный фактор того, кто предоставил её.
Любая коммуникация предполагает некую знаковую систему и некий код,
воспринимаемые всеми участниками и используемые для записи, хранения и
передачи информации. Культурный код ‒ это средство и общения, и
взаимопонимания,
и
передачи
культурных
традиций
в
сообществе.
Культурные коды предназначены для кодирования культурных смыслов.
Культурный код ‒ набор основных понятий, норм, установок и т.д.,
необходимый для прочтения текстов культуры, информационного и
эмоционального содержания ее объектов. Если вы понимаете код, вы
238
понимаете, почему люди делают именно то, что они делают, и вы говорите с
ними на одном языке. Непосредственного взаимодействия участников при
выработке культурного кода быть не может - процесс осуществляется лишь
через продукт культуры [2].
Культурный код имеет значение во всех областях общественной жизни, где
осуществляется массовая коммуникация (экономике, политике, культуре).
Определенный интерес представляет и вертикальная ось данного процесса
‒ различия в культурных кодах разных поколений. Мир быстро меняется, что
отражается
в
традиционные
частом
„накатывании”
архетипы
новых
распадаются,
волн
объемы
медиа-продукции:
информации
резко
увеличиваются, на освоение и присвоение классических культурных образцов
не остается ресурсов, существующие фильтры работают на знакомство с
"новым", которое обновляется настолько быстро, что ни один из культурных
продуктов не успевает стать "хитом". Формирование культурного кода тесно
связано с образованием молодежи.
На VI Всемирном саммите в сфере образования и инноваций WISE,
который проходил прошлой зимой в столице Катара Дохе, по результатам
обсуждений экспертов в области образования выделены пять современных
трендов развития образования: специализированные социальные сети,
мобильные
приложения
для
обучения,
нетрадиционный
подход
к
образованию в классах, распространения онлайн-курсов, а также развитие
критического мышления.
В процессе обучения украинских студентов на современном этапе
рассматриваются инновационные возможности смешанных занятий (Blended
Learning) за счет всестороннего (как вне аудитории, так и на аудиторных
занятиях) использования социальных сетей и вебсервисов. Такое обучение
предоставит студентам в новых условиях возможность привлекаться к
аудиторным занятиям группы с помощью веб-подключений (вебинары),
физически не находясь в аудитории, или общаться посредством проведения
видеоконференций с использованием Google+ hangout [3]. Необходимым
239
элементом в методологии обучения является активное использование во время
проведения аудиторных занятий Facebook и Twitter для обеспечения
продуктивной дискуссии, повышение уровня взаимодействия в рамках
студенческого коллектива. Это особенно актуально при проведении занятий в
аудиториях с большим количеством студентов, где отсутствует возможность
выслушать мнение каждого при проведении интерактивных занятий. За счет
использования возможностей данных сетей каждый студент способен принять
участие в решении поставленных вопросов путем осуществления записей с
пояснениями и постановки вопросов через Facebook и Twitter, что
отображается на экране, значит эта информация становится общедоступной,
отражает активность студента и способствует творческому поиску. С
развитием социальных средств массовой информации, в частности Twitter и
блоги, backchannel обеспечивает документацию таких событий, как, например,
конференц-сессии, чтобы студенты имели возможность не только принимать
практическое участие, но и продолжать учиться после окончания аудиторной
работы. Интересен данный подход при обсуждении актуальных тем совместно
украинскими и польскими студентами.
Сегодня обсуждается вопрос использования мобильных средств связи
iPad и Alt-Tablets не только в дистанционной но и в аудиторной работе [4].
Планшеты при аудиторной работы можно использовать для поиска в
интернете необходимой информации и с целью коллаборации, а за счет
специальных
приложений
и
вебсервисов
мобильные
устройства
используются для осуществления опросов (т.е. при необходимости они
используются как «кликеры»). Это инструмент, с помощью которого быстро
создается
интерактивный
учебный
контент
[5].
Следовательно,
как
преподаватели, так и студенты имеют возможность самостоятельно
создавать и использовать как в аудитории, так и за ее пределами,
учебный
контент
[6].
Такой
подход
интересен
в
использовании как для украинской так и для польской молодежной
аудитории.
240
Обучающие комплексы украинских и польских высших школ широко
используют интерактивные способы обучения. Комплекс аппаратных средств,
необходимых для обеспечения интерактивного обучения, как правило,
состоит из компьютера, интерактивной доски, мультимедийного проектора и
устройств связи (веб-камера, система передачи данных, адаптер и т.п.).
Интерактивные электронные доски необходимы для отображения визуальной
и интерактивной информации, для коллективного сотрудничества и
отражения ее результатов. С помощью интерактивных беспроводных
планшетов студенты могут отвечать на вопросы преподавателя, задавать свои
вопросы, участвовать в процессе обсуждения. Таким образом, между
преподавателем
и
студентами
возникает
диалог,
что
значительно повышает уровень восприятия и понимания материалов занятия.
Использование комплексов интерактивных средств обучения позволяет
значительно повысить уровень взаимодействия между преподавателем и
студентом.
Еще один путь в достижении поставленных образовательных целей использование серьезных игр, симуляций и виртуальных миров. Как считают
разработчики, главная причина популярности бизнес-симуляций, заключается
в том, что они могут научить тем вещам, которыми нельзя овладеть с
помощью лекций, кейсов или даже посещение реальных компаний. В играх
студенты погружаются в неоднозначные и (или) спорные ситуации, которые
заставляют их мыслить стратегически, принимать важные решения и сразу
видеть
последствия
своих
действий,
а,
следовательно,
учиться
«на
собственных ошибках».
Новым вызовом для разработчиков дистанционных систем образования
стало понятие «едьютейнмент» (edutainment) ‒ сочетание образования с
игровыми практиками. Одним из таких разработчиков является известный
инвестор Роберт Кийосаки, который считал, что главная проблема
образования ‒ это то, что дети выходят из школы без умения управлять
финансовыми потоками. Поэтому он создал настольную экономическую игру
241
Cashflow 101. Она приобрела невероятную популярность и достигла
значительных результатов в обучении детей. Интеграция игровых принципов
в образовательные методики стала нетрадиционным подходом, который
приходит на смену скучным лекциям и урокам. Spaced Learning - метод усвоения
материала по три подхода, направленный на развитие долговременной
памяти: Flexible Fridays ‒ один день в неделю у учащихся нет расписания, и
учитель встречается со студентами для обсуждения наиболее проблемных для
них вопросам; Flipped Classroom - выполнение домашних заданий не после
семинаров, а заранее; Design Thinking - совещания учеников или студентов для
выполнения практических задач в аудитории. В качестве примера, младшие
школы Нью-Йорке с 2009 года проводят эксперимент Quest Schools. Где
ученики вместо семестров с уроками проходят двухнедельные интенсивы с
квестами по различным дисциплинам, а вместо экзаменов должны научиться
договариваться для соревнования с так называемыми «боссами».
Среди образовательных игр (Education Games) в ведущих университетах мира
чаще
всего
используют:
(Education
Games):
IBM
INNOV8
является
интерактивной трехмерной учебной игрой, цель которой ‒ показать
взаимосвязи и возможности эффективного взаимодействия между командами
ИТ-специалистов и руководителями бизнес-направлений в организации. Игра
INNOV8 предназначена для дополнения таких учебных курсов, как
Управление
бизнес-процессами, Корпоративная стратегия, Управление
операциями и Управление информационными технологиями. Эти игры
доступны через IBM Academic Initiative ‒ программа, предлагающая
колледжам и университетам широкий спектр образовательных средств и
методик для применения в обучении ИТ-дисциплинам.
Виртуальные миры (Virtual Worlds) предоставляют среду, используюемую
для различных целей, в том числе для создания игр, проведение виртуальных
лекций и сотрудничества, а также для проведения онлайн-конференций,
дистанционного коллаборации между университетами [7], проведение
242
онлайн-лекций,
семинаров
и
тренингов
создания
мультиплеерных
образовательных игр [8].
Все вышеуказанные средства Gamification является мощным инструментом
обучения, дополнением к существующим дистанционным курсам, а иногда и
полной заменой их, поскольку: обеспечивают мотивацию; предлагают
различные средства симуляций как имитации реальной деятельности;
сочетают различные этапы получения опыта. Они нередко бесплатные для
академического использования, а следовательно, могут быть апробированы с
минимальным риском в учебном процессе высшей школы Украины и
Польши для совместных проектов.
Google в своей работе опирается на личный профиль. Так же делает LinkedIn. Персональный профиль позволяет сайт адаптировать информацию к
интересам пользователя. Профиль, учитывающий прогресс пользователя,
позволит
преподавателям
отслеживать
«траекторию»
индивидуального
обучения слушателей. Они смогут анализировать сложности, которые
возникают у студентов и способствовать развитию индивидуального учебного
пути. Работа с учебными средами с компьютерной поддержкой постоянно
меняются с точки зрения методологии использования в связи с постоянными
изменениями в области компьютерных технологий. Поэтому разработка
новых инновационных программ обучения с компьютерной поддержкой
постоянно требует новых знаний и усовершенствований с точки зрения как
разработчика, так и преподавателей, которые будут эти программы применять
в учебном процессе. В использовании информационных технологий в
учебном процессе никогда нельзя остановятся на достигнутом, необходимо
постоянно двигаться вперед и развиваться. Играет свою роль в развитии
технологий дополнения к реальности, которые позволят получать новые
знания везде: например, приведя камеру смартфона на разрушенный
исторический объект, человек на экране сможет увидеть, каким он был.
