zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

ZESZYTY
NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie
KWARTALNIK
1 (47) / 2015
RADA NAUKOWA / SCIENTIFIC COUNCIL
Prof. prof.: Kazimierz WORWA – przewodniczący, Maciej TANAŚ – sekretarz, Jewgenij BABOSOW, Olga BAŁAKIRIEWA, Henryk BEDNARSKI, Ramiro Délio BORGES de MENESES, Lev
BUKOVSKÝ, Wiktor CZUŻIKOW, Nadieżda DIEJEWA, Józef FRĄŚ, Karl GRATZER,
Diter GREY, Janusz GUDOWSKI, Maria Luisa GUERRA, Renata HOTOVA, Dietmar JAHNKE,
Tatiana JEFIMIENKO, Mariusz JĘDRZEJKO, Norbert KANSWOHL, Henryk KIRSCHNER,
Anatolij KOŁOT, Wiesław KOWALCZEWSKI, Zbigniew KRAWCZYK, Vladimir KRĈMERY,
Natalia KUTUZOWA, Stefan M. KWIATKOWSKI, Zbigniew LANDAU, Ella LIBANOWA,
Jelena MAKAROWA, František MIHINA, Kiyokazu NAKATOMI, Witalij PRAUDE, Michaił
ROMANIUK, Jurij S. RUDENKO, Gregory SĘDEK, Władimir SUDAKOW, Jan SZCZEPAŃSKI, Janusz TANAŚ, Besrat TESFAYE, Zachraij WARNALIJ, Nonna ZINOWIEWA
ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITIONAL TEAM
Zdzisław SIROJĆ – redaktor naczelny, Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA – zastępca
redaktora naczelnego, Izabela ŻABIŃSKA – sekretarz redakcji, Ivan BALAŽ, Jerzy CHORĄŻUK,
Jakub Jerzy CZARKOWSKI, Maciej DĘBSKI, Krzysztof KANDEFER, Jurij KARIAGIN, Gustaw
KONOPACKI, Edyta ŁYSZKOWSKA, Maciej SMUK, Magdalena WOŹNICZKO
REDAKTORZY TEMATYCZNI / THEMATIC EDITORS
Prof. prof.: Józef FRĄŚ, Marek GRENIEWSKI, Mariusz JĘDRZEJKO, Zbigniew KRAWCZYK,
Zdzisław NOWAKOWSKI, Jan SZCZEPAŃSKI, Maciej TANAŚ
REDAKTORZY STATYSTYCZNI / STATISTICAL EDITORS
Brunon GÓRECKI, Tadeusz MIŁOSZ
REDAKTORZY JĘZYKOWI / LANGUAGES EDITORS
Jęz. pol. – Katarzyna BOCHEŃSKA-WŁOSTOWSKA, Katarzyna TOMASIŃSKA, jęz. ang –
Małgorzata CZAPLEJEWICZ-KOŁODZIŃSKA, Małgorzata ŻYCKA, Marcin ŁĄCZEK, jęz. ang.,
ros. i ukr. – Susanna KITAJEWA, jęz. ang i hiszp. – Franciszek BIAŁY, jęz. ang., hiszp. i port. –
Ramiro Délio BORGES de MENESES, jęz. ang. i franc. – Anna PENKOWSKA, jęz. ros. i białorus.
– TAMARA JAKOWUK, jęz. niem. – Barbara KAZUBEK, jęz. ukr. – Jurij KARIAGIN, jęz. słow.
i cz. – Ivan BALAŽ, jęz. włoski – Ireneusz ŚWITAŁA, Daniele STASI
REDAKTOR TECHNICZNY / TECHNICAL EDITORS
Adam POLKOWSKI, [email protected]
DRUK I OPRAWA / PRINTERING AND BINDING
Sowa Sp. z o.o.
01-209 Warszawa, ul. Hrubieszowska 6a
tel./fax /22/ 431 81 50; e-mail: [email protected]
WYDAWCA / PUBLISHER
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
03-204 Warszawa, ul. Łabiszyńska 25
tel./fax /22/ 814 37 78; e-mail: [email protected]
© Copyright by Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie
Wersja papierowa pisma jest wersją pierwotną
/The paper version of the journal is the initial release/
Nakład 50 egzemplarzy
ISSN 1897-2500
Spis treści / Contents
ROZPRAWY ‒ ARTYKUŁY ‒ STUDIA
DISSERTATIONS ‒ ARTICLES ‒ STUDIES
Zdzisław SIROJĆ ................................................................................................................................ 9
Zarządzanie metropolitalne jako subdyscyplina nauk o zarządzaniu
i praktyka społeczna
Metropolitan management as subdisciplines of management science and social practice
Jurij O. KARIAGIN, Konstantin D. JAKIMCZUK................................................................. 35
Модели и следствия межрегиональной конкуренции
Models and effects of interregional competition
Modele i skutki międzyregionalnej konkurencji
Anton W. NEPITALUK ................................................................................................................. 55
Теоретичні аспекти формування та функціонування інфраструктури
ринку землі в Україні
Theoretical aspects of the formation and functioning of the land market in Ukraine
Teoretyczne aspekty kształtowania i funkcjonowania rynku ziemi na Ukrainie
Konstantin D. JAKIMCZUK ......................................................................................................... 67
Методoлогия выявления приоритетов развития и выбор инструментария
регулирования использования потенциала территории
Methodology for setting development priorities and choise of instruments exploit the potential of the territory
Metodologia ustalania priorytetów rozwoju i wybór instrumentarium wykorzystania potencjału terytorium
Marina O. SZMAGIELSKA ........................................................................................................... 83
Особливості розробки та впровадження стратегічного плану
розвитку регіону (на прикладі Вінницької області)
Features of introduction of the strategic plan of development of region (on the example of Vinnitsa area)
Specyfika opracowania i wykorzystania strategicznego planu rozwoju regionu
(na przykładzie obwodu winnickiego)
4
Łukasz DUL, Artur GRABOWSKI .............................................................................................. 89
Analiza technologii magazynowania energii
Analysis of energy storage technologies
Rafał BERNAT ................................................................................................................................ 125
Niekonwencjonalne sposoby wygasania zobowiązań podatkowych
Unconventional manners of expiring of tax obligations
Paweł GRUND, Rafał GRUPA ................................................................................................... 139
Zróżnicowane formy ryzyka bankowego w kontekście współczesnego
funkcjonowania instytucji bankowych
Different forms of the bank risk in the context of contemporary functioning of bank institutions
Irina IGNATIEWA, Walentyna SZULGA ................................................................................ 167
Сучасні моделі стратегічного управління підприємством
Current models of strategic business management
Współczesne modele strategicznego zarządzania przedsiębiorstwem
Julia W. GOREMYKINA.............................................................................................................. 177
Концепция социальных услуг в Украине и ЕС
The conception of social services in Ukraine and the EU
Koncepcja socjalnych usług na Ukrainie i w Unii Europejskiej
Konstantin W. GRYNIAK ............................................................................................................ 191
Вопросы социального отторжения в украинском обществе:
новейшие социальные риски
Issues of social exclusion in the Ukrainian society: the newest social risks
Problemy wykluczenia społecznego w społeczeństwie ukraińskim: najnowsze socjalne ryzyka
Maria A. KRYMOWA .................................................................................................................... 203
Современные особенности и перспективы использования государственного
классификатора профессий в Украине
The modern features and prospects of the state classification of occupations in Ukraine
Specyfika i perspektywy wykorzystania państwowego klasyfikatora zawodów na Ukrainie
5
Rafał GRUPA .................................................................................................................................. 217
Mobbing w ujęciu prawnym w wybranych krajach Unii Europejskiej
oraz jego konsekwencje w kontekście społeczno-ekonomicznym
Mobbing in legal terms in selected countries of the European Union and its consequences
in the socio-economic context
Galina ŁOPUSZNIAK, Zoriana ŁOBODINA ....................................................................... 245
Финансовое обеспечение учреждений здравоохранения в Украине:
проблемы и пути усовершенствования
Financial providing of establishments of health protection in Ukraine: problems and ways of improvements
Finansowe zabezpieczenie instytucji ochrony zdrowia na Ukrainie: problemy i drogi doskonalenia
Natalia RYNGACZ ........................................................................................................................ 261
Оценка влияния экономического и политического кризиса
на состояние здоровья населения и функционирование
системы здравоохранения в Украине
Assessment of the impact of economic and political crisis in the health of the population
and the functioning of the health system in Ukraine
Ocena wpływu ekonomicznego i politycznego kryzysu na stan zdrowia ludności
i funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia na Ukrainie
Ludmiła P. MOROZOWA ........................................................................................................... 281
Вплив соціальних механізмів на формування ціннісних
орієнтацій української молоді
Social impact on the formation mechanism of the Ukrainian youth
Wpływ socjalnych mechanizmów na kształtowanie się wartości u młodzieży ukraińskiej
Recenzenci Zeszytów Naukowych Uczelni Warszawskiej
im. Marii Skłodowskiej-Curie / Reviewers of Scientific Journals ............................. 293
Informacje dla autorów / Information for Authors .................................................. 295
ROZPRAWY
ARTYKUŁY
STUDIA
DISSERTATIONS
ARTICLES
STUDIES
ZESZYTY NAUKOWE
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie
Nr 1 (47) / 2015
[s. 9-33]
ISSN 1897-2500
Zdzisław SIROJĆ
Uczelnia Warszawska im. Marii Skłodowskiej-Curie,
Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
Zarządzanie metropolitalne
jako subdyscyplina nauk o zarządzaniu
i praktyka społeczna
Wprowadzenie
W XX i XXI w. obserwujemy dynamiczny rozwój wielkich miast. Tworzą się
wielkie skupiska ludności miejskiej o ogromnych rozmiarach. Niektóre z nich osiągają liczbę ludności większą niż średniej wielkości państwa. Pojawia się zatem problem sprawnego zarządzania nimi.
Zarządzanie metropolitalne, bo tak dalej będziemy nazywać tę dziedzinę działalności praktycznej i nauki, to dzisiaj bardziej praktyka społeczna uprawiana przez
tysiące urzędników, niż subdyscyplina nauk o zarządzaniu.
Celem artykułu jest zwrócenie uwagi na potrzebę dalszego rozwoju tej dziedziny
nauk stosowanych, przede wszystkim ze względu na konieczność profesjonalnego
przygotowania pracowników różnego rodzaju urzędów miejskich. Z drugiej strony
istnieje potrzeba szerszego, niż dotychczas opisu i badań rozwoju współczesnych
wielkich miast.
10
Zarządzanie metropolitalne jako subdyscyplina nauk o zarządzaniu i praktyka społeczna
Podstawowa terminologia miejska
W każdej dziedzinie istotną rolę odgrywa podstawowa terminologia. Umożliwia
ona dyskusję naukową i profesjonalne porozumiewanie się ludzi zajmujących się
daną dziedziną. W naszych rozważaniach zdefiniujemy podstawowe terminy i pojęcia z różnych nauk, by móc w możliwie zbliżony sposób odnieść się do omawianej
problematyki.
W naszym przypadku podstawowym terminem jest miasto. Miasto to historycznie ukształtowana, skoncentrowana jednostka osadnicza (najczęściej posiadająca
prawnie określony status), stanowiąca złożony społeczno – ekonomiczno ‒ przestrzenny system [zob. Z. Sirojć, 2010, s. 17].
Za najstarsze miasto uznaje się obecnie Jerycho (Palestyna), powstałe w VIII tysiącleciu p.n.e.
Proces urbanizacji („umiastowienia”), który początkowo przebiegał dość wolno, nabrał tempa w erze przemysłowej, obejmując coraz to nowe obszary. Charakteryzował się:

powstawaniem nowych miast i powiększaniem dotychczasowych obszarów
miejskich,

zwiększaniem liczby ludności zamieszkującej miasta,

przejmowaniem miejskiego stylu życia,

pracą w ciągle rozwijającym się przemyśle,

degradacją środowiska naturalnego.
W badaniu miast coraz większego znaczenia nabierały pojęcia rozwoju i funkcji
miasta.
Przez rozwój miasta rozumieć będziemy proces pozytywnych (ilościowych i jakościowych) zmian w życiu społecznym, gospodarce miejskiej i w zantropogenizowanym środowisku miejskim [Z. Sirojć, 2010, s. 22].
Funkcje miasta natomiast, to działalność miasta, jego sens (filozofia) istnienia.
Mogą być one nastawione na świadczenie usług mieszkańcom miasta, zaspokajając
ich potrzeby (funkcje wewnętrzne) i innym mieszkańcom Ziemi (funkcje zewnętrzne). Im więcej funkcji zewnętrznych wypełnia miasto, tym większą rolę odgrywa
w globalnej sieci miast.
Zdzisław SIROJĆ
11
Współcześnie coraz większego znaczenia nabiera idea zrównoważonego rozwoju miasta, której celem jest stała poprawa warunków życia ludności, stały wzrost
dochodów miasta i jego mieszkańców, zwiększanie jego samodzielności ekonomicznej i konkurencyjność, ochrona środowiska (z uwzględnieniem potrzeb współczesnych jak i przyszłych pokoleń) [J.M. Chmielewski, 2001, s. 276; W. Pęski, 1999,
s. 36].
Już w starożytności niektóre miasta wyróżniały się w otoczeniu przede wszystkim
wielkością i wypełnianymi funkcjami. Pierwszym uznanym wielkim miastem było
Uruk w południowej Mezopotamii, którego dynamiczny rozwój przypada na drugą
połowę IV tysiąclecia p.n.e. [G. Roux, 1998, s. 70].
Wielkie miasto to jednostka osadnicza z względnie dużą liczbą ludności, wielkość której może różnić się w różnych epokach historycznych, w różnych kulturach
lub regionach geograficznych, zajmująca znaczące terytorium, mająca zabudowę
wielkomiejską, zróżnicowaną gospodarkę miejską, bogactwo miejskich instytucji
i społecznych interakcji, będąca wielkim ośrodkiem kultury i przedstawiająca wielofunkcyjny system miejski, uznawany przez mieszkańców i otoczenie jako wielkie
miasto [Z. Sirojć, 2010, s. 40 – 41].
Obecnie przyjmuje się dolną granicę wielkiego skupiska ludności miejskiej (miasta, aglomeracji miejskiej, konurbacji, itp.) na 500 tysięcy lub 1 milion mieszkańców.
Nowożytne wielkie miasta przybierają najczęściej postać metropolii (gr. metropolis
– miasto macierzyste). Dotychczasowe (nowożytne) rozumienie metropolii oznaczało miasto (aglomerację miejską) o znacznej liczbie ludności i wypełniające ważne
funkcje (administracyjne, ekonomiczne i kulturalne) w państwie lub regionie.
Współcześnie metropolię pojmujemy jako historycznie ukształtowaną, wielką,
skoncentrowaną wokół wielkiego miasta lub grupy miast (najczęściej liczącą powyżej 500 tys. lub 1 mln mieszkańców), formą osiedleńczą, funkcjonującą jako złożony
lub wielokrotnie złożony geosystem, konkurujący i kooperujący w skali globalnej
z innymi podmiotami lub systemami w celu zaspokajania potrzeb swoich mieszkańców i zapewnienia im możliwości dalszego rozwoju [zob. Z. Sirojć, 2010, s. 44].
We współczesnym procesie urbanizacji dominuje metropolizacja, przejawiająca
się w dynamicznym rozwoju metropolii.
12
Metropolizacja charakteryzuje się tym, że powstają metropolie – nowe formy
osadnictwa miejskiego, które:

charakteryzują się nieciągłością wykorzystania przestrzeni,

mają ograniczoną przestrzeń do wykorzystania,

konkurują
z
innymi
metropoliami,
czy
podmiotami
społeczno-
ekonomicznymi,

współpracują z innymi obiektami w globalnej skali [zob. B. Jałowiecki,
1999].
W literaturze naukowej metropolie są utożsamiane z wielkimi miastami. Jednak,
naszym zdaniem, pojęcie wielkiego miasta jest szersze niż metropolii. Wielkie miasta
są charakterystyczne dla każdej epoki historycznej, a metropolie w obecnym znaczeniu tego słowa, to wielkie miasta poddane procesowi metropolizacji.
Proces metropolizacji jest tylko etapem w rozwoju urbanizacji, a metropolie –
formą rozwoju osadnictwa.
Metropolie mogą się łączyć i tworzyć nowe, bardziej złożone formy skupisk ludności, np. wskutek łączenia się metropolii powstają ‒ megalapolis (od gr. miasta
Megalopolis – wielkie miasto). To proces przechodzenia do kolejnego etapu urbanizacji – megapolizacji. Obserwujemy go np. w Ameryce Północnej, Japonii, Chinach, Indii, Brazylii i Europie Zachodniej.
Wśród współczesnych metropolii wyróżniamy metropolie globalne (Londyn,
Nowy Jork, Tokio, Paryż), kontynentalne, krajowe, regionalne i lokalne. Współczesne metropolie stanowią zurbanizowane obszary, wypełniające wiele funkcji społecznych, kulturalnych i gospodarczych, powiązane ze sobą przestrzennie bądź
administracyjnie.
Zarządzanie metropolitalne i jego dziedziny
Współczesne wielkie skupiska ludności miejskiej zajmują niejednokrotnie znaczne terytoria, mają skomplikowaną strukturę administracyjną i etniczną, wytwarzają
znaczną część dochodu narodowego państwa. Wymagają zatem efektywnego i skutecznego zarządzania.
Zdzisław SIROJĆ
13
Zarządzanie (ang. management), w naszym rozumieniu to proces efektywnego
wykorzystania różnych zasobów prowadzący do realizacji celów organizacji. W tym
przypadku miasto możemy traktować jako swojego rodzaju organizację.
Zarządzanie metropolitalne (ang. metropolitan management) jest specyficzną subdyscypliną zarządzania. Z jednej strony jest częścią zarządzania przestrzenią,
przez które rozumiemy proces efektywnego wykorzystania zasobów danego terytorium w celu dalszego jego rozwoju. Z drugiej strony zaś, występuje w nim element
horyzontalnego współrządzenia (ang. governance).
Zarządzanie metropolitalne, w naszym rozumieniu, to subdyscyplina zarządzania, której treścią jest proces efektywnego wykorzystania różnego rodzaju zasobów wielkiego miasta, wypełniającego ważne funkcje w państwie lub regionie we
współczesnym zglobalizowanym świecie, mający na celu zaspokajanie społecznych
potrzeb mieszkańców i dalszy rozwój życia społecznego, gospodarki miejskiej oraz
zantropogenizowanego środowiska miejskiego.
O rozwoju współczesnych wielkich miast w dużym stopniu decyduje sprawność
władz miejskich. Proces zarządzania metropolią możemy także określać jako
sumę działań władz samorządowych i aktywności mieszkańców dotyczących gospodarowania jej zasobami: ludzkimi, materialnymi, finansowymi, czy duchowymi,
prowadzonych w celu zapewnienia jej dalszego rozwoju.
W czasie swojego długiego rozwoju historycznego miasta uzyskały dużą samodzielność w sprawowaniu władzy. Samorządność terytorialna to prawo lokalnych
wspólnot i możliwość zarządzania częścią społecznych problemów określonych
prawem w interesie zamieszkałej ludności.
Proces zarządzania samorządem miejskim, tak jak każdy proces zarządzania,
posiada swoją specyfikę:

dotyczy on ludzi,

posiada swój aspekt kulturowy,

wymaga ustanowienia wartości, celów i zadań,

przewiduje rozwój organizacji,

wymaga komunikowania się,

jest zorientowany na rezultat (na klienta),
14

wymaga oceny według określonych wskaźników [zob. A. K. Koźmiński,
W. Piotrowski, 2000].
Największe doświadczenie w zakresie zarządzania współczesnymi metropoliami
mają miasta-metropolie zachodniej Europy i Ameryki Północnej.
Polityka miejska amerykańskich metropolii (Urban Policy) koncentruje się na
trzech głównych celach:

zapewnieniu mieszkańcom różnych form pomocy społecznej,

regulowaniu stanu gospodarki miejskiej i zagospodarowania przestrzennego,

wpływaniu na porządek społeczny [zob. A. O’Sullivan, 2003].
W USA wyróżnia się najczęściej dwie główne odmiany polityki miejskiej:

„wspólnotową”, opierającą się na demokratyczno-liberalnej ideologii, zakładającą dobrostan wszystkich mieszkańców;

„dystrybutywną”, opierającą się na konserwatywno - republikańskiej ideologii, zakładającą selektywny podział miejskich dóbr [zob. A. Majer, 1999,
s. 121- 122].
Pierwsza polityka jest bardziej sprawiedliwa, ale druga efektywniej zaspokaja potrzeby mieszkańców.
Opierając się o wypełniane funkcje możemy wyróżnić trzy rodzaje polityki społecznej w amerykańskich miastach:

politykę stabilizacji, opierającą się na kontroli poziomu bezrobocia i inflacji,

politykę dystrybucji podatków,

politykę przemieszczeń zasobów [A. O’ Sullivan, 2003, s. 505-506].
Rząd centralny w głównym stopniu odpowiada za stabilizację gospodarki, samorządy miejskie bardziej za przemieszczenia i dystrybucję zasobów.
Amerykańskie doświadczenia pokazały również, że na funkcjonowanie metropolii ma wpływ tzw. gospodarka skali. Zaspokajanie potrzeb mieszkańców jest tańsze
w wielkich miastach. Dlatego postulowana jest ich konsolidacja i tworzenie regionów metropolitalnych.
Na zarządzanie metropoliami wpływ ma nie tylko przyjęta polityka miejska, ale
przede wszystkim sposób zarządzania nimi.
Zdzisław SIROJĆ
15
W powojennej historii USA w zarządzaniu metropoliami można wyróżnić dwa
główne sposoby zarządzania: menedżeryzm i prywatyzm.
Menedżeryzm eksponuje swoją autonomię, prywatyzm natomiast opiera się na
partnerstwie społecznym i udziale sektora prywatnego w zarządzaniu miastem.
Nieco odmienną politykę zarządzania metropoliami prowadzi się w Unii Europejskiej.
Ważną rolę odgrywają tu zasady zarządzania przyjęte przez Komisję Europejską. Wyróżniono 10 następujących zasad:

koncentracji (środków),

programowania (rozwoju),

partnerstwa (miejskiego i regionalnego, społecznego i prywatnego),

dodawania (łączenia środków ponadlokalnych),

komplementarności (uzupełniania się lokalnej, regionalnej i miejskiej działalności),

subsydiarności (rozwój lokalny w rękach samorządu),

koordynacji (finansów, programów, zagospodarowania przestrzennego),

porównywania (zgodności działań władz miejskich z prawem państw i Unii
Europejskiej),

związku działań (z ekonomiczną polityką państwa),

kontroli (stałego monitoringu, oceny kontroli programów) [T. Markowski,
1999, s. 207-209].
Zarządzanie metropoliami zależy od wielu czynników, takich jak: skala zadań,
uregulowania prawne, wielkość środków finansowych, czy wpływ czynników zewnętrznych. Potwierdza to B. Jałowiecki charakteryzując przykłady zarządzania
aglomeracjami miejskimi w Europie. Na efektywne i sprawne zarządzanie nimi ma
wpływ wiele czynników, w tym w szczególności:

pozycja burmistrza (mera),

autonomia gmin,

gra interesów różnych partnerów społecznych i grup mieszkańców,

zróżnicowane wsparcie różnych elementów społecznego, biznesowego i politycznego otoczenia [B. Jałowiecki, 2002, s. 199-225].
16
Naszym zdaniem, dążąc do bardziej sprawnego i efektywnego zarządzania metropoliami, należy centralizować niektóre jego obszary:

budżet,

planowanie,

kontrolę,

ocenę działalności,

działalność naukowo-badawczą.
Decentralizacja może natomiast dotyczyć:

produkcji i usług,

marketingu,

zarządzania zasobami ludzkimi,

sfery socjalnej [zob. także: A. Kukliński i in., 2000, s. 423].
Warto w tym miejscu przytoczyć niektóre teoretyczne koncepcje zarządzania
współczesnym wielkim miastem. Jedną z nich jest teoria reżimu miejskiego, wyróżniająca cztery rodzaje władzy w mieście:

systemową, opartą na posiadaniu strategicznych pozycji w społecznogospodarczych strukturach miasta,

społecznej kontroli, opartą na mobilizacji zasobów dla osiągnięcia dominacji
nad innymi grupami,

koalicyjną, opartą na tworzeniu kompromisowego układu sił,

społecznego wytwarzania rzeczywistości, opartą na społecznym udziale
mieszkańców w realizacji założonych celów [zob. B. Jałowiecki, 2002, s. 6265].
Inną ważną współczesną koncepcją jest koncepcja całościowego rozwoju
miast. Jest to koncepcja opierająca się na działalności grupowej, rozwiązywaniu
problemów społecznych i podejściu strategicznym, obejmująca poszczególne elementy funkcjonowania metropolii (ekonomiczne, społeczne, fizyczne) w ich wzajemnym związku. Z koncepcji wynika, że władze miasta powinny:

troszczyć się o długookresową efektywność miejskich przedsiębiorstw,

zapewniać efektywny podział środków,

utrzymywać równowagę społeczną [B. Jałowiecki, 1999, s. 64-65].
Zdzisław SIROJĆ
17
Jednym z najlepszych wzorców zarządzania współczesnym wielkim miastem jest
koncepcja New Public Management. Opiera się ona na następujących zasadach:

działania (zarządzanie przez cele i ocena rezultatów),

efektywności (ekonomizacja działalności administracji),

jawności (jawność działalności wobec usługobiorców) [J. Zaleski, 2005,
s. 106].
Zakładany jest także pomiar ilości i jakości świadczonych usług. Koncepcja ta
oparta jest na rezultatach pracy samorządu. Wymaga zmiany konstrukcji budżetu,
który powinien być oparty o realizację programów, celów i wskaźników oceny realizowanych zadań.
Obecnie możemy wyróżnić 4 odmiany (modele) zarządzania metropolitalnego:

zarządzanie miastem – metropolią (ang. Management of city-metropolis),

zarząd metropolitalny (ang. Metropolitan government),

metropolitalne współrządzenie (ang. Metropolitan govermance),

metropolitalne sektorowe współdziałanie (ang. Metropolitan sectoral cooperation,
[zob. także: T. Kaczmarek, Ł. Mikuła, 2007; M. Lackowska, 2009; J. Danielewicz, 20013; Różne modele…, 2013].
Coraz większego znaczenia w zarządzaniu współczesnymi metropoliami nabiera
koncepcja governance. To odmiana zarządzania publicznego (ang. Public management) operająca się nie tylko na relacjach pionowych, ale przede wszystkim na
horyzontalnej i elastycznej sieci przestrzennej i sektorowej współpracy. Przykładem
tego jest rozwój zintegrowanego wielopoziomowego zarządzania metropolitalnego (ang. integrated multi-level metropolitan govermance) [zob. D. Mantey, 2013].
Szczególną uwagę, naszym zdaniem, należy zwrócić na trzy aspekty zarządzania
metropolią:

zarządzanie finansami,

zarządzanie infrastrukturą miejską (techniczną i społeczną),

zarządzanie sferą socjalną.
Zarządzanie finansami stanowi istotny problem w większości wielkich miast
świata, także tych najbogatszych. Wynika to z faktu, iż potrzeby mieszkańców rosną
18
szybciej, niż możliwości ich zaspokojenia, w szczególności pozyskiwanie środków
finansowych na ich realizację. Dlatego wielkie współczesne miasta są w znacznym
stopniu zadłużone.
Istotne znaczenie w zarządzaniu finansami metropolii ma sytuacja budżetowa.
Niestety, budżety wielu miast zmniejszają się. Wśród przyczyn tego stanu rzeczy
wymienić należy:

zwiększenie wydatków na konserwację infrastruktury,

zmniejszenie wpływów z podatków spowodowane przemieszczaniem się
zamożniejszej ludności do stref podmiejskich,

zwiększenie wydatków socjalnych spowodowane napływem imigrantów
[B. Hamm, 1999, s. 228-230].
Struktura budżetu metropolii zależy także w dużym stopniu od prowadzonej polityki miejskiej, w szczególności od polityki socjalnej. Np. miejska polityka Sztokholmu ma charakter polityki redystrybutywnej, prosocjalnej, natomiast polityka
władz Nowego Jorku ma charakter liberalny.
Niezależnie od prowadzonej polityki miejskiej metropolie powinny zadbać o racjonalizację wydatków oraz poszukiwanie nowych źródeł ich finansowania.
Ważną rolę w życiu metropolii odgrywa zarządzanie infrastrukturą miejską. Jej
stan wpływa bezpośrednio na jakość życia w mieście, a także na wizerunek miasta.
Chodzi nie tylko o infrastrukturę techniczną (sieć energetyczna, wodociągi i kanalizacja, instytucje sanitarne czy transport), ale także o infrastrukturę społeczną, przede wszystkim o dostępność do różnego rodzaju placówek oświatowych, opieki
społecznej, ochrony zdrowia itp., to z ich pomocą zapewnianie są podstawowe
potrzeby społeczne mieszkańców.
Do podstawowych standardów zaspokajania potrzeb społecznych w skali lokalnej (metropolitalnej) zaliczyć należy:

przeciwdziałanie marginalizacji społecznej,

ograniczanie bezrobocia i ubóstwa,

ochrona zdrowia mieszkańców i środowiska, w którym żyją,

pomoc społeczna, w szczególności ludziom starym i chorym,

przeciwdziałanie patologii społecznej,
Zdzisław SIROJĆ
19

zapewnienie wypoczynku i zagospodarowanie czasu wolnego mieszkańców,

właściwe gospodarowanie zasobami mieszkaniowymi,

dbałość o bezpieczeństwo publiczne,

zapewnienie dostępu do instytucji edukacyjnych i oświatowych [Z. Sirojć,
2010, s. 135; 2012, s. 98].
W metropoliach problemy te są rozwiązywane w różnorodny sposób [zob. B.R.
Barber, rozdział 7. i 8., 2014), ale nawet najbogatsze metropolie nie są w stanie
rozwiązać wszystkich problemów, jakie się w nich pojawiają.
Wśród różnych dziedzin zarządzania metropolitalnego wyróżnić można dziedziny bardziej szczegółowe niż zarządzanie finansami, infrastrukturą czy sferą socjalną,
takie jak np.:

gospodarowanie ziemią,

zarządzanie inwestycjami miejskimi,

gospodarka mieszkaniowa,

zarządzanie instytucjami i organizacjami miejskimi,

zarządzanie informacją,

marketing miasta,

zarządzanie ruchem ludności,

zarządzanie bezpieczeństwem w mieście,

zarządzanie transportem miejskim,

zarządzanie nauką i innowacyjnością,

zarządzanie oświatą,

zarządzanie ochroną zdrowia,

zarządzanie sferą kultury,

zarządzanie ochroną środowiska,

zarządzanie wypoczynkiem i rekreacją,

zarządzanie współpracą międzynarodową [zob. także: E. Wojciechowski,
2012].
Wszystkie one występują w codziennej praktyce zarządzania metropolią i wymagają specjalistycznej wiedzy.
20
Teorie rozwoju miast
Rozwój metropolii będziemy traktować jako proces pozytywnych (ilościowych
i jakościowych) zmian w życiu społecznym, gospodarce miejskiej i zantropogenizowanym środowisku miasta.
To element rozwoju społecznego w szerokim jego znaczeniu.
Jak już wspominaliśmy, współczesnym wyrażeniem rozwoju metropolii jest idea
zrównoważonego rozwoju miasta.
Dążenie do zapewnienia miastu długotrwałego i zrównoważonego rozwoju wymaga uwzględnienia warunków, w których przebiega ten proces, w szczególności
uwarunkowań związanych z procesami globalizacji, regionalizacji i transformacji,
a także specyficznych bieżących uwarunkowań rozwoju danego miasta.
Na proces rozwoju składają się następujące etapy:

rozwoju progresywnego, przybliżającego do stanu idealnego,

rozwoju regresywnego, oddalającego od stanu postępu,

i stagnacji, będącej stanem rekompensacji rozwoju.
Proces rozwoju miast ma szeroką podbudowę teoretyczną. Obok ogólnych teorii
rozwoju społecznego należy wyróżnić następujące teorie:

bazy ekonomicznej,

progów rozwoju,

kształtowania struktury przestrzennej.
Teorie urbanistyczne można traktować jako część teorii społecznych ze względu na ich wspólny język i treść [J.G. Trubina, 2011, s. 15].
Teoria bazy ekonomicznej wyróżnia egzogenne i endogenne funkcje miasta.
Endogenna działalność miasta wpływa na zaspokajanie potrzeb społecznych mieszkańców, egzogenna natomiast świadczy o roli miasta w otoczeniu. Im większa metropolia, tym wartość funkcji egzogennej rośnie [J. Beaujeu – Garnier, G. Chabot,
1971, s. 124].
Teoria progów B. Malisza zakłada, że miasta w procesie swojego rozwoju pokonują różnego rodzaju bariery. Im większe miasto, tym większy wysiłek związany
z ich pokonywaniem. Rozwój miasta jest uzasadniony do momentu, w którym ko-
Zdzisław SIROJĆ
21
rzyści z pokonywania progów rozwojowych będą większe niż koszty [K. Kuciński,
2000, s. 143-154].
Wśród teorii kształtowania struktury przestrzennej miasta należy wymienić
trzy podstawowe teorie:

stref koncentrycznych E. W. Burgessa,

sektorów G. Hoyta,

miasta policentrycznego C. D. Harrisa i E. L. Ullmana.
Pierwsza z teorii – teoria stref koncentrycznych przedstawia rozwój miast
w postaci koncentrycznych stref, ściśle ze sobą powiązanych i posiadających centrum biznesu (Centrum Business District – CBD).
Teoria sektorowa zakłada, że rozwój miasta następuje wzdłuż jego głównych
arterii komunikacyjnych.
Teoria miasta policentrycznego opiera się na założeniu, że rozwój miasta może koncentrować się w więcej niż jednym miejscu.
Metody badania miast i wskaźniki ich rozwoju
W naukach społecznych, a do takich zaliczamy zarządzanie, możemy stosować
całą gamę metod przewidzianych przez metodologię badań społecznych. W szczególności będą przydatne metody badawcze stosowane w socjologii i ekonomii.
Wśród metod badań socjologicznych szczególnie przydatne są także metody, jak:

analiza dokumentów (analiza jakościowa, ilościowa i formalna),

sondażu diagnostyczny (technika ankietowa i wywiadu standaryzowanego),

obserwacja (techniki obserwacji standaryzowanej i fotograficznej),

badania terenowe,

monograficzna,

studium przypadków,

analiza historyczna,

analiza porównawcza [zob. R. A. Podgórski, 2007].
Wśród metod badań ekonomicznych na wyróżnienie zasługują następujące metody badawcze:
22

statystyczne (opisowe, matematyczne),

szacowania (numeryczne, graficzne),

eksperymentalne (eksperymenty naturalne),

dokumentacyjne (instytucjonalne, historyczne),

testowania (testy standardowe),

projekcyjne (wariantowe) [zob. S. Stachak, 1997, s. 130-214].
Wśród klasycznych metod nauk społecznych nie możemy zapominać o stosowaniu takich metod jak: analiza i synteza, dedukcja i indukcja, diagnostyczna, modelowania, rangowania, twórczego myślenia itp./.
W badaniu miast uczeni (ekonomiści, socjologowie, geografowie i inni) w dotychczasowej praktyce stosowali różne wskaźniki ich rozwoju. Wśród najbardziej
znanych wymienić należy:

badanie konkurencyjności,

wielkość Produktu Miejskiego Brutto,

wielkość Produktu Miejskiego Brutto per capita,

City Development Index,

New Public Management.
Z rozwojem współczesnych metropolii i skutecznym zarządzaniem nimi ściśle
związana jest kwestia konkurencyjności miast.
Konkurencyjność miasta to jeden z podstawowych warunków jego dalszego
rozwoju we współczesnym zglobalizowanym świecie.
Konkurencyjność metropolii, zdaniem autora, to uzyskanie konkurencyjnej
przewagi wobec innych podmiotów życia społecznego i gospodarczego, funkcjonujących w określonej przestrzeni geograficznej.
Do najważniejszych aspektów przewagi konkurencyjnej metropolii należy zaliczyć:

efektywność gospodarki miejskiej,

sposoby zarządzania miastem i prowadzoną politykę miejską, w tym politykę
społeczną,

poziom i jakość życia mieszkańców,

skuteczność zaspokajania potrzeb społecznych ludności,
Zdzisław SIROJĆ

infrastrukturę miejską (techniczną i społeczną),

wygląd miasta,

atrakcyjność miasta [zob. J.J. Norwich, red., 2009],

stan środowiska,

funkcjonowanie instytucji finansowych,

działalność korporacji międzynarodowych,

wielkość inwestycji zagranicznych,

działalność przedstawicielstw organizacji międzynarodowych,

sieć komunikacyjną, w tym połączenia międzynarodowe,

elastyczność rynku pracy,

bezpieczeństwo mieszkańców [zob. Z. Sirojć, 2012, s. 88-104].
23
Konkurowanie metropolii powinno być ukierunkowane na ich dalszy rozwój
i zaspokajanie społecznych potrzeb mieszkańców, w szczególności na osiągnięcie
wysokiego poziomu i jakości życia.
Rankingi konkurencyjności miast prowadzi szereg instytucji. Np. ranking prowadzony przez firmę Mercer Human Resource Consulting w kilkuset metropoliach
świata opiera się na 10. następujących kategoriach:

środowisko polityczne i społeczne (stabilność polityczna, egzekwowanie
prawa, przestępczość, korupcja, itp.),

otoczenie ekonomiczne (jakość prawa gospodarczego, usług bankowych,
itp.),

środowisko społeczno - kulturowe (wolność osobista, cenzura, itp.),

funkcjonowanie służb medycznych i sanitarnych (dostępność usług medycznych, zagospodarowanie odpadów i ścieków, zanieczyszczenie powietrza, choroby zakaźne, itp.),

nauka i edukacja (standardy kształcenia, dostępność usług edukacyjnych,
w tym zagranicznych, itp.),

funkcjonowanie usług publicznych i transportu (woda, elektryczność, transport publiczny, natężenie ruchu, itp.),

rekreacja (sport i rekreacja, teatry, kina, rozrywka, restauracje, itp.),
24

towary konsumpcyjne (dostępność żywności i przedmiotów codziennego
użytku, samorządy, itp.),

wyposażenie mieszkań (meble, urządzenia gospodarstwa domowego, serwis,
itp.),

środowisko naturalne (klimat, częstotliwość klęsk żywiołowych), (Mercer…).
Wśród metropolii o najwyższej jakości życia najczęściej są wymieniane: Wiedeń,
Zurych, Genewa, Vancouver, Auckland, Düsseldorf, Frankfurt, Monachium, Berno
i Sydney. Wśród 50. metropolii o najwyższej jakości życia są tylko wielkie miasta
krajów wysoko rozwiniętych (Jakość życia w miastach…).
Innym ważnym rankingiem metropolii związanym z jakością życia w metropoliach jest ranking miast ekologicznych. Uwzględnia on następujące kryteria: dostępność wody, przetwarzanie odpadów, ilość wody zdatnej do picia, usuwanie zanieczyszczeń powietrza, natężenie ruchu w mieście.
Wśród najbardziej ekologicznych metropolii znajdują się: Calgary, Honolulu, Ottawa, Helsinki, Wellington, Minneapolis, Adelaide, Kopenhaga, Kobe, Oslo i Sztokholm. Wśród 50. najbardziej ekologicznych miast świata są tylko cztery spoza krajów wysoko rozwiniętych, w tym tylko jedno wielkie miasto (Kapsztad w RPA)
(Jakość życia…).
Jeśli weźmiemy pod uwagę poziom życia, według kryterium PKB na jednego
mieszkańca, to w pierwszej dziesiątce najbogatszych miast świata najczęściej wymieniane są metropolie Europy: Londyn i Luksemburg, wielkie miasta Skandynawii,
Niemiec i Szwajcarii (City Mayors: World Richest Cities…, Gross Metropolitan Product and
GMP per capita…).
Jeśli chodzi o globalną konkurencyjność metropolii, to takie funkcje wypełniają
w Europie tylko Londyn i Paryż. W skali światowej konkurencją dla nich są tylko
Nowy Jork i Tokio.
Obok Londynu i Paryża, mających globalny charakter, drugą grupę konkurencyjnych metropolii w Europie stanowią: Bruksela, Genewa, Strasburg, Frankfurt, Amsterdam, Mediolan, Zurych i Wiedeń [B. Jałowiecki, 1999, s. 45].
Największe centra finansowe świata stanowią natomiast: Londyn, Nowy Jork,
Hongkong, Singapur i Tokio.
Zdzisław SIROJĆ
25
Przedstawione rankingi konkurencyjności metropolii pokazują, że pozycja danego miasta zależy w dużym stopniu od zamożności kraju, w którym się znajduje, od
uwarunkowań jego rozwoju historycznego, od sposobów zarządzania miastem oraz
od aktywności i przedsiębiorczości jego mieszkańców.
Bardzo ważnymi wskaźnikami są Produkt Miejski Brutto (Gross Metropolitan
Product) i Produkt Miejski Brutto per capita. Są one miernikami poziomu rozwoju
gospodarczego miasta.
Największy PMB w 2009 roku posiadały: Tokio (1449,6 mld USD) i Nowy Jork
(1135,0 mld USD). Blisko dwukrotnie niższy PMB mają: Los Angeles, Osaka, Londyn i Paryż /http://pl.wikipedia.org/Wiki/Produkt_miejski_brutto/.
Rozwój metropolii można i należy mierzyć i porównywać. Jednym z uniwersalnych wskaźników jest wskaźnik rozwoju miast (City Development Index – CDI).
Składa się nań pięć subwskaźników:

wielkość produktu miejskiego na 1 mieszkańca,

rozwój infrastruktury (elektryfikacja, wodociągi, kanalizacja, telefonizacja),

gospodarka odpadami (utylizacja odpadów, oczyszczanie wody),

stan zdrowia ludności (przeciętna długość życia i śmiertelność niemowląt),

stan edukacji (poziom scholaryzacji, procent ludności z wyższym wykształceniem).
CDI możemy rozpatrywać jako miarę poziomu rozwoju miasta, w tym dostępności miejskiej (technicznej i społecznej) infrastruktury dla ludności. Jest on także
wskaźnikiem zarządzania metropolią, bowiem daje możliwość porównywania miast
świata, kontynentów, regionów czy poszczególnych państw, a także pokazuje problemy miast, w szczególności miast krajów rozwijających się.
Czynnikiem utrudniającym stosowanie CDI jest państwowocentryczny charakter
danych statystycznych w większości krajów świata. Wyjątkiem są kraje wysoko rozwinięte, w których coraz częściej jest on stosowany, stając się istotnym narzędziem
badawczym współczesnych metropolii [zob. D. Szymańska 2007, s. 307-320].
Wskaźnikiem skutecznego zarządzania metropolią, jak przedstawiono wcześniej,
jest koncepcja New Public Management. Zakłada ona m.in.:
26

zarządzanie przez cele,

ocenę rezultatów działania,

ekonomiczną efektywność działalności administracji,

jawność działania wobec usługobiorców,

pomiar ilości i jakości świadczonych usług.
Praktyka społeczna, doświadczenia i przyszłość wielkich skupisk ludności
Praktyka społeczna jest dziś taka, że działalnością tą zajmują się tysiące urzędników (pracowników) urzędów miejskich różnego szczebla, nie zawsze przygotowanych do tej pracy. Okresowe wyłanianie władz miejskich jest dodatkową trudnością
w zapewnieniu zrównoważonego rozwoju miasta i zapewnieniu realizacji potrzeb
społecznych jego mieszkańców.
Jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest rozdzielenie urzędników politycznych
sprawujących swą władzę wskutek demokratycznego wyboru od profesjonalnych
urzędników zajmujących się zarządzaniem metropolią. Rzecz w tym, że o tym decydują politycy, którzy nie są skorzy do ograniczania swej władzy, nawet wtedy, gdy
przeważają za tym wyższe racje.
Z drugiej strony brak jest profesjonalnie przygotowanych służb, które na wzór
służby cywilnej, mogłyby zarządzać wielkimi miastami nie tylko kadencyjnie.
Współczesne wielkie miasta stają przed wieloma wyzwaniami, których podejmowanie powinno wykorzystywać dotychczasowe osiągnięcia praktyczne jak i teoretyczne.
Wśród społecznych wyzwań współczesnych metropolii wyróżnić powinniśmy
przede wszystkim:

brak strategii ich rozwoju (u większości z nich). Strategia zarządzania każdej
organizacji w warunkach globalizacji powinna przyjąć nowe założenie: należy dążyć do sprostania standardom wytyczanym przez liderów, niezależnie
od ich geograficznej lokalizacji [P. F. Drucker, 2010, s. 77],

konieczność konkurowania z innymi systemami,

brak odpowiedniej ilości środków finansowych na rozwój i realizację bieżących potrzeb,
Zdzisław SIROJĆ

27
konieczność zapewnienia sprawności zarządzania wielkimi systemami społecznymi, jakimi są metropolie,

brak miejskich planów zagospodarowania przestrzennego,

niedostosowany do obecnego etapu rozwoju stan infrastruktury miejskiej,

narastanie nierówności społecznych, segregacja społeczna i gettoizacja,

wzrost patologii społecznych, w tym w szczególności wzrost przestępczości,

niska aktywność społeczna mieszkańców, poczucie marginalizacji i wykluczenia społecznego,

degradacja środowiska naturalnego,

brak należytej kontroli procesów migracyjnych,

starzenie się mieszkańców i wzrost ilości ludzi niepełnosprawnych,

modyfikacja dotychczasowego modelu rodziny i zmniejszenie się wielkości
gospodarstw domowych,

wdrożenie standardowych kryteriów oceny skuteczności podejmowanych
działań zarządczych.
Wymienione wyżej sytuacje, zjawiska i procesy zachodzące w wielkich współczesnych miastach nie stanowią pełnego katalogu społecznych wyzwań.
Najwięcej problemów współczesnym metropoliom sprawia transport miejski.
Niektóre aglomeracje miejskie udanie go rozwiązują, np. Stuttgart czy Rotterdam.
W Stuttgarcie zbudowano szybką kolej regionalną, zwiększono udział i wprowadzono priorytet komunikacji zbiorowej oraz ruchu pieszego, zrezygnowano z ruchu
samochodowego w śródmieściu, wprowadzono jedną taryfę komunikacyjną, zlikwidowano ruch tranzytowy przez centrum miasta, ograniczono szybkość ruchu
[A. Jędraszko, 1996, s. 165-217].
Udanym przykładem rozwiązań transportowych w mieście może być także stolica brazylijskiego stanu Parana – Kurytyba.
Przykładem zaś wprowadzania transportu ekologicznego jest dzielnica Spaland
w aglomeracji Rotterdamu. Zwiększono tam udział transportu publicznego, zaprojektowano liczne ciągi piesze i rowerowe. Natomiast ruch samochodowy, powodujący zanieczyszczenie środowiska naturalnego, potraktowano jako podsystem
o podrzędnym znaczeniu [W. Pęski, 1999, s. 245-250].
28
Pozytywnym przykładem zarządzania mieszkalnictwem jest Stuttgart. Gospodarką mieszkaniową zajmuje się tam Urząd Mieszkalnictwa. Zasadą jest, że każdy obywatel powinien sam zaspokoić swoje potrzeby mieszkaniowe na wolnym rynku.
Interwencja miasta sprowadza się do pomocy słabszym grupom ludności, niepełnosprawnym, pomocy rodzinom dotkniętym wypadkiem losowym, poprawy jakości
starych zasobów mieszkaniowych, wspierania budownictwa socjalnego [A. Jędraszko, 1996, s. 49-52].
Ważną rolę we właściwej gospodarce zasobami mieszkaniowymi odgrywa renowacja i rewitalizacja miast. Przykłady wielu miast Europy Zachodniej (Kopenhaga,
Rotterdam, Glasgow, Paryż, Frankfurt n. Menem) pokazują, iż przedsięwzięcia te
mogą stanowić udaną próbę przywrócenia świetności zdegradowanym dzielnicom
mieszkaniowym.
W Wiedniu zbudowano osiedle badań i edukacji po opuszczonym lotnisku.
W Toronto zrewitalizowano postindustrialną dzielnicę [A. Turkowski, 2013].
Polityka renowacji miast w USA natomiast miała przede wszystkim na celu walkę
z ubóstwem, rozładowanie napięć społecznych, a także zachowanie tych fragmentów metropolii, które ze względu na swą wartość należało uchronić przed degradacją.
Dużą wagę przywiązuje się obecnie w metropoliach krajów wysoko rozwiniętych
do ochrony środowiska. Udanym przykładem polityki ograniczania emisji CO 2 jest
Kopenhaga. Innowacyjny sposób zbiórki śmieci zastosowano w Kurytybie
[A. Turkowski, 2013].
Ważnym problemem społecznym współczesnych metropolii jest kwestia zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom. Największa przestępczość ma miejsce w metropoliach państw rozwijających się i słabiej zarządzanych.
Przestępczość rośnie zwykle wraz z wielkością metropolii. Jakie są tego przyczyny? W wielkich miastach jest większa wartość nagromadzonych dóbr, policja ma
trudniejsze warunki do działania, mniejsza jest kontrola społeczna i większa anonimowość mieszkańców, większe zróżnicowanie etniczne i rasowe, słabsza opieka nad
młodzieżą i liczniejsze migracje [A. O’ Sullivan, 2003, s. 422-423].
Zdzisław SIROJĆ
29
Obecnie lansuje się ideę inteligentnych miast (smart city), kreując popyt na
usługi informatyczne. Chodzi o wydajne i automatyczne systemy zarządzania aglomeracjami miejskimi, w tym w szczególności: dostawy energii, wody, gospodarkę
odpadami, monitoring miejski, kierowanie ruchem drogowym, itp. [K. Majdan,
2014].
Wśród wielu pozytywnych przykładów zarządzania metropolitalnego wymienić
należy m. in.: Stuttgart, Rotterdam, Portland, Singapur, Kurytybę, Porto Alegre,
Wrocław, Sztokholm, Wiedeń, Genewę, Zurich, Frankfurt n. Menem, Vancouver,
Kopenhagę.
Dydaktyczne znaczenie mają także negatywne przykłady zarządzania wielkimi
miastami. Należą do nich: Warszawa, Neapol, Detroit, Meksyk, Ateny.
Obecnie mamy na świecie ponad 30 miast liczących więcej niż 5 milionów
mieszkańców, 60 miast liczących ponad 3 mln, ponad 600 miast i aglomeracji miejskich liczących więcej niż milion, a prawie tysiąc liczących ponad 500 tysięcy mieszkańców /Demographia World Urban Areas, 2014/. Mieszka w nich około 2 mld ludności, z czego połowa w Azji. To ponad połowa miejskiej ludności świata.
W połowie XXI wieku w miastach mieszkać będzie 3,6 mld ludności. Wielkich
miast będzie ponad dwukrotnie więcej. Jak zatem zarządzać (a może rządzić) takimi
wielkimi skupiskami ludności? Na to pytanie trzeba odpowiedzieć już dziś, albowiem przyszłe sukcesy zarządzania wykuwane są dzisiaj. W tym miejscu warto powtórzyć za P.F. Druckerem: dzisiaj należy nadążać w tej materii za liderami.
Wnioski
1.
Granice administracyjne miast (aglomeracji miejskich) nie będą miały
w przyszłości większego znaczenia. Mogą jedynie hamować ich rozwój. Dlatego trzeba tworzyć obszary funkcjonalnie ze sobą związane na bazie wspólnych interesów.
2.
W przyszłości w zarządzaniu wielkimi miastami istotną rolę odgrywać będą
nowoczesne technologie i innowacyjne systemy zarządzania, koordynujące
i wspierające działania władz miejskich, instytucji i firm działających na terenie aglomeracji oraz pobudzające aktywność i kreatywność mieszkańców.
30
Efektywność zarządzania współczesną metropolią może zwiększyć zastosowanie w praktyce idei smart city.
3.
Niezbędne jest kształcenie przyszłych urzędników miejskich w zakresie zarządzania, w szczególności zarządzania metropolitalnego, uwzględniającego
najnowszą wiedzę w tym zakresie na świecie.
4.
Wskazane byłoby zatem, wprowadzenie w uczelniach wyższych specjalności
„zarządzanie metropolitalne”.
5.
W kształceniu kadr zarządczych dla wielkich miast ważne jest, by wykorzystywać doświadczenia różnych metropolii we wszystkich aspektach życia
miejskiego.
6.
Niezbędne jest zatem zwiększenie współpracy międzynarodowej z innymi
metropoliami, w szczególności dobrze zarządzanymi.
7.
Konieczne jest zwiększenie badań nad najnowszymi dokonaniami w zakresie
zarządzania metropolitalnego w innych krajach.
8.
Wskazane jest oddzielenie statusu pracowników politycznych w metropoliach od specjalistów zarządzania miejskiego, po uprzednim przygotowaniu
odpowiednich kadr.
Bibliografia
[1] Barber B.R., Gdyby burmistrzowie rządzili światek. Dysfunkcyjne kraje, rozkwitające
miasta, MUZA, Warszawa 2014.
[2] Beaujeu – Garnier J., Chabot G., Zarys geografii miast, PWE, Warszawa 1971.
[3] Chmielewski J.M., Teoria urbanistyczna w projektowaniu i planowaniu miast, Oficyna Wydawnicza PW, Warszawa 2001.
[4] City Mayors: World Richest Cities,
http://www.citymayors.com/economics/richest_cities.html
[5] Danielewicz J., Zarządzanie obszarami metropolitalnymi wobec globalnych procesów
urbanizacji, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2013.
[6] Demographia World City Areas, May 2014.
[7] Drucker P.F., Zarządzanie XXI wieku – wyzwania, New Media, 2010.
Zdzisław SIROJĆ
31
[8] Gross Metropolitan Product and GMP per capita,
http://www.urbanplanet.org/forums/lafirenia/index.plg/t2429.html
[9] Hamm B., Wprowadzenie do socjologii osadnictwa, KiW, Warszawa 1990.
[10] /http://pl.wikipedia.org/Wiki/Produkt_miejski_brutto/.
[11] Jakość życia w miastach,
http://translate.googleusercontent.com/translate_c?hl.opc
[12] Jałowiecki B., Metropolie, Wyd. WSFiZ, Białystok 1999.
[13] Jałowiecki B., Zarządzanie rozwojem aglomeracji miejskich, Wyd. WSFiZ, Białystok 2002.
[14] Jędraszko A., Zarządzanie mieszkalnictwem i planowanie komunikacji przez samorząd terytorialny w Niemczech na przykładzie Stuttgartu, Municipium, Łódź 1996.
[15] Kaczmarek T., Mikuła Ł., Ustroje terytorialno-adminstracyjne obszarów metropolitalnych w Europie, Wyd. Naukowe Bogucki, Poznań 2007.
[16] Koźmiński A.K., Piotrowski W., Zarządzanie: teoria i praktyka, PWN, Warszawa 2000.
[17] Lackowska M., Zarządzanie obszarami metropolitalnymi w Polsce, WUW, Warszawa 2009.
[18] Kuciński K., Geografia ekonomiczna. Zarys teoretyczny, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2000.
[19] Kukliński A. i in., Globalizacja polskich miast, Rewasz, Warszawa 2004.
[20] Majdan K., Koniec głupich miast. Jak działa inteligentne miasto, „Gazeta Wyborcza” z 4.08.2014.
[21] Major A., Miasta Ameryki: kryzys i polityka odnowy, PWN, Warszawa 1999.
[22] Mantey D., Zintegrowane zarządzanie miastami i obszarami metropolitalnymi, Info
4/2013.
[23] Markowski T., Zarządzanie rozwojem miast, PWN, Warszawa 1999.
[24] Mercer (consulting firm),
http://en.wikipedia.org/wiki/Mercer_consulting_firm.
[25] Norwich J.J. (red.), Najwspanialsze miasta w dziejach świata, BOSZ, Olszanica
2009.
32
[26] New York City,
http://www.nyc.gov/htmlomb/downloads/dpf/tech1_09.pdf
[27] O”Sullivan A., Urban Economics, Mc Graw – Hill Companies, New York
2003.
[28] Pęski W., Zarządzanie zrównoważonym rozwojem miast, Arkady, Warszawa 1999.
[29] Różne modele funkcjonowania obszarów metropolitalnych – teoria a praktyka, 2013,
http://wartowiedzieć.org/index.php/start/aktualnosci/12762-roznemodele
[30] Podgórski R.A., Metodologia badań socjologicznych, Oficyna Wydawnicza Branta,
Bydgoszcz – Olsztyn 2007.
[31] Roux G., Mezopotamia, Wyd. Akademickie Dialog, Warszawa 1998.
[32] Sirojć Z., Socjalno-ekonomiczeskije problemy razwitja krupnych gorodow, Narodowa
Akademia Nauk Ukrainy, Kijew 2010.
[33] Sirojć Z., Społeczne problemy rozwoju metropolii/Socialne problemy rozvoja metropol,
Prešov 1012.
[34] Stachak S., Wstęp do metodologii nauk ekonomicznych, KiW, Warszawa 1997.
[35] Szymańska D., Urbanizacja na świecie, PWN, Warszawa 2007.
[36] Trubina J.G., Gorod w teorii: opyty osmyslenia prostranstwa, Moskwa 2011.
[37] Turkowski A., Przyszłość zaczyna się dzisiaj, w: Przyszłość miast, miasta przyszłości.
Strategie i wyzwania, innowacje społeczne i technologiczne, Raport 2013.
[38] Wojciechowski E., Zarządzanie w samorządzie terytorialnym, Difin, Warszawa
2012.
[39] Zaleski J., Mierniki wykonania zadań, w: W. Misiąg (red.), Wzorowy urząd czyli
jak usprawnić administrację samorządową, jak mierzyć jej zadania i wyniki, Instytut
Badań nad Gospodarką Rynkową, Warszawa 2005.
[40] Zwingle E., Megamiasta, „National Geographic Poland”, 1/2003.
Zdzisław SIROJĆ
33
Streszczenie
Słowa kluczowe: metropolie, zarządzanie metropoliami
W artykule autor podejmuje teoretyczne i praktyczne kwestie zarządzania metropolitalnego.
Przedstawia podstawową terminologię miejską, dziedziny zarządzania metropolitalnego, teorie
rozwoju miast i wskaźniki ich rozwoju, oraz obecną praktykę zarządzania metropoliami.
Metropolitan management as subdisciplines of management science
and social practice
Summary
Key words: metropolies, metropolitan management
In this article the author takes the theoretical and practical issues of metropolitan management.
Presents the basic terminology urban areas, theories of urban development, methods and indicators
of urban development and current practice of metropolitan management.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 35-54]
ISSN 1897-2500
Jurij O. KARIAGIN
Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki
Konstantin D. JAKIMCZUK
Winnicki Instytut Spółdzielczości
Модели и следствия
межрегиональной конкуренции
Экономический результат межрегиональной конкуренции можно продемонстрировать с помощью моделей межрегиональной конкуренции,
показывающих ее роль в развитии региона.
В стандартных моделях роста, применяемых для анализа межрегиональных
взаимодействий в национальной экономике, межрегиональная конкуренция
представляется как игра с нулевой суммой. С точки зрения же теории
федерализма межрегиональная конкуренция властей дает ряд позитивных
результатов. В моделях экономической теории федерализма регионы
представлены властями, которые ведут себя как экономические субъекты,
рационально, максимизируя выгоду от своих решений [1, c. 102]. Выгода
состоит, прежде всего, в том, чтобы обеспечить потребности населения в
общественных благах (ради чего собственно власть и избирается) таким
образом, чтобы население вновь выбрало эту власть. Политики оперируют
для достижения целей рядом инструментов: налогами, субсидиями, ценовым и
36
неценовым регулированием; выбирают направления использования этих
инструментов.
В то же время власти имеют и собственные интересы, отличные от
интересов налогоплательщиков, направленные на получение дополнительной
выгоды, которую называют властной (политической) рентой. Представитель
неоинституционализма Г. Бьюкенен выделяет три вида политической ренты
[2, c. 407 ‒ 414]:
1. Возможность властей выбрать такие решения, которые полезны прежде
всего им, а не избирателям - один из ведущих побудительных мотивов
политиков. Эта возможность й составляет «политический доход» политиков
(чиновников), который является частью общего вознаграждения политика.
2. Возможность получения неденежных доходов от должности при
оказании
содействия
разным
группам
избирателей
(взаимных
услуг,
устройство на работу, получение важной информаций и т.д.).
3. Возможность получения финансовой выгоды от своей должности —
взяток, процентов.
Первые два вида ренты — законные, последний - криминальный. Все
варианты приводят к необходимости увеличения бюджета - как для того,
чтобы угодить большему числу избирателей, так и для обеспечения выгод
конкретном группам или себе. У политиков всегда в силу этого, как показывает Г. Бьюкенен, существует стремление добиться увеличения бюджетных
расходов, противостоять их сокращению, увеличить налоги и содействовать
расширению государственной организации вообще. Возникает задача
согласования интересов властей й налогоплательщиков. Потребители услуг
политиков - жители, предприниматели, инвесторы ‒ нoгут реагировать на
повышение налогов в своих регионах двумя способами:

сменить правительство путем голосования (vоicе);

эмигрировать в другой регион (ехit).
Рассмотрим модель конкуренции между регионами за трудовые ресурсы,
инструментом которой являются налоговые ставки, назначаемые властями
регионов [3, с. 325-354], а ответом на изменение налогов является отъезд
37
Jurij O. KARIAGIN, Konstantin D. JAKIMCZUK
населения из «невыгодных» регионов. Предположим, что рынок регионов
совершенно конкурентен, регионы одинаковы, правительства конкурируют за
мобильное иаселение; L - общее количество труда, n - число регионов, li труд в i регионе, f(li) - производственная функция i-того региона;
f' (l) -
производительность труда (предельный продукт труда), соответственно
заработная плата wi=f\i(li). Предположим правительство, присваивающее
властную ренту, т.е. максимизирующее разницу между результатом труда в
регионе и заработной платой всех работников, за счет которой выплачивается
властная рента: fi(li) – ifi’ (li) => mах.
Ставка налога 0 ≤ ti ≤ 1. Ставка налога должна быть достаточна, чтобы
финансировать 'чистое общественное благо и обеспечить властную ренту.
Дополнительный доход правительства: tilifi’ (li).
Совокупный доход правительства (функция выигрыша):
Fi(li) - lifi’(li) + tilifi’(li) => f(li) – (l - t) lifi’(li)
𝐿
Пусть свобода передвижения труда ограничена, li= . Если правительство
𝑛
𝐿
установит максимальную налоговую ставку i = 1, то получит доход f ( ).
𝑛
Если свобода передвижения между регионами не ограничена и в одном
регионе налог будет ниже: ti=1 - 𝜀, люди, стремясь снизить свои налоговые
платежи, переедут в этот регион.
Тогда функция выигрыша будет:
𝐿
F (L) - ε × 𝐿 × f’ (L) >f ( ).
𝑛
В итоге снижается налоговая база и уменьшается выигрыш правительства,
что побуждает власти не завышать налоги. Т.e., факт миграции снижает
налоги, ограничивает властную ренту или аппетиты властей.
Рассмотрим другую модель, в рамках которой проверяется возможность с
помощью конкуренции за труд минимизировать налоги,
Пусть ti…ti - ставки налогов по регионам, li - численность населения
регионов, L- численность населения страны, f(li) - продукт, созданный в
регионе, r - реальные заработки населения после уплаты налогов.
38
Вознаграждение в регионах после уплаты налогов должно быть одинаковым,
иначе будет происходить миграция населения в другие регионы, т.е.:
(1 - t) lifi’ (li) = r
∑𝑛𝑖=1 𝑙𝑖 = L, где I = 1 … n
(1)
Проверим следующую гипотезу: при увеличении налоговых ставок
реальные заработки в регионе уменьшатся; занятость в i-тых регионах
уменьшится (люди уедут в другие регионы); занятость в i-тых регионах
(других) увеличится, т.е.
𝑑𝑟
𝑑𝑡𝑖
< 0,
𝑑𝑙𝑖
𝑑𝑡𝑖
𝑑𝑙𝑗
< 0,
𝑑𝑡𝑖
> 0, i≠ j
Таким образом, при соблюдении условий (1) мы имеем fi → mах, т.е.:
fi’ > 0, fi’’< 0.
Конкуренцию
между
регионами
можно
рассматривать
как
некооперативную игру между регионами, где стратегиями являются ставки
налогов, выигрышами - величина бюджета правительства региона. Функция
выигрыша правительства (Фi):
Фi (ti…tn)=fi ( li ( t1…tn ))- ( 1-t) li (t1…tn) fi’ (li (t1…tn ))
В равновесии Нэша
𝑑ФІ
𝑑𝑡𝑖
=0
ФІ = f (li) - (1-t) lifi’ ( li )
𝑑Ф𝐼
𝑑𝑡𝑖
= [fi’(li) – (1 – t) lifi’(li) – (1 - t) lifi’’ (li)]=
Lifi’(li)+ [ tifi’(li) + (1-ti) lifi’’ (li)]
𝑑𝑙𝑖
𝑑𝑡𝑖
→fi’(li)- fi’’ (li)
𝑑𝑙𝑖
𝑑𝑡𝑖
, при ti =0.
Далее следует доказать, что при ti = 0, fi’ (li)- fi’’ (li)
𝑑𝑙𝑖
𝑑𝑡 𝑖
>0
По условию (1 - t) lifi’ (li) = r, продифференцируем по ti
𝑑𝑟
𝑑𝑡𝑖
= lifi’(li )+ 1 - (ti ) fi’’ (li)
𝑑𝑙𝑖
𝑑𝑡𝑖
< 0, при ti =0,ч.т.д.
39
Аналогичный эффект моделируется при анализе
конкуренции за
мобильный капитал с помощью налоговых ставок на бизнес. Властная рента и
более высокие налоги увеличивают альтернативные издержки применения
капитала в данном регионе, вследствие чего бизнес мигрирует в другие
регионы, где альтернативные издержки капитала меньше, что стимулирует
власти к снижению налогов и политической ренты. Надо отметить, что
бизнес более мобильно в сравнении с населением реагирует на изменение
налогов.
Таким образом, формальные модели экономической теории федерализма
показывают, что мобильность факторов и конкуренция между властями
регионов за факторы заставляет региональные правительства быть более
эффективными,
ограничивает
возможности
злоупотребления
властью,
приводит к снижению налогов и политической ренты.
Рассмотрим другие модели межрегиональной конкуренции, в частности,
показывающие ее влияние на экономические стимулы предприятий. Как
известно, неэффективность плановой экономики объяснялась отсутствием
стимулов
к
повышению
эффективности
ввиду
мягких
бюджетных
ограничений предприятий. Я. Корнаи, автор этой концепции, считает, что
мягкие бюджетные ограничения являются главным препятствием повышения
и
в
переходной
экономике.
Рассмотрим
влияние
межрегиональной конкуренции на бюджетные ограничения, используя
модель Чена и Роланда [4, с. 1143 - 1162]. В модели учитывается, что
мотивация предприятий зависит от доверия правительству.
В частности, действия предприятий (менеджеров) зависят от того, как они
оценивают будущую государственную политику, в частности налоговую и
бюджетную. Предприятия, имеющие доступ к субсидиям не имеют стимулов
к реструктуризации. Если предположить, что предприятия не смогут
получить ниоткуда бюджетные ссуды или дешевые кредиты (или кредиты,
которые можно не возвращать), при этом налоговые ставки будут постоянны,
при этом предприятия предполагают работать на длительную перспективу, то
единственный путь выживания в конкурентной среде - работать эффективнее,
40
т.е., осуществлять реструктуризацию. Таким образом, экономические агенты
выиграли бы от жестких бюджетных ограничений в будущем, если они
находятся в одинаковых условиях, в которых нет места протекционизму
отдельным фирмам. Однако для этого фирмы должны полностью доверять
обещаниям правительства в том, что налоги не будут изменяться, долги не
будут списываться, не будет фаворитизма в предоставлении бюджетных
средств. Если обязательства правительства не субсидировать и не повышать
налоги воспринимаются как достоверные, то предприятия принимают
решения о реструктуризации и властям не приходится нарушать данных
обещаний в будущем.
Таким образом решения, принимаемые сегодня ‒ ех аntе ‒ влияют на
ситуацию и решения, которые будут приниматься завтра ‒ ех роst. Предполагая
субсидии в будущем, предприятие не принимает меры по реструктуризации, в
итоге для обеспечения занятости населения властям приходится помогать
предприятиям,
происходит
подтверждение
предположении
о
необязательности властей, т.е. «самореализующееся пророчество» [15, с. 386396].
Формальная модель будет выглядеть следующим образом. Пусть имеется
регион с двухсекторной экономикой: один - государственные, другой - вновь
созданные частные предприятия. Государственные предприятия делятся на 2
группы, изображенные на схеме, где 1. благополучные предприятия, которые
зарабатывают R1 - прибыли для государства и В1 - доходы рабочих и
менеджеров; и 2. проблемные, соответственно: R2 и В2 ‒ прибыли и доходы.
Пусть доля благополучных предприятий: 0 < а < 1. Доля неблагополучных
предприятий: 1-a.
Схема возможных действий предприятия представлена на рис. 1.
41
(1)
да
(R1,B1)
Неблагополучное
предприятие
субсидии
Нет
(0,0)
(2)
(0,B2)
ex ante ex post
Сохранение «статус кво».
Рис. 1. Схема действий предприятия
Проблема
состоит
в
необходимости
реструктуризации
«плохих»
предприятий. Если предприятие реструктуризируется (1), то выигрыш:
государства
–
R1,
и
работников
–
B1.
Если
не
реструктуризируется, и государство его субсидирует, то оно не получает
ничего (0), работники получают доход В2, итого государственное предприятие
получает при субсидии (0, В2), В2 >1. Если государство не субсидирует, но
предприятие предполагает, что субсидии будут в будущем (правительству не
верят), то ничего не происходит, менеджеры выбирают поведение «нет» (2).
Если
полагает,
что
субсидий
не
будет
и
проходит
реструктуризацию, оно получает (R1,В1).
Пусть реструктуризация болезненна, но бесплатна.
1 < В2 <1+ R2+В2
Для того, чтобы объяснить, почему предприятия сами не делают
реструктуризации, допустим, что В2 > В1 > 0.
Что может предупредить неэффективное использование государственных
средств,
«связать
руки»
властям,
заставить
выполнять
обещания?
В
рассмотренной модели эту функцию выполняет конкуренция регионов за
42
частные инвестиции. Согласно исследованиям Чена и Роланда, внутри страны
миграция капиталов гораздо выше, чем между странами. Если для
передвижения инвестиций в страну важны не только экономические, но и
политические причины, то, преодолев более трудный входной барьер входа в
страну, капитал выбирает те регионы, которые обеспечены, прежде всего,
хорошей
инфраструктурой.
Развитие
инфраструктуры
регионов
для
привлечения капитала, и в частности, иностранного, становится для властей
более важным направлением использования общественных финансов в
сравнении с субсидированием плохо работающих предприятий. Поэтому
межрегиональная
конкуренция
повышает
достоверность
политических
обязательств правительств, усиливает жесткость бюджетных ограничений
предприятий и изменяет стимулы поведения фирм. В этом суть подхода в
указанной модели межрегиональной конкуренции, которая к тому же отражает
положительную реакцию инвесторов на изменение производственной
инфраструктуры. На основе этой модели авторы объясняют позитивный
эффект властной децентрализации в Китае.
Поскольку не очевидно, что налоговая конкуренция повышает строгость
бюджетных ограничений, введем вдобавок к игре между правительством и
предприятиями игру между местными правительствами, которые конкурируют
за привлечение иностранного капитала KI в свой регион, осуществляя
вложения в инфраструктуру. Бюджетным стимулом является инфраструктура I.
Пусть производственная функция негосударственных предприятий - F(К,I).
Делаем стандартные допущения:
FK (KI,II) >0, FI (KI,Ii) > 0, FKK (KI,Ii) < 0, FKI(Ki,Ii)>0
Предполагается, что при увеличении производства инфраструктуры ее
предельная производительность уменьшается.
Общая сумма негосударственного капитала
∑I Ki = K
43
Также предполагается, что капитал совершенно мобильный.
FKK - то, что уносят инвесторы из региона, покидая его
F(Ki,Ii) – FKK = x(Ki, Ii), где
x(Ki,Ii) - выручка региона, которая идет на инфраструктуру и общественные
блага x(Ki, Ii) = F(Ki,Ii) - KF(Ki,Ii).
При увеличении капитала выручка региона увеличивается:
𝑑𝑥
𝑑𝐾
= FK – FK – KFKK >0.
Возможные действия регионального правительства на данном этапе состоят
в следующем:
1. Финансировать государственное предприятие.
2. Финансировать производственную инфраструктуру.
3. Финансировать местные общественные блага.
4. Раздать средства населению (домашним хозяйствам).
С учетом численности населения n получаем n RI ‒ бюджетные средства,
которые можно вложить в инфраструктуру (I), п ВI ‒ доходы населения.
В оптимуме 1 порядка правительство объявляет, что субсидий не будет,
собирает пRI и вкладывает в производственную инфраструктуру (ЕI)
EI = nRI
Пусть частный капитал распределен между регионами поровну
𝑑𝑥 𝐾𝑖
( , 𝐼)
𝑑𝐼 𝑁
Предельная эффективность предельных вложений в инфраструктуру при
увеличении инвестиций в инфраструктуру для частного сектора
𝑑𝑥 𝐾𝑖
( , 𝑛𝑅𝐼 )
𝑑𝐼 𝑁
>1
Для сравнения с ситуацией отсутствия межрегиональной конкуренции,
рассмотрим, что произойдет, если правительство не ставит задачу оставить
предприятие у себя (при унитарном государстве или при Федерации, где
капитал не может пересекать границы). Тогда имеет место случай (2) из двух
44
первоначальных (рис. 1.1), но доходы имеются только от благополучных
предприятий, часть которых потрачена на субсидии (1-а) п неблагополучных
предприятий.
Доход
регионального
бюджета
на
создание
рабочих
мест
на
госпредприятиях будет: E2 = an R1 – (1 – a) n.
Величина дохода anR1 зависит от того, является бюджетные ограничения
предприятия мягкими или твердыми. Отдача бюджетных средств в субсидии –
В2. Отдача же 1 грн., вложенноо не в субсидии, а в производственную
инфраструктуру будет:
𝑑𝑥 𝐾𝑖
𝑑𝑟
Представим, что B2 >
( ; 𝐸2 )
𝑁
𝑑𝑥 𝐾𝑖
( ; 𝐸2 )
𝑑𝑟 𝑁
Получаем динамичную игру, в которой последовательность шагов такова:
1 шаг. Проблемные предприятия определяются, ожидая, что будет делать
правительство.
Это
равновесие
Нэша,
совершенное
на
подыграф.
Собственная стратегия выбирается, исходя из того, что ожидается от другого
игрока. Проблема предприятия - реструктуризироваться или нет.
2 шаг. Правительство делает выбор - субсидировать завтра или нет (или выкупать предприятие или нет). Пусть правительство объявляет жесткие
бюджетные ограничения.
3 шаг. Предприятия в зависимости от ожидаемых действий правительства.
На этом этапе имеется возможность благополучному предприятию сделать
вид («прикинуться») проблемным и получить субсидии. Введем цену
реструктуризации z, тогда результат будет
B1 – Z < B2 ,
В2< В1 т.е. проблемная фирма выиграет с субсидией.
Для того, чтобы симуляция не была выгодной сделаем общие ограничения:
B1 – Z < B2 < В1
Отдача на капитал:
Kk(Ki, Ii)= r
∑𝑛𝑖=1 𝐾𝑖 = K
45
i = 1...N, где N – количество предприятий
Ki = K (I1...In).
Совершенная мобильность капитала предполагает:
Fk (Ki,Ii) = fk (Kj, Ij) , i ≠ j
То есть перетоки капиталов прекратятся, когда наступит равенство,
инвестиции в региональную производственную инфраструктуру сравняются с
инвестициями в других регионах.
Пусть размещение иностранного капитала определяется функцией, которая
показывает, как инвесторы реагируют на изменение производственной
инфраструктуры:
(K1 (I1...., IN), … , KN (I1, … , IN) для некоторых (I1 ...,IN).
Решение:
𝑑𝐾𝑖
𝑑𝐼𝑖
> 0, I ≠ j, FKK < 0:
𝑑𝐾𝑗
𝑑𝐼𝑗
< 0, FKI > 0.
Отдача на инвестиции при различных вариантах их использования:
при неподвижных инвестициях:
𝑑𝑥
𝑑𝐼
𝐾
( , 𝐼)
𝑁
При подвижных инвестициях:
𝑑𝑥
𝑑𝐼1
+
𝑑𝑥 𝑑𝐾1
𝑑𝐾1 𝑑𝐼1
:
𝑑𝑥
𝑑𝐼1
<
𝑑𝑥
𝑑𝐼1
+
𝑑𝑥 𝑑𝐾1
𝑑𝐾1 𝑑𝐼1
:
Таким образом, правительство получает максимальную эффективность,
вкладывая средства в инфраструктуру. Суть модели состоит в том, что в
момент принятия решения региональной властью — субсидировать или нет
предприятия
-
у
него есть
альтернативный
вариант
эффективного
применения бюджетных средств — вложение в инфраструктуру для
привлечения иностранного капитала. В силу чего предприятия вынуждены
решать проблему реструктуризации, либо местная власть отдает неэффективное государственное предприятие на приватизацию.
Таким образом, когда появляется конкуренция между регионами по поводу
привлечения инвестиций, туристов, престижных мероприятий, появляется
46
вариант более эффективного использования средств в сравнении с
субсидиями и льготированием неэффективных предприятий.
Итак,
позитивные
результаты
межрегиональной
конкуренции
за
мобильные ресурсы состоят в следующем:
1.
Конкуренция
заставляет
правительства
и
фирмы
быть
более
эффективными, ограничивает возможности правительства злоупотреблять
властью и присваивать политическую ренту, т.е. повышает эффективность
государства.
2. Более привлекательные регионы получают дополнительные ресурсы для
развития (например, в виде иностранных инвестиций), а местные власти —
улучшить
привлекательность
региона
и,
следовательно,
привлечь новые ресурсы.
3. Конкуренция позволяет более полно учитывать потребности и вкусы в
организации общественных благ на локальном уровне.
Таким образом, теоретически формальные модели показывают, что
конкуренция между регионами ведет к более эффективному использованию
общественных средств, служит средством ограничения политической ренты,
опосредованно воздействует на стимулы предприятий к реструктуризации.
Механизмы межрегиональной конкуренции особенно проявили себя в
Китае, где децентрализация началась уже в 1980 г. и с тех пор продолжается.
Степень децентрализации в Китае, проявляется, например, в относительном
значении расходов местных властей. В 2012 г., расходы местных органов
власти в Китае составили 70% от бюджетных ассигнований в сравнении с
34% в
промышленных
странах
и 22% в
развивающихся странах.
Децентрализация полномочий развивает финансовую конкуренцию среди
властей провинций. Кроме этого многие государственные предприятия с
начала реформы начали передаваться местным властям. В 1990-х гг.
предприятия, контролируемые местными органами власти, составляли около
трех четвертей общего промышленного производства в государственном
секторе. Было замечено, что государственные предприятия с директорами,
назначенными местными органами власти, работают активнее для улучшения
47
показателей. В 1995-1997 гг. местные власти в Китае предпринимали
инициативу
массивных
увольнений
избыточных
работников
с
государственных предприятий и даже старались приватизировать некоторые
предприятия под своим контролем. В 1996 г. приблизительно 10 миллионов
работников было уволено (большинство - с государственных предприятий), в
1997 г. - еще больше. Контроль местных властей над государственными
предприятиями, в противоположность центральному правительственному
контролю, привел к ужесточению бюджетных ограничений предприятий
именно потому, что местные правительства имели выбор, куда вкладывать
средства
‒
в
субсидирование
неэффективных
предприятий
или
в
инфраструктуру провинций, от которой зависит привлечение иностранного
капитала. Таким образом, реформа устройства правительства, в частности
децентрализация и хозяйственные эксперименты на местах при жестком
политическом руководстве дали позитивные результаты реформ в Китае.
Межрегиональная налоговая конкуренция имеет ряд внешних эффектов экстерналий.
Экстерналии
положительными
и
налоговой
отрицательными,
прямыми
могут
и
быть
косвенными,
горизонтальными и вертикальными [6, с. 454-485]. Основные виды
экстерналий приведены в табл. 2.
Прямые экстерналии ‒ это положительные или отрицательные эффекты,
возникающие в других регионах от производства общественных благ в
данном регионе.
Примером положительного эффекта может служить строительство
инфраструктурных
объектов
‒
дорог,
образовательных
учреждений,
аэропортов и др., которыми пользуются другие регионы. С точки зрения
равновесного уровня это означает недопроизводство общественного блага, в
финансирование которого должны были бы участвовать и другие регионы.
Отрицательные эффекты имеют место, когда улучшение жизни в
регионе сопровождается ухудшением в другом регионе, например, при
осуществлении затрат на вывод радиоактивных и прочих отходов за пределы
региона и т.д. В данном случае не учитываются отрицательные эффекты в
48
третьем регионе, т.е. с выводом отходов улучшается жизнь только в одном
регионе (перепроизводство блага без учета внешнего эффекта). В данном
случае
необходимы
стандарты
окружающей
среды,
производство
и
реализация которых является функцией Центра.
Косвенные экстерналии - это внешние эффекты, опосредованные
движением мобильных факторов между регионами. Их можно разделить на
горизонтальные - эффекты от конкуренции, между властями регионов одного
уровня и вертикальные ‒ от конкуренции между властями разных уровней.
Табл. 2. Экстерналии межрегиональной конкуренции
Косвенные
Прямые
Тип
экстерналий
Инстументы
Экономической
политики
Распределение
источников
финансирования
ограничена
между
центром
и
регионами
Введение
федеральных
стандартов
Вид эффекта и его
описание
Результаты
Положительные
Использование
другими
регионами
общественных
благ
региона
Недопроизводс