Подобные технологии будут применяться и в бумажных учебниках (например,
в Японии такие уже существуют ‒ при наведении на страницу камера
243
смартфона включает анимацию, иллюстрирующую материал). Еще одно
решение, которое изменит образование, ‒ нейроинтерфейс, система,
позволяет нашему мозгу обмениваться информацией с компьютером и давать
ему
команды.
Для
этого
будут
использованы
так
называемые
пространственные операционные среды («spatial operating environments»),
позволяющие
проводить
коллективную
работу
присоединяя
объекты
реального и виртуального миров. Ярким примером является G-speak
платформа,
разработка
которой
была
начата
в
Массачусетском
технологическом институте в «MIT media lab». Она дает возможность
коллективной
работы
исследовательской
с
использованием
лаборатории
жестовых
визуализации
интерфейсов.
при
В
Иллинойском
университете используется собственная разработка CAVE с использованием
3D-изображения на все стены аудитории и управлением ситемой с помощью
жестов (движений). CAVE и G-speak достаточно дорогие системы специально
разработанные
для
коллаборации.
программное
обеспечение
Доступные
для
Microsoft
образовательных
Kinnect
и
приложений
разрабатываются в ряде университетов, в том числе в лаборатории
Массачусетского
технологического
университета.
Разработка
других
технических средств для обеспечения жестовых интерфейсов приведет к
созданию
дешевых
аналогов
G-speak
различными
компаниями
и
университетами.
В последнее время в в образовательной сфере разных стран мира все
большее распространение приобретает так называемый метод проектов,
учебы в сотрудничестве (cooperative learning). Причин этому несколько:
‒
необходимость не только передавать студентам совокупность знаний,
сколько учить получать эти знания самостоятельно, уметь пользоваться
полученными знаниями для решения новых практических задач;
‒
актуальность приобретения коммуникативных навыков и умений при
работе в разных группах, исполняя разные социальные роли: лидера,
исполнителя, посредника;
244
‒
актуальность широких человеческих контактов, знакомствами с
разными точками зрения на поставленную проблему, с разными
культурами;
‒
значимость
для
развития
студентов
умений
исследовательские методы [9].
Выводы. Цель данного исследования - проанализировать достижения в
использовании
современных
инновационных
каналов
информационных
социальных
технологий
коммуникаций.
как
Изучение
инновационных каналов коммуникации позволило выделить тенденции и
перспективы
дальнейшего
развития
в
условиях
формирования
информационного общества Украины в тесной связи с информационным
обществом Польши.
В условиях активизации информационных потоков особое значение
приобретает наличие в виртуальном пространстве субъектов образовательной
сферы, которые выступают как инновационные каналы коммуникации,
каналы
формирования,
реализации
и
трансляции
информационного
потенциала. Появляются новые возможности и перспективы, а именно: новые
коммуникативные навыки и умения; широкие человеческие контакты,
знакомства с разными точками зрения на поставленную проблему, с разными
культурами. Культурный код так необходим для прочтения текстов культуры
дает возможность понять, почему люди делают именно то, что они делают.
Непосредственного взаимодействия участников при выработке культурного
кода осуществляется через продукт культуры.
Список использованных источников
[1] Землянова
Л.М.,
Современная
американская
коммуникативистика:
теоретические концепции, проблемы, прогнозы. - М.: Издательство МГУ,
2008.
[2] Розина И.Н., Этические проблемы коммуникации в электронной среде / И.Н.
Розина. - Ростов н/Д, 2007.
[3] http://www.youtube.com/watch?v=LtmdiPUGGe8).
245
[4] http://www.iktogskole.no/wpcontent/uploads/2011/02/ipadasapedagogicaldevice-110222.pdf
[5] http://www.apple.com/education/
[6] http://vido.com.ua/news/view/uchiebnik-xxi-vieka-viersiia-dlia-ipad/1781
[7] http://edudirectory.secondlife.com/
[8] http://www.physorg.com/news168608901.html
[9] Мельник І.Ю., Телекомунікаційні проекти як особистісно - орієнтована форма
самостійної роботи студента. Вчені записки, вип. 8. Серія “Економіка”. К.
-2003.
Резюме
Ключевые слова: виртуальная коммуникация, социальные сети и вебсервисы,
дистанционное образование, игровые практики, мобильные средства связи
Раскрыты основные аспекты виртуальной коммуникации молодежи разных стран.
Проанализированы возможности новых форм инновационного обучения: использование
социальных сетей и вебсервисов, мобильных средств святи, симуляций и виртуальных
миров. Показаны возможности коммуникации молодежи Польши и Украины.
New technology and innovation as a means of youth
virtual communications of Ukraine and Poland
Summary
Key words: virtual communication, social networks and web services, remote education, game
practicians, mobile means consecrate
The main aspects of virtual communication of youth of the different countries are opened. Possibilities of new forms of innovative training are analysed: consecrate use of social networks and web
services, mobile means, simulations and the virtual worlds. Possibilities of communication of youth
of Poland and Ukraine are shown.
246
Nowe technologie i innowacje jako środek
wirtualnej komunikacji młodzieży Ukrainy i Polski
Słowa kluczowe: wirtualna komunikacja, sieci społeczne i webserwisy, edukacja na odległość,
gry komputerowe
W artykule opisane zostały różne możliwości wirutalnej komunikacji młodzieży, w tym
młodzieży polskiej i ukraińskiej.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 247-264]
ISSN 1897-2500
Daniel ŚLĘZAK
Katedra i Klinika Medycyny Ratunkowej, Wydział Nauk o Zdrowiu z Oddziałem
Pielęgniarstwa i Instytutem Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Gdański Uniwersytet
Medyczny
Przemysław ŻURATYŃSKI
Samodzielny Publiczny Wielospecjalistyczny Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Bydgoszczy, Instytut Nauk Medycznych Uczelnii
Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie
Problem uzależnienia od alkoholu
i przeciwdziałanie temu zjawisku
Epidemiologia spożywania alkoholu w Polsce i na świecie
Statystyki podają, iż na jednego obywatela Unii Europejskiej (UE) przypada
rocznie około 11 litrów czystego alkoholu. Prowadzone w większości krajów badania wykazały, że ponad 50% 11-latków ma już za sobą pierwszą inicjację alkoholową. Odsetek uczniów, którzy nigdy nie mieli styczności z alkoholem spada wraz
z wiekiem. Największy odsetek abstynentów bliski jedynie 10% odnotowano
w Izraelu, Norwegii i Szwajcarii. Kraje charakteryzujące się faktem spożywania
alkoholu jako rytuał kulturalny notują, iż 90% 13-latków i prawie wszystkie 15-latki
przynajmniej raz w życiu piły alkohol. Średnia ilość jednorazowo wypitego alkoholu
248
Daniel ŚLĘZAK, Przemysław ŻURATYŃSKI
przez 15-16-latka wynosi ponad 60 g. Płcią dominującą w spożyciu napojów alkoholowych w każdej grupie wiekowej są chłopcy. Wyjątek stanowi Grenlandia i Stany
Zjednoczone, gdzie więcej dziewcząt niż chłopców regularnie spożywa alkohol.
U 15-latków te różnice niemal całkowicie zanikają. Coraz młodszy wiek dzieci sięgających po alkohol ma swoją przyczynę we wpływie mediów i reklamy oraz
w środowisku rodzinnym. Eksperymentowanie z alkoholem jest istotną częścią
akceptowanej fazy dorastania nastolatków zarówno w środkowej Europie, jak
i w Ameryce Północnej. Odsetek 11-latków regularnie pijących, tj. raz w tygodniu
lub częściej, jest niższy niż 5%. Dane te dotyczą Norwegii, Finlandii, Niemiec, Łotwy i Szwajcarii. Natomiast kraje takie jak Grecja, Izrael, Czechy i Wielka Brytania
charakteryzują się uderzająco wysokim odsetkiem regularnie pijących osób –15-20%
chłopców i 8-9% dziewcząt. Nastolatki, które przyznają się do upicia dwa lub więcej
razy w życiu to około 12% 11-latków, 37% 13-latków i 67% 15-latków. Upijanie się
świadczy o ryzykownym używaniu alkoholu. Pomiędzy niektórymi krajami występują bardzo znaczne różnice w odsetku 11- i 13-latków upijających się. W Szwecji
wskaźnik ten wzrasta z 7% do 40%, a w Austrii z 10% do 42%. W regionie Morza
Śródziemnego odnotowano niski odsetek upijającej się młodzieży. Różnice w upijaniu pomiędzy płciami utrzymują się na poziomie około 10% we wszystkich badanych krajach. Spożycie alkoholu w krajach Europy Zachodniej spada, natomiast
w krajach Europy Wschodniej rośnie. Obserwując zjawisko upijania się można
zauważyć tendencję spadkową (1, 2, 3, 4, 5).
Rodzaje alkoholi
Wszystkie napoje alkoholowe różniące się zapachem, smakiem i barwą mają jeden wspólny mianownik – alkohol etylowy (C2H5OH). Jest to bezbarwny płyn
o ostrym zapachu. Innym znanym alkoholem jest silnie toksyczny metanol. Alkohol
etylowy jest cieczą lżejszą od wody i ma dosyć niską temperaturę parowania. Jest
łatwo rozpuszczalny w wodzie. Ma zastosowanie w przemyśle farmaceutycznym,
spożywczym, perfumeryjnym, w chemii organicznej. Najczęściej spotykany jest pod
postacią napojów alkoholowych: wódek, win, piwa. Alkohol etylowy występuje jako
produkt endogenny u ludzi i innych ssaków. Próg alkoholu endogennego wynosi
249
0,20‰. Jednorazowe spożycie alkoholu i jego działanie na organizm nazywane jest
najczęściej ostrym zatruciem, upojeniem zwykłym, a czasami ostrym upojeniem
alkoholowym. Stężenie alkoholu etylowego wynosi w:
‒ spirytusie 95%
‒ wódce 40%
‒ winie około 12%
‒ piwie około 5%
Do oceny wpływu alkoholu na organizm ludzki służy pomiar stężenia alkoholu
we krwi. Wskaźnik ten określa stopień nietrzeźwości człowieka. Jednostka określająca ile gramów alkoholu etylowego jest w jednym litrze surowicy to promil (‰).
Poziom stężenia alkoholu we krwi może być uzależniony od ilości i rodzaju spożytych napojów alkoholowych, indywidualnych uwarunkowań osoby spożywającej
(płeć, wiek, waga), czasu konsumpcji (6,7).
Wpływ spożywania alkoholu na organizm człowieka
Alkohol ma wpływ na różne procesy psychiczne człowieka. Im więcej promili we
krwi, tym poważniejsze zmiany zachodzą w procesach myślenia, reagowania i zachowania. Można orientacyjnie wyliczyć stężenie alkoholu we krwi za pomocą wzoru:
- dla kobiet
ilość wypitego alkoholu
0,6 x waga ciała ‰
- dla mężczyzn
ilość wypitego alkoholu
0,7 x waga ciała ‰
Etanol zaczyna działać w organizmie już po upływie kilku minut od spożycia.
Dostaje się do krwioobiegu, a następnie do mózgu i kory mózgowej. Spożywanie
alkoholu podczas posiłku lub zaraz po nim wywołuje zmniejszenie szybkości resorpcji alkoholu do krwioobiegu. Podobnie działa rozciągnięcie spożycia w czasie.
Najszybsze wchłanianie alkoholu następuje po spożyciu alkoholu na pusty żołądek.
250
Człowiek po spożyciu czuje się rozluźniony, beztroski, jest w dobrym humorze.
Negatywne emocje związane ze stresem ulegają stłumieniu. Im większe stężenie
alkoholu we krwi tym głębsze jego wnikanie do mózgu. Niektórzy ludzie odczuwają
to jako senność, a u innych wzmaga się odczucie agresji.
Największe zaburzenia psychiczne i zachowania po spożyciu alkoholu następują
w pierwszej godzinie po spożyciu. Istnieje rozbieżność pomiędzy resorpcją alkoholu
u kobiet i mężczyzn, spowodowane są:
‒
różnicą masy ciała – typowy mężczyzna waży około 80 kg, a standardowa
kobieta 60 kg. Oznacza to, że wypicie określonej dawki alkoholu wywoła
u kobiety o jedną trzecią wyższe stężenie alkoholu we krwi niż mężczyzna.
‒
różnicą zawartości tłuszczu i wody w organizmie – kobiety mają więcej
tłuszczu i mniej wody niż mężczyźni. Oznacza to, że kobieta będzie miała
wyższe stężenie alkoholu we krwi, niż mężczyzna, ponieważ alkohol jest
słabo rozpuszczalny w tłuszczu.
‒
różnicą zawartości hormonów – wahania poziomu hormonów podczas cyklu menstruacyjnego różnicują wchłanianie alkoholu do krwi. Przed wystąpieniem miesiączki resorpcja alkoholu jest szybsza niż w innym czasie cyklu.
‒
różnicą ilości enzymu w żołądku – u kobiet w żołądku znajduje się mniej
enzymu rozkładającego alkohol o około 20% niż w żołądku mężczyzn.
Następnym etapem po wchłanianiu alkoholu i wyrównaniu stężeń następuje eliminacja alkoholu. Większość alkoholu zostaje utleniona w wątrobie, pozostała część
jest wydalona w niezmienionej postaci z moczem, wydychanym powietrzem
i potem. Współczynnik spalania alkoholu etylowego wynosi około 0,15‰ na godzinę. Jest to odpowiednik 0,1 g alkoholu na kilogram masy ciała na godzinę. Eliminacja alkoholu z organizmu odbywa się przez:
‒
stopniowy rozkład chemiczny alkoholu na drodze utleniania. Utlenianie etanolu do dwutlenku węgla i wody następuje w układzie wątrobowym
i pozawątrobowym, tzn. w żołądku i mięśniach.
‒
wydalanie i wydzielanie w niezmienionej postaci.
251
Enzym odpowiadający za proces rozkładu alkoholu to dehydrogenaza alkoholu
(ADH). ADH katalizuje utlenianie alkoholu do aldehydu octowego wyłącznie
w obecności dwunukleotydu pirydynowego (NAD). Podczas utleniania NAD spełnia rolę akceptora elektronów i ulega redukcji do NADH. Szybkość spalania alkoholu zależy od aktywności ADH i ilości zawartego w organizmie NAD. Kolejnym
enzymem utleniającym alkohol jest katalaza. Alkohol utleniany jest przez katalazę
w obecności dużej ilości nadtlenku wodoru w tkankach. W wątrobie znajduje się
układ enzymatyczny, który ma zdolności do utleniania etylenu. Ten układ to MEOS
(Mierosomal Ethanol Oxidiering System). MEOS katalizuje utlenianie alkoholu
w obecności NADP.
Również temperatura wywiera wpływ na poziom alkoholu we krwi. Wysoka
temperatura przyspiesza wzrost stężenia alkoholu we krwi. Niska temperatura obniża maksymalne stężenie alkoholu we krwi, ale spowalnia ona również wydalanie
alkoholu z organizmu.
Przekroczenie określonego poziomu alkoholu we krwi doprowadza do zaburzenia funkcjonowania mózgu, a w szczególności jego części odpowiedzialnej za oddychanie i pracę serca. W tym momencie dochodzi do ostrego zatrucia alkoholowego,
którego następstwem może byś niewydolność krążeniowo-oddechowa, doprowadzająca do zgonu. Częste picie doprowadza do uszkodzenia i zmian chorobowych
różnych narządów organizmu człowieka. Najczęściej spotykanym uszkodzeniem są
zmiany w naczyniach krwionośnych mózgu i zanik komórek nerwowych w korze
mózgowej. Zaraz po spożyciu można zaobserwować takie objawy jak nadciśnienie
tętnicze, niewydolność krążenia, arytmia.
Alkohol wpływa przede wszystkim na ośrodkowy układ nerwowy. Etanol ma
wielorakie i zmienne działanie na różne układy organizmu człowieka. Toksyczne
działanie alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy polega na hamowaniu działania
tego układu na coraz niższych poziomach. Jako pierwsze zaburzone zostaje funkcjonowanie płatów czołowych i skroniowych. Objawia się to obniżeniem samokontroli, upośledzeniem uczuć wyższych. Dalsze narastanie zatrucia zaburza działanie
ośrodków odpowiadających za koordynację wzrokowo-ruchową w korze mózgu.
252
Kolejnym etapem jest uszkodzenie czynności móżdżku, przejawiające się problemami w utrzymaniu równowagi przez człowieka. Silnie neurotoksycznie działają
produkty kondesacji metabolitów alkoholu z metabolitami dopaminy. Ciężkie zatrucie może objawiać się stanem uśpienia zbliżonym do narkozy. Mogą występować
zaburzenia układu oddechowego i naczynioruchowego. Dochodzi do utraty przytomności, ogólnego znieczulenia, rozluźnienia mięśni, obniżenia tętna, spadku temperatury ciała i zwolnienia oddechu. W tym momencie upojenia może nastąpić zgon
spowodowany porażeniem ośrodka układu oddechowego. wynikiem nadużywania
alkoholu jest większa urazowość czaszki i mózgu. Częściej występują krwawienia
o typie krwiaków podtwardówkowych, krwotoków podpajęczych i udarów.
Spożywanie alkoholu powoduje przyspieszone bicie serca podnosi ciśnienie krwi
tętniczej. Bardzo silnie obciąża wątrobę, gdzie jest trawiony. Osoby systematycznie
pijące i zatruwające swoją wątrobę często chorują na marskość wątroby.
Choroby wywołane przez nadużywanie alkoholu:
‒
wątroba – alkoholowa marskość wątroby. Jej powikłaniem może być rak wątroby.
‒
przewód pokarmowy – stany zapalne przełyku, jako wynik drażnienia śluzówki. Żylaki przełyku, które powstają u osób z marskością wątroby.
‒
niedobory pokarmowe – niedobór witamin B1, A, kwasu foliowego. Często
można zaobserwować hypokaliemię, hypomagnezemię.
‒
układ krążenia – zmiana metabolizmu serca pod wpływem alkoholu jest
przyczyną niedoborów energetycznych i występowania substancji toksycznych dla mitochondriów. Alkohol negatywnie wpływa na mechanizm regulacji ciśnienia krwi.
‒
układ endokrynny – wzrost poziomu kortyzolu, obniżenie poziomu trójjodotyroniny, obniżenie poziomu testosteronu, zaburzenie miesiączkowania.