тво
благ в регионе
Отрицательные
В
результате
благ
региона
ухудшаются
условия
в
другом
регионе
Перепроизводс
тво
благ в регионе
Горизонтальные
(между
Регионами)
Экспорт налогов.
Экспорт
проблем
путем стимулирования
переливов ресурсов.
«Гонка ко дну».
Импорт
ценных
ресурсов
по
заниженной цене.
Завышение
налогов
регионами вследствие
совместного
использования одной и
той же налоговой базы.
Занижение
налогов.
Недопроизводс
тво
благ в регионе.
Налоговая
гармонизация.
Правовые
рамки
налоговой
конкуренции.
Снижение
налоговой
базы.
Недофинансир
ование
благ.
Разграничение
налоговых
баз
центра и регионов.
Вертикальные
(между
уровнями
власти)
49
К горизонтальным экстерналиям относятся следующие эффекты:
1. Импорт ценных ресурсов.
Например, миграция специалистов, обученных в одном регионе, в
высокодоходный регион означает, что последний пользуется благами,
созданными за счет средств другого региона.
2. Экспорт налогов.
При установлении налогов, в значительной степени падающих на
нерезидентов (это налоги, удерживаемые у источников выплаты, такие как
курортные
сборы,
налоги
на
туризм,
налог
НДС),
налоги
платят
представители других регионов.
3. Экспорт проблем региона на другие территории.
Налоги, устанавливаемые на территории, например налоги на загрязнение,
порождают переливы технологического происхождения - вывоз отходов и
перемещение грязных производств в другие регионы.
4. Эффект «гонки ко дну» состоит в наличии стимулов к понижению
налоговой
ставки
для
привлечения
дополнительного
капитала.
Отрицательный эффект в данном случае обусловлен тем, что если все
регионы желая привлечь капиталы, понижают ставку налогов, возникнет
новое равновесие при меньшем уровне сбора налогов и меньшем
финансировании общественных
благ. Итоговым
внешним
эффектом
горизонтальной конкуренции в данном случае в теоретических моделях
экономики федерализма является занижение налогов.
Вертикальные экстерналии представляют собой снижение налогов
одного уровня вследствие изменения налогов другого уровня. Например,
стремление регионов повысить налоги приводит к уходу капитала из региона,
а часто - из страны, что влечет подрыв налоговой базы государственного
бюджета, и также в конечном счете — финансовых возможностей регионов.
Для
ликвидации
вертикальных
экстерналий
предлагается
налоговая
гармонизация.
Налоговая гармонизация - установление одинаковых налогов для всех
регионов для получения одинаковой предельной отдачи капитала по стране.
50
Положительной стороной гармонизации является ликвидация указанного
эффекта недобора общественных благ. Однако при гармонизации налогов
исчезает политическое давление на правительство, исчезает конкуренция
властей, ограничивающая политическую ренту. В силу высокой степени
коррупции в ряде регионов, т.ч. в федеральном центре [7, с. 136-210]
иалоговая гармонизация и ликвидация конкурентных межрегиональных
отношений представляется нам путем, не способствующим снижению
коррупции и повышению эффективности государственных институтов.
Таким образом; рассмотрение формальных моделей межрегиональной
конкуренции дает основание сделать вывод, что она является стимулом
повышения
деятельности
предприятий,
механизмом
ограничения неэффективности властей (ограничения присвоения властной
ренты), стимулом к развитию инфраструктуры регионов. Межрегиональная
конкуренция, подобно рыночной конкуренции фирм, выступает способом
поиска
новых
решений,
обусловливает
необходимость
и
развивает
способность эффективно хозяйствовать в условиях конкуренции. Другими
словами,
конкурентоспособность
региона
является
функцией
межрегиональной конкуренции. Межрегиональная конкуренция идет не
только между регионами одной страны, а имеет и более широкий глобальный
контекст.
Рассмотрим
истоки
и
логику
формирования
концепции
конкурентоспособности регионов.
Заключение. Итак, наш анализ позволил однозначно сделать вывод, что
межрегиональная конкуренция существует, и роль регионов национальной
экономики как конкурентных экономических агентов в условиях глобализации
становится как никогда важной для обеспечения развития регионов и
конкурентоспособности национальной экономики в целом. Региональная
конкурентоспособность является локальной проблемой современности,
требующей решения повсеместно, в том числе в Украине.
Украинские регионы существенно дифференцированы по степени
включения в мировую экономику и мировые конкурентные процессы. Анализ
динамики
показателей
открытости
регионов
показал
рост
степени
51
включенности регионов в глобальные конкурентные процессы. Растет и
косвенная конкуренция в силу ликвидации защитных барьеров расстояний и
государственных границ в конкурентных процессах. Все это обусловливает
необходимость решения задачи региональной конкурентоспособности не
столько во внутринациональном масштабе, сколько с точки зрения участия
регионов в мировых конкурентных процессах, в которых, в свою очередь,
происходит изменение приоритетов. Ценовая конкуренция сменяется
конкуренцией на основе дифференциации и уникальности. Глобализация
ставит перед регионами проблему конкурентоспособности как проблему
сохранения местных сообществ, поскольку от нее зависит существование
местных фирм, занятость налоги, повышение жизненных стандартов жителей
и, в, конечном счете, сохранение этих сообществ. В связи с этим возрастает
значение
самостоятельности
регионов
для
поиска
и
использования
конкурентных преимуществ, повышается роль внутренней консолидации
участников региона для обеспечения конкурентоспособности.
Мы рассмотрели основные методологические подходы, необходимые для
разработки
целостной
концепции
конкурентоспособности
регионов.
Поставленные задачи предполагали методологическое обоснование и
разработку
теоретического
инструментария
и
анализа
проблемы
конкурентоспособности.
Можно
констатировать, что конкурентоспособность регионов не рассматривается ни
в традиционных направлениях экономической теории, ни в региональной
экономике.
Поэтому
для
анализа
привлечены
работы
новой
институциональной экономики, теории общественного сектора, новой
экономической теории федерализма, и другие подходы, помогающие понять
условия возникновения межрегиональной конкуренции, ее механизмы и
следствия; условия формирования региональной конкурентоспособности.
Объективными основами развития межрегиональной конкуренции между
регионами национальных экономик, и украинскими регионами в частности,
являются развитие принципов федерализма в государственном устройстве, а
также
усиление
внутренней
и
внешней
конкуренции.
Теории
52
интраотраслевой торговли и сравнительных преимуществ, структурный
подход использованы для анализа конкурентных позиций регионов. Теории
международной конкуренции, социального капитала, эволюционной и
информационной
использованы
для
экономики;
анализа
экономики,
основанной
и
на
факторов
знаниях,
региональной
конкурентоспособности.
Межрегиональна конкуренция представлена системой горизонтальных и
вертикальных
взаимодействий
регионов
разного
уровня,
имеющих
собственные экономические интересы и выступающих экономическими и
конкурентными
субъектами.
На
механизмы
межрегионального
взаимодействия распространяются законы конкуренции, следствия и внешние
эффекты конкуренции позитивного и негативного свойства. Позитивные
результаты
связаны
с
внедрением
соревновательного характера в межрегиональные отношения разных уровней,
что стимулирует эндогенные факторы развития и предпринимательскую
инициативу регионов, способствует снижению политической ренты и
эффективному
использованию
региональных
ресурсов.
Негативные
результаты межрегиональной конкуренции состоят в перетягивании ресурсов
федерального центра, а также в борьбе за полномочия между Центром и
регионами, регионами и местными органами власти, использовании
неэкономических методов конкуренции. Использование положительного
потенциала межрегиональной конкуренции требует решения вопроса о
четком разграничении собственности, властных и налоговых полномочий
между уровнями власти, введения механизмов ответственности регионов
разного уровня за результаты хозяйствования. В российских условиях,
безусловно, важно не только решение общих институциональных проблем,
но
и
стимулирование
процесса
укрупнения
стратегического хозяйствования в регионах.
регионов,
развитие
53
Литература
[1] Kukliński A., Regional policy and the information society. Competitiveness of regions in
Polish and European perspective. Edited by R. Domański. – Warsaw, 1999.
[2] Бьюкенен Г., Избранное, - М.: Таурус Альфа, 1997.
[3] Oattes W., Schwab R., Tconomic competition among jurisdictions; tfficiency enhancing
or distortion inducing? Studies in Fiscal Federalism, North-Holland, 1998.
[4] Использована (в сокращенном виде) модель влияния федералистского
устройства государства на жестокость бюджетных ограничений,
представленная в: Qian Y., Roland G.
[5] Похожий
механизм
Д.
Сорос
описывает
под
названием
рефлективности в экономике, Сорос Д., Кризис мирового капитализма. М.: Инфра - М, 1999.
[6] Keen M., Vertical tax externalities: in the theory of fiscal Federalism, IMF State paper, 1998. Vol. 45, N. 3 {Sept}.- p. 454-485.
[7]
См.
Региональные
индексы
коррупции.
Центр
Антикоррупционных
исследований и инициатив Трансперенси Интернешнл ‒ Р. совместно
с Фондом ИНДЕМ, 2002, www.glasnet.ru/indemfond.
Аннотация
Ключевые слова: теория федерализма, регион, экономические инструменты,
политическая рента, модель конкуренции, региональный бюджет
Исследуются основные пути, модели и следствия межрегиональной конкуренции, дается
математический аппарат расчетов с использованием исследований ведущих экономистов
мира, характеризуются основные пути оптимизации этого процесса в современных
условиях.
54
Models and effects of interregional competition
Summary
Key words: Theory of federalism, region, economic instruments, political rent, competition
model, the regional budget
Investigates the main paths, models and effects of inter-regional competition, given the mathematical apparatus of calculations using the research of leading economists of the world, characterized by the main ways to optimize this process in modern conditions.
Modele i skutki międzyregionalnej konkurencji
Streszczenie
Słowa kluczowe: teoria federalizmu, region, instrumenty ekonomiczne, renta polityczna, model
konkurencji, budżet regionalny
W artykule autorzy przedstawiają wybrane modele i skutki międzyregionalnej konkurencji.
Charakteryzują podstawowe kierunki optymalizacji tego procesu w warunkach globalizacji.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 55-65]
ISSN 1897-2500
Anton W. NEPITALUK
Winnicki Instytut Spółdzielczości,
Wydział Ekonomiki i Przedsiębiorczości
Теоретичні аспекти формування
та функціонування інфраструктури
ринку землі в Україні
Мета.
Визначення
специфіки
інфраструктури
ринку
земель
сільськогосподарського призначення та окреслення її ролі, як важливого
чинника інституціоналізації земельних відносин, а також оцінка сучасного
стану земельного ринку.
Результати дослідження. Формування ринку землі сільськогосподарського
призначення – тривалий і багатоступеневий процес. Не можна розглядати
розвиток земельного ринку окремо від формування і вдосконалення його
інфраструктури, адже вона покликана виконувати ряд задач, зокрема,
забезпечення стабільного безперебійного функціонування господарських
взаємозв'язків і взаємодії суб'єктів земельних відносин та регулювання руху
товарно-грошових потоків.
За даними Державної служби статистики України в нашій державі 82%
площі земель використовуються як головний засіб виробництва у сільському
та лісовому господарстві. Зокрема, до сільгоспвиробництва залучено 71,2%
території суші. Водночас, внутрігалузеве використання земельної території в
56
Теоретичні аспекти формування та функціонування інфраструктури ринку землі в Україні
АПК має екстенсивний характер. Під внутрігосподарське будівництво, інші
невиробничі потреби зайнято 5-7% загальної площі продуктивних земель. У
складі сільськогосподарських угідь – 44,6% орних земель. Основна база
землеробства розміщується на чорноземах і ґрунтах чорноземного типу –
70,4% площі орних земель.
Спостерігається стійке падіння родючості землі. Складна екосистема
ґрунтового покриву руйнується через інтенсивну ерозію. Водної та вітрової
ерозії зазнало понад 14,9 млн. га сільськогосподарських угідь (35,2% їх
загальної площі) України. Існують серйозні проблеми з поповненням
біоенергетичного
мінералізацію
потенціалу
(окислювальну
ґрунтів.
Сумарні
деструкцію)
та
втрати
ерозію
гумусу
ґрунтів
через
щороку
становлять 32-33 млн. тонн, що еквівалентно 320-330 млн. тонн органічних
добрив, а еколого-економічні збитки через ерозію перевищують 9,1 млрд. грн.
Вивчення якісного стану земель показує, що темпи їх деградації
посилюються. За останні 15 років площа кислих ґрунтів збільшилася на 2,4
млн. га, у тому числі ріллі – на 1,5; тих, що зазнали водної ерозії – на 2,4,
засолених – на 1,0; земель із солонцевими комплексами – на 3,9, заболочених і
перезволожених – на 1,0; зарослих чагарником і дрібноліссям – на 0,5 млн. га.
Вміст гумусу в ґрунтах України знизився в середньому на 20%. Заходи з
підвищення родючості земель мають епізодичний характер, тому в 90-х роках
практично
припинився
приріст
цінних
високопродуктивних
сільськогосподарських угідь. Зниження родючості земель та меліоративна
невпорядкованість, величезні масштаби й інтенсивність деградації ґрунтів
зумовлюють щорічно недобір 10-12 млн. тонн сільськогосподарської
продукції в перерахунку на зерно [7].
Описана вище ситуація дає підстави оцінювати систему землекористування
України як неефективну та таку, що може призвести до продовольчої кризи. З
огляду на це особливої важливості набуває наукова організація процесу
реформування земельних відносин, вдосконалення власницького інституту.
Всі без виключення реальні економічні системи повинні містити ланки, що
виконували б сполучні та передавальні функції. Ці сполучні ланки в своїй
57
Anton W. NEPITALUK
сукупності складають її інфраструктуру. Інфраструктура в будь-якій соціальноекономічній системі – це сукупність елементів, що забезпечують безперервне
функціонування взаємозв'язків об'єктів і суб'єктів даної системи. З цього
визначення випливає, що інфраструктура покликана забезпечувати зв'язок між
елементами самої системи, її об'єктами та суб'єктами. В цьому полягає її
основна і первинна функція, яка має пасивний характер. Інфраструктура
одночасно виконує регулюючу функцію, впорядковуючи взаємодії елементів
самої системи. Ця функція є активною.
Інфраструктура ринку – це сукупність організаційно-правових форм
господарських відносин, що опосередковують рух товарів і послуг, акти
купівлі-продажу. Також інфраструктуру часто тлумачать як сукупність
інститутів, систем та окремих підприємств, які обслуговують ринок і
виконують певні завдання щодо забезпечення нормального режиму його
функціонування. Інфраструктура ринку виступає своєрідним „посередником”
у взаєминах між основними учасниками господарських відносин – власниками
економічних ресурсів, виробниками товарів та безпосередніми споживачами.
Інфраструктура – обов'язковий компонент будь-якої цілісної економічної
системи та її підсистем (наділених більшим чи меншим ступенем
автономності).
Сфера земельних відносин підпорядковується дії об’єктивних економічних
законів, що вимагає суворої співрозмірності характеру і рівня розвитку
продуктивних сил суспільства виробничим відносинам, що в ньому
виникають. У випадку неспіврозмірності виникає потреба в модернізації,
трансформації земельних відносин, удосконаленні їх шляхом здіснення
земельної реформи та масштабної інституціоналації вказаної сфери.
Земельна реформа є центральним елементом системи аграрної політики.
Вона передбачає глибинну перебудову земельних відносин через механізми
роздержавлення
вдосконалення
земель,
зміну
(оптимізацію)
форм
структури
господарювання
та
власності,
сільськогосподарських
угідь,
раціоналізацію їх використання, поліпшення родючості ґрунтів, їх дієвий
захист, впровадження системи земельного кадастру, інші заходи. Здійснення
58
земельної реформи має відбуватися у відповідності до безперервно
вдосконалюваної правової бази.
В цілому, ринкова інфраструктура, з точки зору своєї природи, є
інституціоналізованою трансакцією. Таке тлумачення випливає з товарногрошової природи ринкової економіки, що являє собою потоки товарів,
ресурсів і грошових коштів, які постійно рухаються через посередництво
безперервно здійснюваних угод (трансакцій). У свою чергу, трансакції
укладаються і виконуються за допомогою цілої низки інститутів, вплетених в
тканину економічної системи. Трансакції можуть здійснюватися і автономно,
неінституціоналізовано, без участі інфраструктурних елементів. Наприклад, за
умов переходу господарської системи планового типу до ринку, коли
відповідний інститут ще не склався. Але рано чи пізно, в зв’язку з
ускладненням
системи
економічних
відносин,
трансакції
поступово
організуються і закріплюються у відповідних інститутах. Тому ринкова
інфраструктура і виступає інституціоналізованою формою трансакцій [5, с.
110].
Повертаючись до ринку земель сільськогосподарського призначення, слід
виходити з того, що на розвиток господарства впливають не лише об'єктивні,
а й суб'єктивні фактори, при цьому роль останніх на етапі формування
базових засад ринку зростає. Інфраструктура земельного ринку – це
впорядкована множина елементів, які обслуговують трансакції із землею.
Земля може розглядатися одночасно з кількох позицій, зокрема, як
природний ресурс, базис проживання суспільства, а також як фактор
виробництва та об’єкт соціально-економічних зв’язків, виступаючи в той же
час основою системи продовольчої безпеки країни (рис. 1). Ринок земель
сільськогосподарського призначення – це торгівля не тільки і не стільки
субстанцією (ґрунтами), скільки торгівля земельними наділами, тобто, торгівля
територією суверенної держави [1, с. 29].
59
Anton W. NEPITALUK
Рис. 1. Концептуальні підходи до визначення ролі землі
в господарському житті суспільства
Інфраструктура земельного ринку суттєво відрізняється від інфраструктури
більшості ресурсних ринків. При купівлі-продажу на даному ринку не
відбувається реального фізичного переміщення матеріальних потоків. А отже,
інфраструктурні
елементи
земельного
ринку
обслуговують виключно
переміщення фінансово-грошових та інформаційних потоків.
Дотичними до інфраструктури ринку земель сільськогосподарського
призначення є також грошова, кредитна, фінансова та податкова системи.
Ринок землі як самодостатня та регульована (в установленому правовому
середовищі) система може бути структурований на скінчену кількість
елементів: попит, пропозицію, ціну, менеджмент, маркетинг, інфраструктуру,
господарські процедури [2, с. 23].
Інфраструктуру ринку землі можна тлумачити і як сукупність засобів,
інструментів та організацій, що забезпечують легітимність і захист прав
учасників ринкових операцій із земельними ділянками. У широкому розумінні
60
цілісна і взаємопідпорядкована інфраструктура ринку земель забезпечує як сам
безперервний обіг земельних ділянок, так і реалізацію сукупності прав на них.
Існування такої інфраструктури, на нашу думку, має відповідати таким
вимогам сьогодення:

формування ринку на добровільній основі, демократичним шляхом, за
участю та в інтересах осіб, що будуть використовувати земельні
ділянки;

здіснення всебічної державної, фінансової, матеріально-технічної,
політичної, організаційної і морально-етичної підтримки;

дотримання
принципів
соціальної
справедливості
та
наявність
сприятливого психологічного клімату;

проведення одночасно із земельною реформою глибинних соціальних
перетворень на селі;

координація дій спеціальних органів, на які покладено функції
реформування (такими органами можуть бути специфічні комітети,
комісії, робочі групи тощо);

надання населенню надійних гарантій щодо стабільності державної
аграрної політики та законодавчої бази.
Отже, на нашу думку, інфраструктура ринку землі – це сукупність елементів,
що забезпечують безперебійне багаторівневе функціонування суб'єктів
земельних
відносин
і
регулюють
рух
відповідних
фінансових
та
інформаційних потоків. До основних складових компонентів інфраструктури
ринку земель сільськогосподарського призначення слід віднести:
1)
підсистему формування і регулювання ринку;
2)
ліцензовані організації з землеустрою та оцінки земель, представництва
земельних бірж, спеціалізовані земельні суди тощо;
3)
земельно-кадастрову підсистему;
4)
інформаційну підсистему, в тому числі земельно-інформаційну
(направлену на дослідження ринкової кон’юнктури);
5)
фінансово-кредитні організації і заклади, земельні та комерційні банки,
земельно-консалтингові підприємства;
61
Anton W. NEPITALUK
6)
підсистему вивчення і дослідження ринку.
Діяльність цих компонентів, на нашу думку, має бути спрямована, в першу
чергу, на захист конституційних прав власників земельних ділянок,
підвищення
інвестиційної
привабливості
сільського
господарства
та
встановлення об’єктивної вартості земельних ділянок в процесі їх ринкового
обороту. Це можливо за умови забезпечення безперешкодного доступу
громадян до інформації про землі, як базовий ресурс економічного розвитку
[8]. Злагоджене функціонування інфраструктури має забезпечити запобіганню
спекуляції земельними ділянками сільськогосподарського призначення та
суттєвому
поліпшенню
координаційних
механізмів
в
області
землекористування [3]. На нашу думку, базовими функціями інфраструктури
майбутнього ринку маюсь бути функції інформаційного забезпечення та
економіко-правого консультування учасників ринку, гарантування і захист
прав учасників, адекватна оцінка земельних ресурсів, створення оптимальних
умов для налагодження ділових контактів між учасниками (рис. 2).
Рис. 2. Базові функції інфраструктури ринку землі
62
Відповідно до окреслених вище функцій і задач, основними компонентами
типової інфраструктури земельного ринку (за умови включення землі до
ринкового обігу та з огляду на іноземний досвід) мають бути:

земельний банк;

земельні біржі та аукціонні фірми;

тендерні, конкурсні комісії;

брокерські контори та ріелторські підприємства;

спеціально уповноважені органи по землеустрою, оцінці земельних
ділянок;

наглядові ради (комісії) по визначенню ринкової вартості земельних
ділянок та прав на них;

державні органи з земельних ресурсів та землеустрою;

консультаційні (консалтингові) фірми;

довірчі товариства;

маркетингові організації;

установи нотаріату та адвокатури;

страхові компанії;

інформаційні центри, засоби масової інформації та рекламні агентства;

спеціалізовані навчальні заклади по підготовці спеціалістів для системи
інфраструктури земельного ринку тощо [4, с. 163].
Формуванню
життєздатної
ринку
земель
сільськогосподарського призначення, на нашу думку, можливе за умов:
1)
створення несуперечливої нормативної бази;
2)
чіткої соціально-економічної мотивації виходу на земельний ринок
продавців земельних ділянок;
3)
опрацювання
й
запровадження
дієвих
організаційно-правових
механізмів оформлення угод;
4)
вдосконалення механізмів державного регулювання земельного ринку
на різних рівнях управління [5; 6].
Висновки. Земельні ресурси сільськогосподарського призначення досі не
інтегровані до ринкової системи. Відсутність ряду законодавчих актів щодо
63
Anton W. NEPITALUK
регулювання ринку сільськогосподарських земель та наявність напівтіньових
спекулятивних схем торгівлі землею в перспективі можуть призвести до
катастрофічних соціально-економічних наслідків. Разом з тим, штучне
виключення земельних ресурсів із господарського обігу також становить
значну загрозу національно-економічній безпеці. В зв’язку з чим, необхідність
створення інституціональних підвалин майбутнього земельного ринку є
незаперечною.
Самого
лише
законодавчого
декларування
прав
купівлі-продажу
сільськогосподарських угідь замало для створення земельного ринку.
Земельний ринок повинен мати гнучку і розгалужену інфраструктуру, що
побудована із врахування специфіки товару, який являє собою земельні наділи
– частини території суверенної держави.
Інфраструктура на етапі формування земельного ринку, з одного боку, має
виконувати свою активну, впорядковуючи функцію. З іншого, підтримувати
сталість взаємозв’язків між елементами новоствореного ринку (первинна,
пасивна функція інфраструктури). Активна функція інфраструктурі на етапі
становлення ринку проявляється більш чітко, ніж при функціонуванні вже
сформованих ринків.
Специфіка
ринку
земель
сільськогосподарського
призначення випливає з природи об’єкту купівлі-продажу на цьому ринку –
земельного наділу. Земельний наділ може змінювати цільове призначення,
форму власності тощо, але при цьому не може бути фізично переміщений.
Отже, роль інфраструктури земельного ринку полягає виключно в
переміщенні фінансово-грошових та інформаційних потоків, пов’язаних зі
здійсненням операцій із землею, а також в гармонізації взаємодії між
продавцями і покупцями на ринку.
Інфраструктуру
майбутнього
ринку
земель
призначення мають сформувати такі основні інститути, як: земельний банк,
кадастрові центри, землеоціночні та землевпорядні організації, товарні біржі,
інвестиційні та девелоперські компанії, банки, страхові організації тощо.
64
Виходу продавців на ринок повинна передувати масштабна роз’яснювальна
робота щодо їх прав та можливостей.
Ринкові відносини в сфері землекористування не можуть обмежуватися
лише законодавчим окресленням ролей продавця та покупця, декларуванням
їх прав, задач і обов’язків. Справедливість, виваженість та збалансованість, як
базові принципи майбутнього ринку, можуть бути забезпечені виключно за
умови створення сучасної, дієвої, гнучкої та динамічної інфраструктури, що
відігравала б роль своєрідної „сполучної тканини” в сфері використання та
обігу земель сільськогосподарського призначення.
Земельна реформа в Україні має здійснюватися за умов дотримання ряду
науково-практичних рекомендацій та використання позитивного досвіду
реформування земельних відносин в країнах близького та далекого зарубіжжя.
Література
[1] Кириленко І.Г., Кравчук В.П., Актуальні проблеми земельного ринку в Україні
// Економіка АПК. – 2012. – № 5.
[2] Крисак
А.І.,
Інституціональне
забезпечення
землекористування: специфіка та суперечності мораторного періоду // Економіст.
– 2010. – № 8.
[3] Курильців Р., Сутність та зміст інтегрованого управління землекористуванням
// Землевпорядний вісник. – 2012. – № 4.
[4] Мамчур В.А., Інституції та «суспільний розмір» аграрного ринку // Економіка
АПК. – 2011. – № 10.
[5] Мартин А.Г., Регулювання ринку земель в Україні: Наукова монографія. – К.:
2011.
[6] Мельник Л.Ю., Макаренко П.М., Наукові аспекти ринку земель // Економіка
АПК. – 2012. – № 9.
[7] Україна у цифрах: Статистичний щорічник // За ред. О.Г. Осауленка. – К.:
Державна служба статистики України, 2012.
[8] Федоров М.М., Земельна реформа і розвиток ринкових земельних відносин //
Економіка АПК. – 2011. – № 7.
Anton W. NEPITALUK
65
Анотація
Ключові слова: земельний ринок, інфраструктура, ринкові відносини
Автором статті висвітлено сучасні актуальні проблеми формування земельного
ринку в Україні, зокрема такого його сегменту, як ринок земель сільськогосподарського
призначення. Досліджено роль інфраструктури земельного ринку в період формування
ринкових відносин.
Theoretical aspects of the formation and functioning
of the land market in Ukraine
Summary
Key words: land market, infrastructure, market relations
This article highlights the actual problems of the formation of the land market in Ukraine.
The role of the market infrastructure in this process is studied.
Teoretyczne aspekty kształtowania i funkcjonowania
rynku ziemi na Ukrainie
Słowa kluczowe: rynek ziemi, infrastruktura, relacje rynkowe
Artykuł poświęcony jest aktualnym problemem kształtowania się rynku ziemi na Ukrainie
oraz roli rynkowej infrastruktury w tym procesie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 67-82]
ISSN 1897-2500
Методoлогия выявления приоритетов развития
и выбор инструментария регулирования
использования потенциала территории
Теоретическое
обоснование
выбора
приоритетов
социально-
экономического развития в регионе необходимо осуществлять в условиях
транзитивного
состояния
украинской
экономики,
обусловленного
преобразованиями основ экономической жизни общества, становлением
новых
макроэкономических
стереотипов
экономического
регуляторов,
формированием
рыночных
мышления
хозяйствующих
субъектов,
неустойчивостью макроэкономической среды.
В этих условиях возникает необходимость определения первенства в
осуществлении экономического реформирования и проведении того или
иного
преобразования.
Приоритет,
непосредственно
лингвистически
означающий "первый", "старший", в практическом употреблении определяет
первенство во времени при реализации целей и задач социальноэкономической деятельности.
Разработка
категории
экономических
стала
активно
осуществляться в научной литературе с начала 90-х годов. Заметный вклад в
исследование и систематизацию категории приоритетов применительно к
региональному
развитию
внесли
ведущие
экономисты,
рассматривая
68
и выбор инструментария регулирования использования потенциала территории
приоритет как исходный социально-экономический ориентир, который
может быть использован для объективного определения темпов и пропорций
экономического роста.
В современный период научный интерес к категории приоритетов
обусловлен не столько необходимостью ее теоретического определения,
сколько возможностью прикладного использования при разработке стратегий
регионального развития. Занимая промежуточное положение между целями и
основными инструментами реализации социально-экономической политики,
приоритеты являются важнейшей составной частью экономической стратегии
как на общегосударственном уровне, так и в регионе.
Формирование экономической стратегии на региональном уровне в
современный период осложнено отсутствием действенного механизма
взаимодействия региональных и общегосударственных органов управления и
связано
с
решением
ряда
внутренних
противоречий
управления.
В теоретическом исследовании предпосылкой выработки приоритетов
является анализ противоречий в социально-экономических преобразованиях,
осуществляемых на муниципальном и региональном уровнях, связанных с
неопределенностью
в
отношениях
рыночного
и
государственного
регулирования, собственности государства и муниципальной собственности, в
формировании бюджета региона и бюджетов муниципальных образований.
Объективно
присущая
процессу
управления
противоречивость
проявляется на уровне региона в следующих формах: противоречия в
определении
(на
региональном
уровне
-
решение
общегосударственных стратегических проблем, на муниципальном - только
текущих проблем выживания); противоречия в принципах осуществления (на
региональном - на основе поступательного усиления государственного
регулирования,
на
муниципальном
-
на
основе
конъюнктурно-
прагматического принципа); противоречия в организационно-экономических
и финансовых отношениях (на региональном - реализация отношений через
69
механизмы перераспределения и выравнивания ресурсов, на муниципальном
разрыв связей, с одной стороны, из-за недополучения средств территориямиреципиентами, с другой - невыплатами территориями-донорами).
Многие из указанных противоречий характерны для большинства
украинских регионов и связаны с отсутствием эффективного механизма
взаимодействия региональных и общественных органов управления. Через
их разрешение происходит процесс определения государственными и
муниципальными
структурами
территориального
развития.
региональную
тактику
социально-экономических
Характер
разрешения
осуществления
социально-экономического
реформирования и в обобщенном виде может быть представлен в виде схемы
определения региональных приоритетов.
Выбор приоритетов социально-экономического развития играет ведущую
роль в совершенствовании структуры хозяйственного комплекса региона.
Определяющее значение при этом имеет объективный учет взаимодействия
следующих
общегосударственных
и
территориальных
аспектов
экономического роста:
• специфика функционирования хозяйственного комплекса региона,
ориентированного
на
решение
проблем
территории и на участие в территориальном разделении труда;
• стартовые экономические условия, и общеэкономическая ситуация,
сложившаяся в регионе;
• имеющиеся диспропорции в структуре хозяйственного комплекса;
• сложившаяся специализация региона и его ресурсные возможности,
необходимость перехода на политику ресурсосбережения;
• экологическая ситуация.
Ограниченность
инвестиционных
средств
важность
всестороннего обоснования приоритетных направлений реструктуризации
экономики,
исходя
из
того,
какая
проблема
видится
в
качестве
первоочередной с точки зрения ее воздействия на макроструктуру в целом.
При этом учитываются не только экономические, но и социальные аспекты.
70
В литературе предлагаются различные варианты выбора приоритетов
структурных преобразований народнохозяйственной системы региона: от
ставки на высокие технологии и преимущественное инвестирование в
наукоемкие производства на базе военно-промышленного комплекса до
другого сценария, где акцент делается на первоочередное развитие
гражданских отраслей.
В первом случае предлагается до 50% государственных инвестиций
направлять
на
Предлагаемое
цели
развития
приоритетное
высокотехнологичного
инвестирование
производства.
названных
отраслей
в
краткосрочном периоде приведет к подъему инвестиционных отраслей
(машиностроение, строительство), а не отраслей - получателей инвестиций.
Однако в долгосрочном периоде последние смогут ускорить развитие,
результатом чего в конечном итоге явится структурная перестройка. Развитие
инвестиционных отраслей позволит обновить основные производственные
фонды во всех отраслях народного хозяйства.
Во втором случае приоритетным считается инвестирование в отрасли
потребительского
сектора
и
ресурсосберегающие
технологии
преимущественно традиционного типа. На эти цели предлагается выделять до
80-90%
централизованных
ресурсов,
и
лишь
10-20%
инвестиций
предназначаются в высокотехнологичные наукоемкие производства.
В качестве критериев выбора приоритетных отраслей предлагается
учитывать их влияние на:
- совокупный спрос;
- совокупное предложение, учитывая отраслевую потребность и косвенный
эффект;
- совокупное увеличение экспорта;
- формирование доходной части бюджетов всех уровней.
Основная проблема комплексного экономического развития региона
заключается
являющейся
в
определении
системой
эффективной
структурной
социально-экономических,
политики,
правовых,
71
организационных
мероприятий,
направленных
на
совершенствование
производительных сил и экономических отношений региона.
Методологической предпосылкой определения приоритетов является
исследование причин и последствий объективных противоречий социальноэкономических преобразований, осуществляемых на муниципальном и
региональном уровнях. В основе таких противоречий лежат:
1)
неопределенность
в
соотношении
рынка
и
регулирования;
2) отсутствие обоснованных критериев разграничения государственной
собственности субъекта Украины и муниципальной собственности;
3) неотработанность механизма в формировании бюджета региона и
бюджетов муниципальных образований.
Эти исходные условия определяют сложившиеся теоретические подходы к
проблеме
определения
и
реализации
социально-
преобразований
экономики
экономических приоритетов развития.
Современная
стратегия
структурных
разрабатывается с учетом ряда важнейших принципов функционирования
региональной
экономической
системы:
преемственность,
целевая
направленность, системность, сбалансированность, классификация по рангу
нальность
воспроизводства
и
экологических
и
эластичность
приоритетов,
пропорцио-
потенциала, интенсивность развития региональной экономики.
Наиболее актуальным принципом на сегодняшний день является принцип
системности, позволяющий выявить реальное направление регионального
воспроизводственного процесса, его достоинства и недостатки, для того
чтобы на этой основе определить новые варианты развития. При этом
необходимо учитывать ряд факторов:

зависимость характера регионального воспроизводственного процесса
от преобладания сложившихся вертикальных или горизонтальных
связей;
72

существование значительных различий в развитии экономических и
социальных процессов в условиях воспроизводственного комплекса
региона;

зависимость
воспроизводственного
процесса
от
структуры и уровня развития социально-экономического потенциала
территории;

особая значимость социально-экономической среды региона для
создания условий жизни населения и эффективности производства.
Важное место в теории определения приоритетов занимает принцип
пропорциональности
потенциала.
процесса
процесса
Пропорции
отражают
содержание
и
элементов
всех
связей
хозяйственных единиц внутри региона и за его пределами, всесторонне
характеризуют участие каждой хозяйственной единицы в экономическом
обороте
региона
межрегиональных
и
обеспечивают
единство
материально-вещественных,
внутрирегиональных
и
финансово-кредитных
и
трудовых связей и пропорций воспроизводства.
В зависимости от характера отражаемых отношений и связей пропорции
процесса
можно
разделить
на
воспроизводственные, структурные, социально-экономические, функциональные, экономико-демографические, экономико-экологические. Все они
тесно взаимосвязаны между собой.
Для каждого территориального образования характерен определенный
набор пропорций, который может меняться на разных стадиях его развития.
Так, для территориально-производственного комплекса на стадии его
формирования первостепенными задачами являются структурные, экономикодемографические и экономико-экологические пропорции.
Особо следует отметить структурные пропорции. Они тесно связаны с
созданием оптимальной конструкции хозяйства региона и отражают те
соотношения между элементами социально-экономического потенциала,
73
которые наилучшим образом обеспечивают эффективность системы.
Представляется, что при исследовании проблемы структурной перестройки
особое внимание следует обратить на пропорции, отражающие, во-первых,
соотношения
и
связи
между
элементами
производительных
сил
и
компонентами природного комплекса, которые характеризуют систему как
единый организм, и, во-вторых, на процессы, происходящие в региональной
системе и оказывающие влияние на формирование структурных пропорций.
Основными особенностями пропорций региональной экономической
системы являются:

взаимосвязанность, проявляющаяся в том, что изменение качественной
характеристики
одной
пропорции
неминуемо
требует
соответствующих изменений во всех других пропорциях;

пропорции с точки зрения практики могут быть саморегулирующиеся
(рыночные) и регулируемые. К первым относятся те пропорции,
которые формируются под влиянием рыночных отношений, ко
вторым - которые формируются как результат управленческих
решений региональных органов власти;

экономическая пропорция рассматривается как существующая в
системе хозяйственных связей. При этом важно учитывать адресность
материально-вещественных и финансово-кредитных потоков, что
позволяет рассматривать экономический оборот как реальный процесс
воспроизводства;

пропорции могут быть стабильные или "поворотные" с точки зрения
влияния на структурные сдвиги. В первом случае они связаны в
основном с устойчивыми тенденциями развития и меняются довольно
медленно, не вызывая коренного изменения развития экономики. Эти
пропорции встречаются при решении текущих задач. В отличие от
них в прогнозных разработках, рассчитанных на долговременную
перспективу, чаще всего формируются пропорции, отражающие
коренные изменения в экономической структуре региона.
74
Следует отметить, что переход от деформированной, утяжеленной
структуры хозяйства во многих регионах уже начался, однако реальные
структурные изменения происходят пока медленно и носят неупорядоченный
характер.
Формирование
обеспечивающего
в
рамках
хозяйственного
территории
качественно
комплекса,
новые
уровни
жизненных стандартов, предполагает проведение активной инвестиционной и
структурной политики, ориентированной на радикальную структурную
перестройку экономики региона, перенос приоритетов в потребительскую
сферу.
Вместе с тем, с точки зрения соблюдения общенациональных интересов,
важно сохранение системы хозяйственных связей и места каждого региона в
сложившемся разделении труда. Экономически целесообразной, исходя из
этого принципа, представляется консервация сформировавшейся отраслевой
структуры хозяйства региона, дальнейшее развитие узкоспециализированных
отраслей и хозяйственных комплексов. Таким образом, в качестве вариантов
развития и осуществления структурной политики в регионе выдвигаются
альтернативные
направления,
имеющие
реально
сложившееся
организационно-правовое оформление в виде экономического пространства,
с одной стороны, а с другой - варианты развития на основе расширения
экономической самостоятельности.
В методологическом плане представляет интерес рассмотрение некоторых
взаимосвязей сложившихся условий функционирования отечественных
с
характером
макроэкономической
среды.
Важнейшей
характеристикой современной украинской экономической системы является
такое ее качество, как неустойчивость. Она определяется как отсутствие
стабильности
установленных
в
обществе
основных
пропорций и сложившихся производственных отношений. В таких условиях
происходит искажение форм проявления общих закономерностей развития
рынка. Так, например, формами проявления экономических интересов
75
собственника предприятий в устойчивой рыночной экономике являются в
равной мере как извлечение дохода, так и обеспечение надежности курсовой
стоимости акций своего предприятия. В неустойчивой экономической
системе на первый план могут выходить цели извлечения максимального
краткосрочного дохода в ущерб интересам развития, что связано с
возможностью потери собственности по причинам, связанным с изменением
макроэкономического курса развития реформ. Указанная особенность
является характерной чертой трансформационных экономик и представляет
собой важнейший фактор формирования современной отечественной
концепции функционирования предприятий.
Методологическим подходом, наиболее верным для неустойчивых систем,
является
метод
«построения
аналитической
истории
в
обратном
направлении», то есть из настоящего в прошлое, предложенный В.
Леонтьевым. Он отмечал, что по мере того, как возрастает роль причинноследственного анализа, объяснение в «обратном направлении», при котором
более ранние события выводятся из тех, что произошли позже, может
оказаться
более
направленное
неустойчивости
продуктивными,
из прошлого в
динамической
чем
традиционное
объяснение,
будущее. Степень устойчивости
системы
должна
решающим
или
образом
определять выбор между этими двумя подходами.
С целью обеспечения реализации принципов сбалансированности
развития территории необходимо сформировать механизм взаимодействия
участников экономической региональной системы. В качестве одного из
критериев рациональности обозначенного взаимодействия целесообразно
использовать функцию минимизации бюджетного дефицита отдельных
муниципальных образований, входящих в состав территории.
Сложившаяся в настоящее время система межбюджетных отношений в
рамках регулирования уровня развития отдельных территорий основана на
ассигновании государством доходов из определенных источников в качестве
дотаций
отдельным
регионам
и
районам,
неопределенность и неустойчивость местных бюджетов.
что
обуславливает
76
В силу того, что большинство бюджетов районных и муниципальных
образований характеризуется социальной направленностью целесообразно
размеру государственных дотаций соизмерять с объективно установленными
расходами региона. При определенной доли участия вышестоящих бюджетов
в
расходах
нижестоящих
целесообразно
установление
минимума,
согласованного с максимальным размером пособия отдельным районам на
социальные расходы, который не должен лишать территорию стимула к
расходованию средств.
Уровень дефицита бюджетных средств каждого района можно определить
следующим образом:
[𝑏 𝑖 − ∑𝑛𝑖=1 𝑎𝑗𝑖 𝑝𝑗𝑖 ]
(1.1)
где b' - потребность в бюджетных средствах в i - м районе, i = 1,2,... m;
aj' - ожидаемый сбор налога j-го вида в i - том районе,. j = 1,2,.. n;
р'j - вероятность сбора налога j-го вида в i - том районе;
у' - сумма поступления бюджетных средств в i -ый район.
Дефицит бюджета каждого района должен быть равен величине
бюджетных средств, выделяемых ему центром:
Yi = [𝑏 𝑖 − ∑𝑛𝑖=1 𝑎𝑗𝑖 𝑝𝑗𝑖 ]
(1.2)
Однако как правило бюджетные возможности региона не позволяют
профинансировать все потребности входящих в него муниципальных
образований:
𝑛
𝑖 𝑖
𝑖
0
∑𝑚
𝑖=1× [𝑏 − ∑𝑖=1 𝑎𝑗 𝑝𝑗 ] > 𝐵
(1.3)
где B0 - бюджетные возможности региона.
Таким образом полное сбалансирование расходов и доходов в районах
практически невозможно. Следовательно, необходимо провести структурный
анализ дефицита каждого района. Так как в бюджете каждого района имеют
место социально-значимые расходы (зарплата врачей, учителей и т.д.)
77
Поэтому необходимо определить величину дефицита бюджета, покрытие
которого обязательно из вышестоящего бюджета.
Целевая
функция
бюджетов
районов,
отвечающая
требованиям выполнения социально-значимых обязательств государства,
будет иметь следующий вид:
1 𝑖
min ∑𝑚
𝑖=1 𝑝 𝑦
(1.4)
где pi, - доля статей расходов свыше социально значимой их части,
подлежащая финансированию из вышестоящих бюджетов.
Достижение данного результата возможно при выполнении следующих
условий:
∑𝑛𝑗−1 𝑎𝑗𝑖 𝑝𝑗𝑖 ÷ 𝑦 𝑖 ≥ 𝑏 𝑖 , i =1,2…, m
(1.5)
𝑚
∑ 𝑦 𝑖 ≤ 𝐵0
𝑖=1
Y ≥ 0, i = 1. 2,......m,
i
где m - количество районов в составе региона.
Таким
образом,
используя
предложенный
инструментарий
можно
определить величину бюджетных средств, объективно необходимую каждому
местному бюджету. Данная задача относится к известному классу экономикоматематических
задач,
для
решения
которых
имеются
специальные
программные средства. Это позволит обеспечить реализацию принципов
сбалансированности развития территории за счет взаимодействия участников
экономической региональной системы.
Любой региональный отраслевой комплекс Украины
многоуровневой
системой,
состоящей
из
ряда
является сложной
взаимосвязанных
экономических подсистем, обладающих определенной независимостью и
самостоятельностью
в
выборе
оптимального
режима
своего
функционирования, что не может не отразиться на поведении системы в
целом. Это в значительной степени и требует осуществления внешнего
регулирующего воздействия на отдельные элементы системы в целях
достижения планируемого результата с наименьшими потерями времени,
78
материально-технических
и
финансовых
ресурсов
с
максимальным
привлечением и использованием инвестиций.
Деятельность
комплекса
как
единство
процессов
использования ресурсов и получения дохода (или социального эффекта)
возникает и эффективно осуществляется на основе баланса инвестиционного
спроса и предложения на рынке объектов и услуг.
Как
показал
анализ,
высокотехнологических
развитие
отраслях,
производства
производящих
(особенно
в
конкурентоспособную
продукцию с быстрыми сроками окупаемости вкладываемых средств)
оказывает
стимулирующее
воздействие
на
активизацию
всей
производственной деятельности в регионе.
В связи с этим важным условием является разработка принципов
инвестиционных
приоритетов,
которые
основываются на:

разработке и оценке региональных конкурентных преимуществ;

разработке системы показателей по оценке интенсивности развития
региональной экономики;