‒
układ odpornościowy – obniżona odporność na infekcje bakteryjne
i wirusowe.
Alkoholowy zespół płodowy (FAS) – występuje u dzieci matek pijących alkohol
w czasie ciąży. Daje on objawy u płodu, noworodka, w dzieciństwie a nawet w życiu
253
dorosłym. Objawy FAS: upośledzenie wzrostu – obniżona waga urodzeniowa
i zmniejszony obwód głowy; opóźniony rozwój psychomotoryczny, obniżony intelekt; mała głowa, małoocze, wąskie szpary powiekowe, krótki nos, spłaszczenie
twarzy; wady wrodzone; zakażenia przenoszone drogą płciową.
Obecnie wyróżnia się sześć faz upicia zwykłego. Zależą one od poziomu alkoholu we krwi:
‒
0,2-0,55‰: upośledzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej, nieznaczne zaburzenie równowagi, obniżenie krytycyzmu, rozluźnienie, osłabienie czujności, upośledzenie zdolności prowadzenia pojazdów;
‒
0,55-0,75‰: nadmierna pobudliwość, gadatliwość, obniżenie samokontroli,
zaburzenia sprawności ruchowej, nadmierne reakcje emocjonalne, uczucie
„wstawienia”, błędna ocena własnych możliwości;
‒
0,75-2,0‰: zaburzenia równowagi i koordynacji ruchowej, obniżenie progu
bólu, spadek sprawności intelektualnej, opóźnienie czasu reakcji, zmienność
nastroju, agresywne zachowania, pobudzenie seksualne, podwyższone ciśnienie krwi, przyspieszona akcja serca;
‒
2,0-3,0‰: bełkotliwa mowa, spowolnienie ruchów, znaczne zaburzenia
równowagi, wzmożona senność;
‒
3,0-4,0‰: obniżenie ciśnienia krwi, spadek temperatury ciała, głębokie zaburzenia świadomości mogące doprowadzić do śpiączki, zanik odruchów fizjologicznych;
‒
4,0‰ i więcej: głęboka śpiączka, zaburzenia czynności ośrodka naczynioruchowego i oddechowego, ryzyko wystąpienia zgonu.
Pojedyncze zatrucie alkoholem po ustąpieniu nie powoduje wyraźnych skutków
dla zdrowego organizmu. Alkohol ma działanie narkotyczne. Dopóki krąży on we
krwi jego negatywne skutki nie są wyraźnie odczuwalne. Po ustąpieniu jego narkotycznego działania pojawiają się objawy tzw. kociokwiku lub kaca. Tymi objawami
są: złe samopoczucie, przygnębienie, osłabienie, nudności, wymioty, ból głowy,
brak apetytu lub wstręt do potraw, drżenie rąk, szybkie męczenie się, nadmierna
potliwość.
254
W niektórych przypadkach może wystąpić nietypowa reakcja organizmu człowieka na alkohol. Najczęściej występują tutaj upojenia patologiczne i upojenia na tle
patologicznym. Aby rozpoznać upojenie patologiczne konieczne jest określenie
specyficznego obrazu klinicznego, innego niż w upiciu zwykłym. Określenie stanu
upicia nietypowego jest jednak bardzo trudne lub wręcz niemożliwe. Stan taki może
trwać od kilkunastu minut do kilku godzin i kończy się stanem tzw. terminalnym.
Stan terminalny jest to głęboki sen upojonego nietypowo. Upicie nietypowe może
zakończyć się również sennością, po której przebudzeniu występuje niepamięć
wsteczna okresu psychotycznego. Czasami może również wystąpić niepamięć następcza i wysepkowa. Upojenie patologiczne występuje pod dwoma postaciami:
‒
postać epileptoidalna – podobna do padaczki
‒
postać deliryjna – dominują urojenia, halucynacje i iluzje.
Taki nietypowy stan upojenia alkoholowego może wystąpić u osób
z encefalopatią, która może być wynikiem urazu czaszkowo-mózgowego, stanów
zapalnych mózgu i opon mózgowych. Może ona być również wynikiem zatrucia
solami metali ciężkich, truciznami przemysłowymi. Czynnikiem usposabiającym do
upojenia patologicznego może być synergiczne działanie alkoholu z lekami psychotropowymi, a nawet stan skrajnego wyczerpania fizycznego i nerwowego. Objawy
ciężkiego zatrucia alkoholem mogą wystąpić po wypiciu nawet niewielkiej ilości
alkoholu. W szczególnych przypadkach alkohol może aktywować chorobę podstawową. Dotyczy to napadów drgawkowych lub stanów pomrocznych u osób cierpiących na padaczkę pourazową lub skrytopochodną. Alkohol nasila objawy u chorych
na schizofrenię. Chorzy z zaburzeniami psychicznymi afektywnymi mogą pod
wpływem alkoholu podejmować próby samobójcze lub okaleczać się. Osoby,
u których stwierdza się zaburzenia osobowości mogą reagować na alkohol reakcjami
psychopatycznymi. Ludzie znerwicowani mogą mieć różne objawy, np. nabierają
odwagi i czują się lepiej (psychastenicy) lub mają odczucie „umierania”, wzywają
pomoc lekarską (neurastenicy, hipochondrycy). Rozpoznanie stanu upojenia patologicznego, który jest traktowany jako krótkotrwała, przemijająca choroba psychiczna,
255
zwalnia całkowicie od odpowiedzialności za popełnione przestępstwa popełnione
w tym czasie.
Rzadko spotykaną formą nietypowego upicia jest złożona postać upicia zwykłego. Ma ona przebieg dwufazowy. Na początku objawia się ona zwykłą postacią
upojenia. Pod wpływem zadziałania na organizm silnego bodźca o znamionach
urazu lub urazu mechanicznego przeradza się nagle w zmieniony stan psychoruchowy. Faza druga może nagle i gwałtownie pogłębić stan upicia. Na pierwszy
plan wysuwa się pobudzenie psychoruchowe z agresją (9,10,11,12,13,14,15,16,17).
Proces uzależniania się od alkoholu
Uzależnienie od alkoholu (def. wg WHO) – „to zespół objawów somatycznych, behawioralnych i poznawczych w których picie alkoholu staje się priorytetowe
nad innymi poprzednio ważnymi zachowaniami...”
E.M. Jellinek w 1960 roku wyróżnił cztery fazy przebiegu choroby alkoholowej.
Dwie pierwsze mają charakter objawowy, a dwie kolejne stanowią o pojawieniu się
narkomanii. Utrata kontroli nad ilością wypijanego alkoholu jest podstawowym
kryterium do rozpoznania alkoholizmu.
Stadium przedalkoholowe. W tym stadium używanie i nadużywanie alkoholu ma
motywację społeczną. Przyszły alkoholik pijąc stosunkowo szybko zaczyna odczuwać psychiczną ulgę. Na początku stan ulgi jest kojarzony z sytuacjami towarzyskimi. Na dalszym etapie jednak ulga zaczyna być kojarzona z piciem alkoholu.
W tej fazie spożywanie alkoholu nie prowadzi zazwyczaj do stanu upojenia, ale
ma na celu odprężenie. Stres i inne trudności „rozwiązywane” są poprzez picie.
Z biegiem czasu okazjonalne picie przeradza się w picie codzienne, co związane jest
ze zmniejszeniem tolerancji na napięcie psychiczne. W tym stadium następuje
zwiększenie tolerancji na alkohol. Pojawiają się amnezje spowodowane nadużywaniem alkoholu. Czas trwania tego okresu jest zróżnicowany. Może on trwać od kilku
miesięcy do dwóch lat. Stadium wstępne (prodromalne). Rozpoczęcie tego stadium
następuje w momencie kiedy zaczynają się pojawiać stany amnezji poalkoholowej
(palimpsesty alkoholowe). Alkohol dla osoby pijącej nie jest już tylko napojem, ale
jest narkotykiem. Faza ta objawia się:
256
‒
potajemnym piciem – osoba taka pije w różnych sytuacjach, tak aby inni tego nie zauważyli;
‒
ciągłe myślenie o alkoholu
‒
łapczywość w spożywaniu alkoholu, chciwość – pierwsze kieliszki wypijane
bardzo szybko po to by jak najszybciej uzyskać stan odprężenia;
‒
poczucie winy i wyrzuty sumienia – pojawia się w momencie kiedy pijący
uświadamia sobie, że jego picie nie jest czymś normalnym;
‒
unikanie rozmów o alkoholu w najbliższym otoczeniu.
Ten okres picia może trwać od sześciu miesięcy do nawet pięciu lat. Czas trwania
stadium uzależniony jest od predyspozycji fizycznych i psychicznych, sytuacji rodzinnej, finansowej i zawodowej pijącego. Faza ta kończy się w momencie gdy
palimpsesty pojawiają się coraz częściej.
Stadium ostre. Momentem, w którym ta faza ma początek jest utrata kontroli nad
piciem. W chwili spożycia pierwszego kieliszka pojawia się niepohamowany głód
alkoholu. Alkoholik przekonuje sam siebie i innych, że nadal panuje nad swoim
piciem. Podaje nowe uzasadnienia, że to tylko ważne powody zmuszają go do picia.
Pojawia się tutaj „system alibi”, którym próbuje usprawiedliwiać swoje zachowanie
podczas picia.
Racjonalizacja i nastawienie wielkościowe utwierdzają alkoholika w przekonaniu,
że winę za jego picie ponoszą inni. Powoduje to izolację od dotychczasowego towarzystwa i rodziny. Staje się on agresywny w stosunku do innych. Wyrzuty sumienia
nasilają się. Nacisk ze strony otoczenia wymusza niejako na alkoholiku czasową
abstynencję i zmianę dotychczasowego sposobu picia. W kolejnych etapach rozwoju
uzależnienia od alkoholu osoba pijąca coraz bardziej koncentruje się na sprawach
związanych z piciem, a świat otaczający traci zainteresowanie. Alkoholik coraz bardziej koncentruje się na sobie, co powoduje odwrócenie się od niego rodziny. Nasilenie alkoholizmu powoduje u alkoholika robienie zapasów alkoholu. Coraz częstsze
picie i nieprawidłowe odżywianie dają różne dolegliwości somatyczne i doprowadzają w końcu do hospitalizacji. Spadek libido i pogłębiająca się wrogość wobec
rodziny wywołuje u alkoholika ataki zazdrości i posądzanie współmałżonka o po-
257
zamałżeńskie kontakty seksualne. Stadium ostre kończy się w momencie kiedy
pojawia się regularne picie poranne. Całe dotychczasowe życie alkoholika ulega
dezorganizacji i bez wypicia rano alkoholu nie potrafi on rozpocząć dnia.
Stadium przewlekłe. Utrata kontroli nad ilością i czasem picia w tym stadium
określana jest jako ciąg picia. Takie długotrwałe ciągi prowadzą do degeneracji moralnej i obniżenia sprawności intelektualnej. Normalne staje się przebywanie alkoholika z osobami ze znacznie niższych warstw społecznych. Problemy finansowe
skłaniają do eksperymentowania z różnymi alkoholami, np. płyn Borygo, spirytus
salicylowy. Pojawia się obniżenie poziomu tolerancji na alkohol. W momencie braku
alkoholu w organizmie pojawiają się różne lęki, drżenia i zahamowania psychoruchowe. Alkoholik nie chcąc doprowadzić do takich stanów utrzymuje stale odpowiedni poziom alkoholu w organizmie a picie staje się obsesją. Przedłużające się
stany zatrucia alkoholem, konfrontacja ze światem zewnętrznym i własnym samopoczuciem system racjonalizacji załamuje się, a alkoholik poddaje się. Nie widząc
innego wyjścia alkoholik nagle poddaje się leczeniu albo wręcz przeciwnie kontynuuje obsesyjne picie.
Niespecyficzne objawy uzależnienia od alkoholu:
‒
popęd, potrzeba alkoholu – jest on objawem psychicznego i fizycznego
uzależnienia. Jest pierwotnym objawem uzależnienia. W miarę postępu rozwoju alkoholizmu następuje wzrost siły i dynamiki potrzeby alkoholu. Alkoholik musi pić coraz częściej i więcej.
‒
utrata kontroli – spożycie nawet niewielkiej ilości alkoholu powoduje u alkoholików niemoc w zaprzestaniu picia. Popęd jest objawem trwałym. Nawet po wieloletniej abstynencji pod wpływem spożycia określonej ilości alkoholu ulega uaktywnieniu.
‒
zespół odstawienia (abstynencyjny) – występuje on zazwyczaj kilka godzin po zaprzestaniu picia lub po zmniejszeniu ilości alkoholu.
 zaburzenia wegetatywne i naczynioruchowe:
‒
ból głowy
‒
osłabienie
258
‒
drżenia mięśniowe
‒
nudności i wymioty
‒
kołatanie serca
 zaburzenia psychiczne i zaburzenia snu:
‒
nastrój lękowo-depresyjny
‒
nastawienia ksobno-prześladowcze
‒
złudzenia, urojenia, omamy
‒
przerywany, spłycony sen (10, 12).
Leczenia alkoholizmu
Leczenie alkoholizmu ma na celu zaprzestanie picia przez osobę uzależnioną
oraz utrzymanie abstynencji. Leczenie powinno również zlikwidować negatywne
skutki picia. Skuteczna terapia zapobiega powrotowi do picia. Leczenie powinno
być dostosowane do indywidualnych potrzeb pacjenta oraz do etapu leczenia:
 leczenie niefarmakologiczne
‒
psychoterapia poznawcza
‒
grupy samopomocy – kluby abstynenta, wspólnota AA
‒
edukacja
‒
trening umiejętności społecznych
‒
akupunktura, hipnoza
 leczenie farmakologiczne
‒
Akamprosat – zmniejsza głód alkoholu
‒
Inhibitory wychwytu serotoniny (fluoksetyna, fluwoksamina, citalopram) –
mają one działanie przeciwdepresyjne, przeciw lękowe i antykompulsywne
‒
Tianeptyna – ma działanie przeciwdepresyjne i przeciw lękowe. Poprawia
funkcje poznawcze.
‒
Disulfiram – wymusza abstynencję działaniem awersyjnym
‒
Tiapryd – zmniejsza stymulujący efekt alkoholu
‒
Naltrekson – redukuje przyjemne doznania związane z piciem alkoholu
‒
Buspiron – ma działanie przeciw lękowe (9).
259
Uwarunkowania prawne przeciwdziałania alkoholizmowi
Ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu
alkoholizmowi, uznając życie obywateli w trzeźwości za niezbędny warunek moralnego i materialnego dobra Narodu, stanowi się, co następuje:
Art. 2. 1. Zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi wykonuje się przez
odpowiednie kształtowanie polityki społecznej, w szczególności:
1) tworzenie warunków sprzyjających realizacji potrzeb, których zaspokajanie
motywuje powstrzymywanie się od spożywania alkoholu;
2) działalność wychowawczą i informacyjną;
3) ustalanie odpowiedniego poziomu i właściwej struktury produkcji napojów alkoholowych przeznaczanych do spożycia w kraju;
4) ograniczanie dostępności alkoholu;
5) leczenie, rehabilitację i reintegrację osób uzależnionych od alkoholu;
6) zapobieganie negatywnym następstwom nadużywania alkoholu i ich usuwanie;
7) przeciwdziałanie przemocy w rodzinie.
2. Zadania, o których mowa w ust. 1, uwzględnia się w założeniach polityki społeczno-gospodarczej
w
postaci
Narodowego
Programu
Profilaktyki
i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, zatwierdzanego przez Radę Ministrów.
Art. 5. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania uwzględnia problem
trzeźwości i abstynencji wśród celów wychowania oraz zapewnia w programach
nauczania wiedzę o szkodliwości alkoholizmu dla jednostki oraz w życiu rodzinnym
i społecznym.
Art. 15. 1. Zabrania się sprzedaży i podawania napojów alkoholowych:
1) osobom, których zachowanie wskazuje, że znajdują się w stanie nietrzeźwości;
2) osobom do lat 18;
3) na kredyt lub pod zastaw.
2. W przypadku wątpliwości co do pełnoletności nabywcy sprzedający lub podający napoje alkoholowe uprawniony jest do żądania okazania dokumentu stwierdzającego wiek nabywcy.
260
Art. 21. 1. Leczenie odwykowe osób uzależnionych od alkoholu prowadzą stacjonarne i niestacjonarne zakłady lecznictwa odwykowego oraz inne zakłady opieki
zdrowotnej.
2. Poddanie się leczeniu odwykowemu jest dobrowolne. Wyjątki od tej zasady
określa ustawa.
Art. 23. 1. Członkowie rodziny osoby uzależnionej od alkoholu, dotknięci następstwami nadużywania alkoholu przez osobę uzależnioną, uzyskują w publicznych
zakładach opieki zdrowotnej świadczenia zdrowotne w zakresie terapii i rehabilitacji
współuzależnienia oraz profilaktyki. Za świadczenia te od wymienionych osób nie
pobiera się opłat.
2. Dzieci osób uzależnionych od alkoholu, dotknięte następstwami nadużywania
alkoholu
przez
rodziców,
uzyskują
bezpłatnie
pomoc
psychologiczną
i socjoterapeutyczną w publicznych zakładach opieki zdrowotnej i publicznych
poradniach specjalistycznych oraz placówkach opiekuńczo-wychowawczych i resocjalizacyjnych.
3. Pomoc niesiona dzieciom przez osoby lub instytucje może być udzielona
wbrew woli rodziców lub opiekunów będących w stanie nietrzeźwym.
Art. 24. Osoby, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład
życia rodzinnego, demoralizację małoletnich, uchylają się od pracy albo systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny, kieruje się na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania
rodzaju zakładu leczniczego.
Art. 25. Na badanie, o którym mowa w art. 24, kieruje gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych właściwa według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, na jej wniosek lub z własnej inicjatywy.
Art. 26. 1. Osoby, o których mowa w art. 24, jeżeli uzależnione są od alkoholu,
zobowiązać można do poddania się leczeniu w stacjonarnym lub niestacjonarnym
zakładzie lecznictwa odwykowego.
261
2. O zastosowaniu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego orzeka sąd rejonowy właściwy według miejsca zamieszkania lub pobytu
osoby, której postępowanie dotyczy, w postępowaniu nieprocesowym.
Kampanie edukacyjne przeciwko nadmiernemu spożywaniu alkoholu
Aktualnie istnieje wiele programów profilaktyki alkoholowej. Są one realizowane
na poziomie krajowym jak i regionalnym.
Najważniejszym programem aktualnie realizowanym jest Narodowy Program
Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2006 –2010.
Program ten obejmuje 10 obszarów działania i w związku z nimi ma swoje cele i
metody działania.
‒
I obszar – Szkody zdrowotne i rozwojowe występujące u młodych Polaków
spowodowane piciem alkoholu. W swoim założeniu ma przedstawione trzy
cele związane ze zmniejszeniem ilości i częstotliwości picia alkoholu przez
młodzież, zwiększenie odsetka abstynentów oraz opóźnienie wieku rozpoczęcia spożywania alkoholu.
‒
II obszar – Szkody zdrowotne i rozwojowe spowodowane piciem alkoholu
przez dorosłych. Posiada cztery cele, które mają za zadanie zmniejszenie
odetka pijących osób, w tym kobiet w ciąży i karmiących, zwiększenie świadomości pijących na temat szkodliwości alkoholu.
‒
III obszar – Uszkodzenia zdrowia związane z uzależnieniem od alkoholu.
Głównym celem jest zmniejszenie śmiertelności osób pijących oraz zwiększenie ilości osób korzystających z pomocy podczas leczenia.
‒
IV obszar – Szkody zdrowotne i psychospołeczne osób żyjących w rodzinach z problemem alkoholowym w tym przemoc domowa. Chodzi tutaj
głównie o poprawę sytuacji psychospołecznej alkoholika i jego rodziny.
‒
V obszar – Zaburzenia zdrowotne i rozwojowe dzieci z rodzin alkoholowych. Ma na celu objęcie potrzebujących dzieci specjalistyczna opieką oraz
zwiększenie dostępności dla nich do opieki zdrowotnej i społecznej.
‒
VI obszar – Przestępstwa i wykroczenia spowodowane przez osoby nietrzeźwe, w szczególności przez nietrzeźwych kierowców. Cele mają za zada-
262
nie zmniejszenie ilości nietrzeźwych osób wsiadających do samochodu
i spowodowanych przez nich wypadków.
‒
VII obszar – Szkody ekonomiczne związane z nadużywaniem alkoholu.
Chodzi tutaj głównie o zmniejszenie szkód ekonomicznych związanych ze
spożywaniem alkoholu w miejscy pracy i wynikających z popełnionych przestępstw – wypadki, odszkodowania, kradzieże.
‒
VIII obszar – Niewystarczająca wiedza i szkodliwe postawy społeczne wobec problemów alkoholowych i metod ich rozwiązywania. Ma na celu
zwiększenie wiedzy na temat problemów związanych z alkoholizmem, kosztów społecznych i ekonomicznych wynikających z picia.
‒
IX obszar – Nadmierna dostępność i promocja napojów alkoholowych. Celem jest głównie zmniejszenie dostępności do alkoholu młodzieży oraz
ograniczenie ilości sprzedawanego alkoholu oraz jego reklamy.
‒
X obszar – Ryzykowne wzory picia i wysoki poziom spożycia alkoholu. Cele
mają za zadanie zmniejszenie ilości wypijanego alkoholu wysokoprocentowego oraz zmiana struktury picia. Programy profilaktyki alkoholowej są
ważnym elementem działania. Szczególnie ważna jest profilaktyka prowadzona w szkołach wśród dzieci i młodzieży w celu zapobieżenia wystąpienia
u nich alkoholizmu we wczesnym wieku. Programy takie powinny być również prowadzone regularnie przez jednostki samorządu terytorialnego.
Programem profilaktyki alkoholowej dla gimnazjum i starszej młodzieży jest
program NOE. Program ma na celu zmianę norm środowiskowych związanych z
piciem alkoholu (18).
263
Bibliografia
[1] Huk-Wieliczuk E., Litwiniuk A., Picie alkoholu przez uczniów wiejskich w wieku
15-17 lat. ZdrPubl 2004,114(3): 312-314.
[2] Suwała M., Gerstenkorn A., Palenie tytoniu i picie alkoholu w wielkomiejskiej populacji osób w starszym wieku. Psychogeriatr Pol 2006,3(4):191-200.
[3] Stec B., Używanie substancji psychoaktywnych przez młodzież. Psychiatria
2005,2(1): 19-28.
[4] Marcinkowski J.T., Olejniczak B., Problematyka zażywania substancji psychoaktywnych wśród lekarzy i innych pracowników służby zdrowia – możliwości dokonania
przełomu w leczeniu uzależnionych lekarzy w Polsce. ZdrPubl 2006,116(2):290-295.
[5] Marcinkowski J.T., Olejniczak B., O próbach rozwiązywania problemu uzależnień
w zawodach medycznych. ProblHigEpidemiol 2006,87(2):138-142.
[6] Rudzińska Z., Niebezpieczeństwo – alkohol. Edukacja i dialog 2002,2:50-51.
[7] Vogler R. E, Bartz W. R., Nastolatki i alkohol – kiedy wystarczy powiedzieć NIE.
Warszawa 1999.
[8] Ustawa z 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.
[9] Cierpiałkowska L., Alkoholizm: przyczyny, leczenie, profilaktyka, Wydawnictwo
Naukowe UAM, Poznań 2000.
[10] Cierpiałkowska L., Psychologia uzależnień – alkoholizm, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2010.
[11] Szczeklik A. (red.). Choroby wewnętrzne, Wydawnictwo Medycyna Praktyczna,
Kraków 2005.
[12] Cierpiałkowska L., Ziarko M., Psychologia uzależnień – alkoholizm, WAiP, Warszawa 2010.
[13] Dudek D., Zięba A., Depresja – wiedzieć, aby pomóc, Krakowskie Wydawnictwo
Medyczne, Kraków 2002.
[14] Kramer P., Czym jest depresja?, REBIS, Poznań 2007.
[15] Pużyński S., Depresje i zaburzenia afektywne, Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2009.
264
[16] Święcicki Ł., Depresja – zwykła choroba?, Urban & Partner, Wrocław 2010.
[17] Woronowicz B., Na zdrowie! Jak poradzić sobie z uzależnieniem od alkoholu, Media Rodzina, Poznań 2008.
[18] Narodowy Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na lata 2006 –2010.
Streszczenie
Słowa kluczowe: alkoholizm, przeciwdziałanie nadmiernemu spożyciu alkoholu
W artykule autorzy charakteryzują zjawisko alkoholizmu, terapię choroby alkoholowej oraz
sposoby przeciwdziałania nadmiernemu spożyciu alkoholu.
Problem of alcohol addiction and presention of this phenomenon
Summary
Key words: alcoholism, prezenting execcive in take of alcohol
In this paper the authors charakterize the phenomenon of alcoholism, alcohol treatment and
prevention of liseases of exessive consumption of alcohol.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (51) / 2016
[s. 265-273]
ISSN 1897-2500
Natalia ROMANIENKO
Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Szutki
Культурно – творческая жизнь
на освобожденной от немецкой оккупации
Украине (1943–1944 гг.)
Возобновление театральной деятельности на освобожденных украинских
землях в 1943–1945 годах – актуальная проблема для культурологического
исследования, в котором акцентируеться на идеологическом влиянии и
усилении контроля советского правительства и коммунистической партии на
деятельность учреждений культуры и искусства в целом, украинских театров в
частности.
18 декабря 1942 года войска 1-ой гвардейской армии В. Кузнецова
освободили от немецких захватчиков с. Пивнивку Миловского района
Луганской области – первого населенного пункта украинской территории, а в
феврале 1943 г. – районы Донбасса. Во время Курской битвы (июль-август),
войска Степного фронта освободили Харьков (23 августа), а в сентябре, после
битвы за Днепр, – Киев, уничтожив линию стратегической обороны
(«Восточный вал»). Советское военное командование, силами четырех
Украинских фронтов, успешно продолжало наступление и, после серии
военных операций, 28 октября 1944 г. Украина была освобождена от немецких
захватчиков.
266
Natalia ROMANIENKO
В статье Л. Ругаль «Возвращение творческих союзов и художественных
организаций на освобожденную территорию УССР», опубликованной в
«Вестнике» КНУ им. Т. Шевченко в 2008 г., не без основания поднята
проблема
о
возобновления
художественно-творческих
учреждений в годы освобождения украинских земель от немецкой оккупации.
Эта тема не исследована и ныне.
В статье Л. Ругаль акцентирует внимание что «…эвакуироваться во время
наступления немецких войск удалось не всем работникам искусства, поэтому
значительная их часть осталась в Украине и вынуждена была продолжать
работу… для того чтобы выжить» [1, с. 164]. Автор напомнила о творчестве Г.
Свитличного, который за время оккупации создал полотна «Чайковский»,
«Над колхозным ланом» и др.
С первых дней освобождения советскими войсками украинских земель,
активизировалась деятельность творческих коллективов: «актеры, которые
работали в театрах при оккупации, создавали театральные и концертные
бригады», уже в конце 1943 г., а Л. Ругаль ссылается на монографию W.
Lafaber «America, Russia and the Cold War, 1945–2000», изданную в Бостоне
(2002 г.), их было более 20-ти. Так, например, в помещении театра
музыкальной комедии (ул. Красноармейская) работал Киевский областной
драматический театр, а киевской опере – музыкальный театр; в помещении
российского драматического театра выступал с концертами областной театр
эстрады и миниатюр, а также киевский передвижной театр русской драмы.
Репертуар творческих коллективов составляла преимущественно украинская
классика. А поскольку большинство актеров не имело опыта театральной
работы
[1,
с.
164],
художественный
уровень
спектаклей
был
неудовлетворительным.
Анализируя данную проблему, О. Тонконог в статье «Театры украинских
городов в 1943–1945 гг.», которая была опубликована в журнале «Культура
народов Причерноморья» в 2006 г., утверждает, что эта тема до сих пор не
изучена, а в немногочисленные публикации не воссоздали реальной картины
267
на освобожденной от немецкой оккупации Украине (1943–1944 гг.)
действительности.
Фрагментарно
представлена
работа
творческих
коллективов в сборнике под редакцией Н. Дяченко «Культура Украины» (1996)
и диссертации «Культурная жизнь в Украине в 1943–1953 годах» О.
Замлинской (1995). А Т. Вронская и О. Лисенко в исследовании «Украинские
общины зарубежья в годы второй мировой войны: акции помощи народу
Украины» (1997), акцентировали внимание на «бытовом положении и
предоставлении
материальной
помощи
украинским
театральным
учреждениям из-за границы» [2, с. 66].
Автор статьи, ссылаясь на архивные документы, утверждает, что в
освобожденном Киеве первыми выступали с концертом артисты фронтовой
бригады Харьковского театра им. Т. Шевченко, а полуразрушенный клуб
завода «Большевик» едва вместил зрителей; что в Полтаве уже приступили к
реставрации местного театра, сожженного немцами во время оккупации, но
препятствием в работе стали «сложности финансирования строительных
работ»
[2,
с.
66],
которые
вынуждали
руководство
обращаться
к
представителям местной власти и правительства за помощью, выделением
займов; что 9 сентября 1943 года в Харькове на сцене театра Русской драмы,
постановкой оперы «Запорожец за Дунаем», открыл сезон Музыкальнодраматический театр, а в театре эстрады «за три недели состоялось 60
бесплатных концертов», в которых выступил мастер художественного слова,
артист Р. Ивицкий; 19 сентября, в местном кукольном театре состоялось
первое представление сказки «Ивасик-Телесик» П. Кропивницкого.
В декабре 1943 г. возобновили работу и Запорожский музыкальнодраматический театр, Харьковский театр музыкальной комедии, Киевский
украинский музыкальный театр, Киевский театр эстрады и миниатюр,
Ворошиловоградский театр эстрады, Мариупольский русский драматический
театр, а в Сумской области – украинский драматический театр им. Щепкина,
Роменский украинский театр, Украинский драматический театр им. Артема,
Васильковский колхозный театр, хоровая капелла имени Леонтовича и др.
268
Natalia ROMANIENKO
Активно выступали в городах и поселках «небольшие группы актеров с
украинским и русским репертуаром», а также новые театральные учреждения,
которым «не хватало квалифицированных актеров, опытных художественных
руководителей и театрального реквизита» [2, с. 67].
Немаловажное значение для возобновления работы заведений культуры
имело республиканское совещание (март 1944 г.), на котором рассматривались
вопросы, связанные с их деятельностью, а особое внимание обращалось на
необходимость удельного веса пьес, которые бы отражали героизм и мужество
советских людей в борьбе с фашистами.
В апреле 1944 г. в освобожденной Одессе возобновили работу
Государственный театр оперы и балета, Украинский драматический театр,
театр им. Октябрьской революции, театр юного зрителя и колхозный театр
эстрады, который находился в помещение кинотеатра «Серп и Молот».
О. Тонконог отмечает, что «в неприспособленных помещениях актеры
работали над постановками спектаклей старого репертуара, а также новых
пьес, посвященных героической борьбе советского народа. Репертуар театров,
как
средство
идеологического
влияния
на
население,
уже
тогда
контролировался» [2, с. 69] соответствующими органами власти.
Реэвакуация украинских театров из восточных областей началась в конце
декабря 1943 года, после принятия постановления ЦК КП(б)У и СНК УССР
об утверждение «Перспективного плана реэвакуации театров на Украину и
организацию новых».
В январе–апреле 1943 года планировалось реэвакуировать в 9-ть областей
Украины (Сталинскую, Ворошиловградскую, Днепропетровскую и др.) 22
украинских театра; а в мае-июле 1944 года, еще 16-ть, а также создать новые
театры в областных и районных центрах, творческие коллективы которых
формировались из актеров, работавших при оккупации, а также вернувшихся
с фронта. В соответствии с «Перспективным планом ...» в 1944 году на
Украине должны были работать 82 театра, из которых 14 – областных.
269
Согласно указу областного отдела народного образования и отдела по
делам искусств Ровенской области, 24 апреля 1944 года приступил к работе
Ровенский областной украинский театр. В книге «История театральной жизни
Ровеньщины» И. Жилинского, подается информация о коллективе театра:
художественный руководитель – А. Баженов, директор и дежурный режиссер
– К. Козачук. В актерском составе: М. Лозовская, В. Колотов, М. Байдан,
В. Петрухин, Т. Куйбида, А. Логошовец, О. Муров, Е. Васюков, З. Кирильчук.
Дирижером театра работал П. Магрит, а оркестр состоял из 15 музыкантов.
29 апреля 1944 года театр открыл сезон спектаклем «Без вины виноватые»
А. Островского, продолжал восстановление спектаклей из довоенного
репертуара («Шельменко денщик» Г. Квитки-Основьяненка и др.), а также
мобильных концертных программ для выступлений на производствах, в
школах, госпиталях. Бригада В. Петрухина, давала концерты в воинских
подразделениях.
В начале мая, театр отправился в гастрольную поездку в Острог и Корец, а
по возвращению, 26-го – состоялись премьеры спектаклей А. Баженова
«Безталанная» И .Карпенка-Карого и «Платон Кречет» О. Корнейчука [3, с.
74].
Творческий коллектив работал в помещении театра Зафрана, которое
уцелело во время оккупации, но в начале июня 1944 года, после
бомбардировки города немецкой авиацией, было разрушено и артисты едва
спасли часть декораций, костюмы и бутафорию.
В соответствии с решением пленума обкома КП(б)У, театру разрешили
работать в помещении кинотеатра «Эмпир», где, как отмечает И. Жилинский,
у творческой труппы не было надлежащих условий, а сценическая площадка
(размером 3х7 метров), была слишком маленькой, гримерная находилась в
полутемном подвале. Более того, днем в кинотеатре демонстрировали
фильмы, и поэтому только вечером актеры выходили на сцену для репетиций
и спектаклей [3, с. 74].
270
Natalia ROMANIENKO
21 августа 1944 года руководство театра обратилось в горсовет с просьбой о
переоборудовании бывшей немецкой офицерской столовой для обустройства
нового театрального помещения. Через два месяца театр возобновил работу
[3, с. 75].
26 января 1944 года СНК УССР и ЦК КП(б)У приняли постановление «О
переезде театров республики на места их постоянной работы».
Л. Ругаль, в упомянутой выше статье, отмечает, что «в начале января в
Ворошиловградской и Харьковской областях работало три театра, а в
Сумской – четыре»; что в январе 1944 года «возобновили работу еще 18-ть
реэвакуированных театральных коллективов [1, с.164], в то время как
планировалось 22-х.
Найден архивный документ – «Справка о реэвакуации театров» [4], где
сообщается, что из Ферганы 3 декабря в Харьков выехали театр им. Шевченка
и капелла «Трембита» (160 семей), для которых уже подготовили помещения,
но на окна не хватило стекол; что 27 декабря коллективы добрались в
Актюбинск, а директор театра Грушевицкий телеграфировал о немедленной
помощи, из-за материальных затруднений, о чем доложил Н. Бажан Л.
Кагановичу; что в г. Волчанск (Харьковская обл.) вернулся Изюмский театр
им. Кропивницкого, что из Пржевальска и Ленинобада в Сталино выехали
музыкальный театр и театр украинской драмы; а из Кызыл-Орды в Артемовск
– театр украинской драмы им. Артема; из Махачкалы вернулся в
Ворошиловград театр русской драмы, а в Краснодон – театр юного зрителя, в
Старобельск возвращается украинский театр музыкальной драмы, который
находился в Чечено-Ингушетии; что в Ворошиловске находится коллектив
Житомирского театра музыкальной комедии, а в Полтаве – театр им. Гоголя; в
Сумы выехал драматический театр им. Щепкина, а из Намангана в
Днепропетровск – Украинский театр им. Т. Шевченко, из Барнаула – театр
русской драмы.
Во
втором
пункте
справки
сообщается
о
подготовке
проектов
постановлений ЦК КП(б)У и СНК УССР о перемещении театров. Так,
271
например, театр им. Т. Шевченко из Краснодара переезжает в Чернигов, в
Ахтырку – Ахтырский драматический театр, а в Запорожье – Житомирский
театр им. Щорса; что в Киев из Чимкента переезжает театр музыкальной
комедии, а в Харьков из Бухары – театр музыкальной комедии.
В третьем пункте говориться о подготовке к перевозке театров в апреле-мае
1943 г. Из Ташкента запланировано перевезти в Киев театр им. Франка, но для
этого необходимо отремонтировать театральное помещение, смета ремонта
которого составляет 600 000 руб.; а из Грозного планировалось перевезти в
столицу театр им. Леси Украинки; в Харьков из Иркутска возвращался
Харьковский оперный театр, который временно будет работать на ул.
Римарской, 21, а также о необходимости ремонта жилых помещений.
Отдельной строкой отмечалось и о перевозке в столицу из Иркутска
оперного театра им. Т. Шевченко.
Заканчивалась справка от 31.ХІІ 1943 г., которую подписали «Литвин,
Бажан, Коломиец», сообщением, что директора всех отмеченных театров
проинформированы и готовятся к переезду, а также список театров, которые
не
получили
распоряжений:
Днепропетровский
оперный,
Одесский
драматический и оперный театры, Черновицкий и Киевский еврейский
драматический, поскольку не хватало жилых помещений.
19 июля 1944 г. реэвакуация все же завершилась [1, с. 164].
В статье «Возвращение творческих союзов и художественных организаций
на освобожденную территорию УССР» Л. Ругаль отметила, что «из 47 театров
в Украину вернулось 35 коллективов, а из 12 театров, которые к тому времени
еще не прибыли, – 10 театров готовились к переезду; 2 театра –
Дрогобычский областной музыкально-драматический и театр им. М.
Заньковецкой оставались в эвакуации» [1, с. 164].
Два последних в списке вернулись из эвакуации позже: в августе 1944 года
во Львов переехал театр им. М. Заньковецкой, а в сентябре – в Дрогобыче
открылся областной музыкально-драматический театр.
272
Natalia ROMANIENKO
Следовательно, можно сделать вывод о том, что реэвакуация украинских
театров фактически завершится не 19 июля, а в конце сентября 1944 года.
За это время произошла реорганизация театральных коллективов, которые
уже работали в освобожденной Украине: они постоянно находились под
надзором местных партийных органов и военно-политических управлений;
их коллективы «усиливались» новыми актерами, а некоторых актеров
переводили в состав реэвакуируемых театров, а также отделами агитации и
пропаганды Областных Комитетов КП(б)У и отделами по делам искусств
«подбирался и утверждался штат технических работников для охраны и
сохранения театральных помещений и имущества театров, репертуарные
планы вновь созданных и реэвакуируемых театров» [1, с. 164].
Т. Вронская и О. Лисенко, рассматривая деятельность украинских общин
зарубежья в
годы
второй мировой войны, дополняют
тогдашнюю
художественную действительность злободневными реалиями: торможение
работы театров происходило «из-за нехватки актерской одежды, реквизита и
материалов для изготовления декораций, директорами театров направлялись
обращения в ЦК КП(б)У о необходимости предоставления материальной и
гуманитарной помощи актерам» [5, с. 87].
В репертуаре театров преобладала украинская классическая драматургия
(«Наталка Полтавка» И. Котляревского, «Назар Стодоля» Т. Шевченко,
«Маруся Богуславка» М. Старицкого, «Шельменко-денщик» Г. КвиткиОсновьяненко и др.), хотя все чаще режиссеры обращались к российской и
мировой драматургии, отдавая преимущество комедиям и мелодрамам.
В послевоенные годы украинский театр оказался на грани новой эпохи:
вернувшись с победой, герои войны другими глазами смотрели на правду
жизни, искали своего героя, но не всегда находили его на сценах украинских
театров.
273
[1] Ругаль Л., Возвращение творческих союзов и художественных организаций на
освобожденную территорию УССР // Вестник КНУ им. Т. Шевченко:
История. – 2007.
[2] Тонконог О., Театры украинских городов в 1943–1945 гг. // Культура
народов Причерноморья, 2006.
[3] Жилинский
И.,
История
театральной
жизни
Ровеньщины
/
И.Жилинський. – Ровно: изд. О.Зень, 2009.
[4] ЦГАГОУ.– Ф.1. – Оп. 23. – Спр. 646. – Арк. 19–20.
[5] Вронська Т.В., Лисенко О.Е., Украинские общины зарубежья в годы второй
мировой войны: акции помощи народа Украины. – К.: НАН Украины,
Институт истории Украины, 1997.
Резюме
Ключевые слова: реэвакуация, освобождение, репертуар, украинский театр
Статья посвящена исследованию деятельности творческих ячеек в годы освобождения
украинских земель от немецко-фашистских захватчиков и возобновлению работы
украинских театров, реэвакуированных из восточных регионов СССР.
Cultural and artistic life in liberated
from German occupation Ukraine (1943–1944 years)
Summary
Key words: reevacuation, liberation, repertoire, Ukrainian theater
The article is devoted to coverage of the art of the cells in the years of liberation of Ukraine from
Nazi invaders and resume Ukrainian theatres, reevaluating from the Eastern regions of the
USSR.
274
Natalia ROMANIENKO
Życie kulturalne na wyzwolonej
spod niemieckiej okupacji Ukrainie (1943-1944)
Słowa kluczowe: reewakuacja, wyzwolenie, repertuar, teatr ukraiński
Artykuł poświęcony jest działalności kulturalnej na ziemiach ukraińskich po ich wyzwoleniu
spod niemieckiej okupacji.
Informacje dla autorów / Information for Authors
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publikowane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji
naukowych, komunikaty, recenzje, informacje z zakresu szeroko pojmowanych
nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej
/e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod
względem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona,
nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza reprezentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy
artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku angielskim.
Wraz z nadsyłanymi artykułami, recenzją czy innymi materiałami do publikacji
redakcja prosi o podanie następujących informacji: adresu korespondencyjnego,
adresu placówki naukowej / zakładu pracy, w której/ym autor/ka jest zatrudniony/a, adresu mailowego i numeru telefonu.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Akceptujemy także
zapisy w systemie harvardzkim. Większe opracowania powinny zawierać śródtytuły.
Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować. Źródła do nich podawać jak
w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja
powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy,
nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy,
miejsce i rok wydania. Prosimy także o podawanie numerów ISBN i ISNN.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów
i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku
276
konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje
wycofana.
*
*
*
Każda praca kierowana jest do recenzji /Lista recenzentów publikowana jest
w każdym numerze czasopisma i znajduje się na stronie internetowej czasopisma/.
Pracę ocenia co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej ‒ trzech. Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także
nie są pracownikami etatowymi Uczelni, nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie.
W przypadku artykułu zagranicznego bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj
pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu.
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną
i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po naniesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że
nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów.
*
*
*
In Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie there are publications of reviewing papers, dissertations, studies, articles, reports of scientific
conferences, announcements, reviews, information on social studies in the broad
sense.
Every paper should be sent to the editorials in an electronic form (e-mail, CD, or
memory stick). It is supposed to be prepared linguistically, technically and in terms
of subject.
The first page of a submitted article should include first name (second name) and
surname(s) of the author(s), full name of the institution represented by the author(s), the title of the paper, its summary and key words. Every article should also
include a title, key words and its summary in English.
The editors ask authors to send articles, reviews and other materials for publication together with the following information: an address for correspondence, the
277
address of the institution the author works for, e-mail address(es) and a phone
number.
It is advised to add footnotes at the bottom of a page. Harvard layout system is
also accepted. Broader papers should include subheadings. Titles of tables and
pictures should be highlighted. Their sources should be added as footnotes.
Bibliography is to be listed alphabetically according to the authors’ surnames.
Each entry has to consist of surname, first and second name’s initials of the author,
title of the paper, title of the journal, its issue number or volume number, publishing house or a website, place and year of publication. We also ask authors to write
ISBN and ISSN numbers.
The Editorial Committee feels free to apply minor shortcuts and slight corrections of the sent in materials without asking for the authors’ agreement. If more
significant corrections are necessary, the author is asked to apply them or the paper
is not accepted.
*
*
*
Each paper is sent to reviewers. (Review form is on the journal’s website. List of
rewievers is published in each issue of the journal). It is assessed by at least two
reviewers, and in case of one negative assessment, by three ones. The reviewers are
connected neither with the institution of the author nor with the Academy itself on
the employment grounds, and they do not take any positions in the journal. In case
of a foreign article, or an article written in a foreign language, reviewers come from
a different country than the author(s) of the article.
Authors do not know the reviewers’ identity. The review is in a written form and
includes a recommendation for sending the paper to print, for sending it to print
after some minor corrections, or not for sending it to print, together with the reviewer’s declaration that he/she has no connections with the author(s) of the article(s).
Recenzenci Zeszytów Naukowych
Uczelni Warszawskiej im. Marii SkłodowskiejCurie / Reviewers of Scientific Journals
Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku
Paweł Stanisław Czarnecki – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Dušan Čurila – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Prešovie (Słowacja)
Kazimierz Doktór – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie,
Uniwersytet Łódzki
Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki
(Ukraina)
Jerzy Kiełbowicz – Wyższa Szkoła Bezpieczeństwa i Ochrony w Warszawie
Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski
Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
Bazyli Nazaruk – Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Menedżerska
w Legnicy
Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska
Waldemar Stelmach – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Preszowie (Słowacja)

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

KOLUMNY SUFITOWE KENDROPORT CEILING SUPPLY UNITS

Sports Solutions

Pobierz numer - Gazeta Petersburska

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

O życiu i dokonaniach naukowych Profesor Hanny

maj 2016 NUMER 03 - Gazeta Studencka

Szkice Humanistyczne - Olsztyńska Szkoła Wyższa

PR 2007 nr 2.indb - Przegląd Rusycystyczny

TOM V Terminologia komunikacja translacja

j - Akadémia ozbrojených síl gen. MR Štefánika

Czytaj - Katedra Filologii Rosyjskiej

studia wschodniosłowiańskie - Wydział Filologiczny

Społeczeństwo i Edukacja Międzynarodowe Studia