создании экономической безопасности региона.
При
выборе
приоритетных
отраслей
необходимо
учитывать
территориальные и отраслевые особенности их развития с учетом временных
параметров реализации инвестиционной стратегии и сроков возврата
инвестиций.
Региональные
инвестиционные
приоритеты
должны
обеспечить
выделение отраслей, которые дают наибольшую отдачу и быструю
окупаемость инвестиций через внедрение самодостаточных коммерческих
проектов.
Кроме этого необходимо предусматривать необходимые структурные
преобразования как во всем хозяйственном комплексе (регионе), так и в
конкретной отрасли, основанные на возможности внедрения в выбранные
отрасли
и
конкретные
предприятия
эффективных
инновационных
79
технологий (стратегий), которые должны обеспечить создание и развитие
кластеров в рамках конкретной отрасли.
При выборе приоритетных отраслей в экономике региона необходимо
исходить
из
того,
что
они
должны
обеспечивать
максимальную
экономическую безопасность региона, которая включает в себя: возможность
функционирования
в
режиме
расширенного
воспроизводства,
нмпортозамещение, обеспечение социальной стабильности в регионе,
эффективное
использование
накопленного
научного
потенциала,
установление рациональных межрегиональных отношений в пределах
отрасли (корпоративные и региональные стратегии).
Таким образом, деятельность предприятий в региональном комплексе
реализуется посредством определенного взаимодействия производственных,
функциональных, организационных и институциональных структур (т.е.
участников
-
субъектов
инвестиционно
-
отраслевой
деятельности),
образующих в совокупности региональный инвестиционно-отраслевой
комплекс украинской экономики.
Для
обеспечения
варианта
развития
отраслевого комплекса необходимо учитывать наличие и сочетание между
собой основных организационных, социальных и экономических условий,
сложившихся в пределах конкретной территории. Они определяют характер
и
развития
отраслевого
комплекса.
Проблема эффективного развития предприятий регионального отраслевого
комплекса зависит от конкретных условий их деятельности на различных
организационно-экономических переделах, от
производственных
программ
и степени
уровня финансирования
объединения их
в
единую
самоорганизующую систему.
Заключение. Исследования показали, что основными направлениями
развития предприятий регионального отраслевого комплекса могут быть
следующие:
1. Создание необходимых условий для их свободного перемещения в
другие регионы страны с более привлекательными инвестиционными
80
условиями их деятельности. Это достигается за счет повышения степени
мобильности
и
гибких
управляемых
организационных систем функционирования и развития.
2. Создание необходимых условий для повышения инвестиционной
привлекательности региона функционирования предприятий регионального
инвестиционно-отраслевого комплекса на основе разработки, обеспечения
организационно-экономических механизмов привлечения инвестиций в
данный регион и создания определенных условий гарантий их возврата
потенциальным инвесторам (как внутренним, так и внешним).
3. Создание и обеспечение необходимых условий для проведения
реструктуризации
всего
инвестиционно-
отраслевого комплекса с целью повышения его экономической стабильности,
устойчивости и надежности.
[1] Конституція України // Закон України, t. 10. – К.: 2004. – C. 5 – 41.
[2] Господарський кодекс України: станом на 5 березня 2003 р. / Верховна Рада
України. – Офіц. Вид. – К.: Пралам. вид-во, 2009.
[3] Про інвестиційну діяльність: // Закон України від 18,09,0991, р. Закони
України, t. 2, - К.: 1996. – C. 178 – 181.
[4] Акимов М., Дорогая моя Русь, (таблица ннвестиционной привлекательности
регионов России ) / М. Акимов // Профиль. – 2003.
[5] Березін О.В., Методичні підходи до моделювання стратегії розвитку суб’єктів
товарного ринку / О. В. Березін // Вісник Київського національного
торговельно-економічного університету. – 2001. - № 1, – с. 40-45.
[6] Бойко Є.І., Методичні рекомендації для оцінки інвестиційної привабливості
підприємств / Є.І. Бойко, Р.М. Бойчук. – Львів: Інcтuтy регіональних
досліджень НАН України, 2003.
[7] Вітвіцький В.В., Управління галузевими системами економічних норм і
нормативів в АПК / В.В. Вітвіцький. – К.: Центр «Агропромпраця», 2001.
81
[8] Данилишин Б.М., Благосостояние нацый: эволюция парадигмы развития / Б. М.
Данилишин, Л. В. Шостак. – К.: ЗАТ «Нічлава», 2002.
[9] Данилишин Б.М., Устойчивое развитие в системе природно-ресурсных отношений
/ Б.М. Данилишин, Л.Б. Шостак. – К.: СОПС Украины НАНУ, 1999.
[10] Кейнс Дж., Общая теория зайнятости, процента и денег: пер. с aнгл. / Дж.
Кейнс. – М.: Прогресс, 1978.
[11] Мазур А.Г., Регіональна парадигма суспільного розвитку / А.Г. Мазур. –
Вінниця: «Книга - Вега», 2007.
[12] Мазур
А.Г.,
Поліщук
О.А.,
Колесов
О.С.,
Регіональні
особливості
інвестиційного забезпечення розвитку споживчих ринків: Монографія. – Вінниця:
Мерк`юрі – Поділля, 2011.
Аннотация
Ключевые слова: регион, категория приоритетов, экономическая стратегия,
хозяйственный комплекс, воспроизводственный процесс, экономическая стратегия
В условиях формирования новой экономической стратегии в Украине важным
аспектом есть разработка методологии и выбор инструментария использования
потенциала территории. В исследовании рассматриваются методологические аспекты
формирования региональной экономикu.
Methodology for setting development priorities
and choise of instruments exploit the potential of the territory
Summary
Key words: region, category priorities, economic strategy, economic complex reproductive process,
economic strategy
Under the conditions of formation of a new economic strategy in Ukraine has an important aspect of the methodology and the choice of tools using the potential of the territory. The study examines the methodological aspects of the formation of the regional economy.
82
Metodologia ustalania priorytetów rozwoju
i wybór instrumentarium wykorzystania potencjału terytorium
Streszczenie
Słowa kluczowe: region, priorytety, strategia gopsodarcza, proces produkcji, gospodarka
W artykule autor rozpatruje metodologiczne aspekty kształtowania gospodarki regionalnej. Za
szczególnie istotne uważa opracowanie i wybór instrumentarium wykorzystania potencjału danego
terytorium.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 83-88]
ISSN 1897-2500
Marina O. SZMAGIELSKA
Winnicki Instytut Spółdzielczości
Особливості розробки та впровадження
стратегічного плану розвитку регіону
(на прикладі Вінницької області)
Мета – визначити особливості розробки та впровадження програм та
стратегій стійкого соціально-економічного розвитку регіону (області) та їх
вплив на територіальний поділі праці й адміністративно-економічне
управління.
Результати досліджень. Програмно-цільовий підхід є складовою загальної
технології прогнозування планової діяльності. Роботи, пов’язані з теорією і
практикою регіонального програмного планування, набувають ще більш
важливого значення. Проблеми прогнозування та управління соціальноекономічним розвитком регіону в умовах побудови ринкової економіки
знайшли висвітлення в публікаціях таких дослідників як: Ф. Заставного,
М. Долішнього, С. Іщука, Б. Данилишина. Практика стратегічного планування
на рівні області незначна й базується переважно на використанні іноземного
досвіду з його адаптацією до українських умов [1].
Умови для підвищення конкурентоспроможності регіонів, забезпечення їх
сталого розвитку на сучасній технологічній основі, високої продуктивності
виробництва
та
зайнятості
населення
створює
державна
стратегія
84
Особливості розробки та впровадження стратегічного плану розвитку регіону
регіонального розвитку [2]. Питанням вирішення проблем розвитку регіонів
присвячена
Державна
стратегія
регіонального
розвитку
України,
яка
розрахована на період до 2015 р. Вона визначає пріоритети регіональної
політики з точки зору загальнодержавних, обласних потреб на період до 2015
року [3].
Аналізуючи програми та стратегії соціально-економічного розвитку регіону
(області) слід зазначити, що основними складниками регіонального розвитку
є: а) екологічний, який охоплює всі аспекти, пов’язані з охороною довкілля та
раціональним використанням природних ресурсів; б) економічний
-
передбачає стійку динаміку економічного зростання для забезпечення
підвищення добробуту мешканців; в) соціальний - передбачає поліпшення
соціальних умов для мешканців відповідної території, зокрема й щодо праці,
відпочинку та проживання.
Державна стратегія регіонального розвитку реалізується через створення
стратегій розвитку регіонів, що впроваджуються на основі збалансованого
поєднання місцевих і національних інтересів та ресурсів. Економічна політика
регіону
розглядається
центральними
органами
з
позиції
місцевого
самоврядування. Вихідною позицією управління є комплексний розвиток
регіону і задоволення на цій основі соціально-економічних потреб його
населення.
Розроблення та впровадження стратегій розвитку регіону передбачає аналіз
розвитку виробничих і соціальних комплексів та їх інфраструктурних блоків:
будівельного, житлово-комунального, соціально-культурного, оздоровчого,
освітнього, торгово-сервісного. Перед регіональною владою постає завдання з
коригування та модернізації документів програмно-стратегічного характеру. У
Вінницькій області одночасно діють Стратегія регіонального розвитку області
на період до 2015 року (затверджена рішенням обласної Ради № 291 від 1
червня 2007 р.) та Стратегія економічного і соціального розвитку області на
2005-2015 роки (затверджена рішенням обласної ради від № 910 від 12 жовтня
2005 р.). Остання оперує дещо застарілими даними: від припущень щодо
85
світового розвитку до прогнозу основних параметрів розвитку України та
області зокрема [2].
Розроблення та впровадження стратегій розвитку регіону пов’язані з
виконанням наступних етапів: 1 етап – підготовчий: проводиться ініціювання
розроблення стратегії, аналіз зацікавлених сторін, формування робочих груп,
формування секретаріату, підготування плану інформування та залучення
громадськості; 2 етап - формулювання бачення розвитку регіону;. 3 етап аналіз регіону; 4 етап - формування пріоритетів, цілей і дій; 5 етап - схвалення
та впровадження стратегії; 6 етап - моніторинг та оцінювання реалізації
стратегії [1].
Так, при формуванні стратегій розвитку територіальних громад області до
2020 р. (згідно рішення обласної ради № 277 від 14 лютого 2012 р.) на
першому етапі, протягом квітня - травня 2012 р., були розроблені методичні
рекомендації, проводились навчальні семінари з сільськими, селищними та
міськими радами міст районного значення з питань розробки територіальних
стратегій розвитку громад.
На другому етапі розроблення та впровадження стратегій відбувались
публічні
обговорення
основних
пріоритетів
стратегічного
розвитку
територіальних громад із залученням науковців, аналітиків, засобів масової
інформації на засіданнях виконавчих комітетів сільських, селищних, міських
рад, а згодом – на загальних зборах громадян за місцем проживання. При
цьому було застосовано проектно-орієнтований підхід до формування та
реалізації регіональних цільових програм різної спрямованості. На сьогодні
власні стратегії соціально-економічного розвитку мають не всі райони області
(затверджено
у
Томашпільському,
Бершадському,
Гайсинському,
Тростянецькому, Калинівському, Оратівському та деяких інших районах; на
стадії розробки – у Жмеринському та Іллінецькому районах).
Особливе місце при розробленні та впровадженні стратегій розвитку
належить формулюванню мети Стратегії. Розробляючи Стратегію необхідно
вибудувати таку систему пріоритетів, цілей і завдань, які б стали для регіону
джерелом оновлення, джерелом мотивації, джерелом позитивної політики і
86
продуктивної влади [4]. Основних пріоритетів, як правило, шість: а) розвиток
людського потенціалу; б) проблеми екологічної безпеки і використання
рекреаційного потенціалу; в) інвестиційно-інновацій розвиток галузей
економіки; г) міжнародне та транскордонне співробітництво; д) просторовий
розвиток та територіальне планування; е) формування позитивного іміджу
регіону.
Метою Стратегії регіонального розвитку Вінницької області на період до
2015 року є створення умов для підвищення якості життя та добробуту
населення
на
впровадження
основі
зростання
конкурентоспроможності
інноваційно-інвестиційної
забезпечення
сталого
розвитку
на
моделі
сучасній
розвитку
області,
економіки,
технологічній
основі,
комплексного економічного і соціального розвитку міст, районів, селищ і сіл
області [2].
Висновок. Розроблення та впровадження стратегій розвитку територій
регіону
мають
неабияке
значення
у
територіальному
поділі
праці,
адміністративно-економічному управлінні, виділенні територій з різним
станом ринків праці, товару, послуг тощо. Такі ринкові елементи є
інтеграторами економік різних регіонів, перетворюючи господарство кожного
регіону в єдину господарську систему країни.
Стратегічне
виробленню
планування
бачення
сприяє
гармонійного
формуванню
узгоджених
поглядів,
соціально-економічного
розвитку
відповідної території, оптимальному використанню обмежених ресурсів
регіону та слугує інструментом для діалогу влади з представниками інших
секторів територіальної громади.
Список використаних джерел
[1] Розроблення та впровадження стратегічного плану розвитку регіону: Практичний
посібник / За ред. І. Санжаровського. - К. Вид-во К.І.С., 2008.
[2] Стратегія економічного і соціального розвитку Вінницької області на 2005-2015
роки. [Електронний ресурс]. – Режим доступу: http://www.vin.gov.ua.
87
[3] Куйбіда М., Черніцина К., Державне регулювання соціально-економічного
розвитку регіонів // Демократичне врядування / Науковий вісник. – 2010.
– Вип. 5. – С. 35-45.
[4] Кукса І. М., Гончаров Є. В., Чернякова І. С., Стратегічне планування
соціально-економічного розвитку регіону. [Електронний ресурс]. – Режим
доступу:http://archive.nbuv.gov.ua
Анотація
Ключові слова: регіональний розвиток, стратегія розвитку регіону, програми соціальноекономічного розвитку
У статті досліджується питання впровадження програм та стратегій соціальноекономічного розвитку регіону (області). Проаналізовано етапи розробки та особливості
формування стратегій розвитку регіону.
Features of introduction of the strategic plan of development of region
(on the example of Vinnitsa area)
Summary
Key words: regional development, strategy of development of region, program of socio-economic
development
The strategic planning is the instrument of forming of the concerted looks of power
and territorial societies. The introduction of the programs and the strategies of socio-economic development of region (areas) are probed in the article. The stages of forming of these strategies are
analyzed in this text.
88
Specyfika opracowania i wykorzystania strategicznego
planu rozwoju regionu (na przykładzie obwodu winnickiego)
Streszczenie
Słowa kluczowe: rozwój regionalny, strategia rozwoju regionu, program rozwoju społecznogospodarczego
W artykule autorka przedstawia problemy wprowadzania w życie strategii rozwoju regionu
(obwodu winnickiego). Analizuje etapy jej przygotowania i realizacji.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 89-123]
ISSN 1897-2500
Łukasz DUL
Politechnika Warszawska, Instytut Techniki Cieplnej
Artur GRABOWSKI
Politechnika Warszawska
Wstęp
Jedną z najważniejszych potrzeb zrównoważonych i zaawansowanych gospodarek jest dostęp do stabilnej i taniej energii elektrycznej. Uwarunkowania polityczne,
środowiskowe, społeczne oraz ekonomiczne wpływają na wybór odpowiedniej
metody, która prowadziłaby do osiągnięcia tych celów. Magazynowanie energii
może być jedną z takich metod. Dzięki składowaniu energii wpływa się pośrednio
na podniesienie efektywności energetycznej gospodarki, a co za tym idzie również
na obniżenie lub ewentualnie utrzymanie cen energii na poziomie zadowalającym
odbiorców. W ostatnich latach efektywność energetyczna oraz procesy wpływające
na jej zwiększenie są istotnym tematem podejmowanym przez instytucje ustawodawcze w ramach Unii Europejskiej, w tym także samą Komisję Europejską. Efektem tych starań było przyjęcie 25 października 2012 roku przez Unię Europejską
Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Europejskiej numer 2012/27/UE
w sprawie efektywności energetycznej.
Ważą kwestię we współczesnej polityce i ekonomii stanowi także zahamowanie
zachodzących zmian klimatycznych. Według Czwartego Raportu Międzyrządowego
90
Zespołu do spraw Zmian Klimatu (IPCC), w celu zatrzymania wzrostu globalnej
temperatury powietrza na poziomie o 2° C wyższym niż panujący przed rewolucją
przemysłową, stężenie dwutlenku węgla w powietrzu powinno utrzymywać się na
poziomie 440 ppm. Oznacza to konieczność redukcji całkowitej emisji CO 2
o połowę, a w przypadku krajów OECD, o 60 do 80 procent [26]. Kwestia ta znajduje odzwierciedlenie w europejskiej polityce energetycznej, w postaci dyrektywy
numer 2009/28/WE, zobowiązującej państwa członkowskie do między innymi
zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii w produkcji energii oraz podjęcia
działań na rzecz poprawy efektywności energetycznej [8].
Magazynowanie energii nie jest istotne jedynie z faktu wpływania na wzrost efektywności energetycznej. Składowanie energii wpływa również na stabilizację dostaw
energii do odbiorców a tym samym zwiększa bezpieczeństwo energetyczne na obszarze danego kraju. Jest to tym bardziej istotne w dobie coraz szerszego wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym przede wszystkim energii wiatrowej.
Jednostki wytwórcze przetwarzające tego typu energię charakteryzują się niezbyt
wysokim współczynnikiem wykorzystania mocy zainstalowanej. Oznacza to, że są
one w stanie produkować energię elektryczną jedynie wykorzystując około 50-60
procent swoich możliwości produkcyjnych. To z kolei oznacza, że ta, niejako brakująca część energii albo musi być wytwarzana przez inne, tak zwane jednostki szczytowe, albo w przypadku braku tego typu jednostek w ogóle nie jest wytwarzana.
Należy zaznaczyć, że jednostki szczytowe charakteryzują się wysokimi kosztami
stałymi jak i operacyjnymi i z tego też powodu są nieopłacalne oraz wpływają na
wzrost cen energii. Z kolei brak wytwarzania określonej ilości energii skutkuje brakiem jej dostarczenia do odbiorców zarówno przemysłowych jak i indywidualnych.
Te dwa elementy są z różnych względów bardzo szkodliwe. Dzięki magazynowaniu
energii można ich częściowo lub całkowicie uniknąć.
Kolejnym ważnym aspektem składowania energii, jest jego wpływ na funkcjonowanie systemu elektroenergetycznego. Magazynowanie wpływa na znaczące
poprawienie stabilizacji tego systemu zwiększając tym samym bezpieczeństwo dostaw energii jak również ograniczając ewentualność wystąpienia w systemie tak
zwanych blackout’ów, czyli rozległych awarii sieci elektroenergetycznej polegających
Łukasz DUL, Artur GRABOWSKI
91
na przerwach w jej działaniu. Tego rodzaju przerwy są zazwyczaj bardzo niebezpieczne oraz kosztowne, gdyż mogą skutkować wyłączeniem z funkcjonowania
licznych zakładów produkcyjnych, fabryk, zakładów przemysłowych, czy też jednostek użyteczności publicznej.
Magazynowanie energii często pojawia się w kontekście inteligentnych sieci energetycznych. Ich rozwój związany jest ze wzrostem produkcji energii z odnawialnych
źródeł i zwiększoną aktywnością konsumentów w zakresie dostępu do informacji o
pochodzeniu oraz bieżącym wykorzystaniu i cenie energii elektrycznej. Oznacza to
zmianę struktury systemu elektroenergetycznego, gdzie obok dużych, scentralizowanych jednostek wytwórczych, pojawia się wielu małych producentów energii.
Stawia to nowe wymagania wobec sieci elektroenergetycznych, które mają za zadanie niezawodnie, bezpiecznie i w sposób ekonomiczny zaspokoić rosnące zapotrzebowanie na energię elektryczną wobec ograniczonych możliwości dostaw. Magazyny energii mogą odgrywać kluczową rolę w rozwoju inteligentnych sieci energetycznych, a jednym ze skutków ich wykorzystania może być odłożenie w czasie inwestycji w infrastrukturę przesyłową.
Zwyczajowy podział oraz przegląd technologii magazynowania energii
[28], [30]
Metody magazynowania energii można sklasyfikować się w zależności od ich
możliwej funkcji w systemie elektroenergetycznym. Wyróżnia się trzy grupy, służące
następującym celom:
1.
Zarządzaniu dużymi mocami
2.
Wspomaganiu przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej, tak zwanemu wygładzaniu charakterystyki obciążenia sieci elektroenergetycznej, jak również
generacji rozproszonej
3.
Poprawie jakość energii elektrycznej (PQ – Power Quality) (tab. 1.)
92
Tab. 1. Technologie magazynowania energii i ich możliwe zastosowania
w systemie elektroenergetycznym
Kategoria
Zarządzanie dużymi mocami
Technologia
Elektrownie szczytowo - pompowe
CAES
Akumulatory przepływowe
Wspomaganie przesyłu i dystrybucji,
wygładzanie charakterystyki obciążenia,
generacja rozproszona
Akumulatory sodowo - siarkowe
Akumulatory kwasowo - ołowiowe
Akumulatory litowo - jonowe
Akumulatory niklowo - kadmowe
Koła zamachowe
Superkondensatory
Jakość energii elektrycznej
Akumulatory kwasowo - ołowiowe
Akumulatory litowo - jonowe
Koła zamachowe
Elektrownie szczytowo – pompowe
Najpowszechniejszą formą magazynowania dużych ilości energii są elektrownie
szczytowo – pompowe. Elektrownie te wykorzystują naturalną topografię terenu
i składają się z dwóch zbiorników położonych na różnych wysokościach. Energia
elektryczna poza szczytem jest używana do pompowania wody ze zbiornika położonego niżej do położonego wyżej zamieniając energię elektryczną w energię potencjalną wody. Podczas zapotrzebowania na moc, woda jest z powrotem uwalniana
do niżej położonego zbiornika, gdzie przepływając przez turbiny wodne, jest produkowana energia elektryczna. Elektrownie szczytowo – pompowe odpowiadają za
ponad 99 % światowych możliwości magazynowania energii, czyli ponad 127000
MW.
93
Jednak możliwości budowy nowych elektrowni szczytowo – pompowych są
ograniczone i wynikają zarówno z ograniczeń geograficznych jak i społecznych.
W rezultacie powstają nowe projekty, podobne w zasadzie działania do elektrowni
szczytowo – pompowych. Jednym z nich jest Green Power Island zaproponowany
przez biuro architektoniczne Gottlieb Paludan wraz z naukowcami z Duńskiego
Uniwersytetu Technologicznego (DTU). Polega on na wybudowaniu sztucznych
wysp z turbinami wiatrowymi i głębokim, centralnie położonym zbiornikiem. Podczas dogodnych warunków wiatrowych, energia z wiatraków jest używana do przepompowania wody ze zbiornika do morza. W momencie zwiększonego zapotrzebowania na moc, woda morska przepływa z morza do zbiornika, jednocześnie napędzając turbiny wytwarzające energię elektryczną.Kolejnym przykładem jest Gravity
Power, który jest zbudowany z dwóch cylindrycznych zbiorników o różnej średnicy,
połączonych na obu końcach. Przepływ wody między zbiornikami powoduje ruch
dużego tłoka umieszczonego w większym zbiorniku. W czasie szczytu, tłok opada
w dół wymuszając przepływ wody przez turbinę i w rezultacie produkcję energii
elektrycznej. Zdaniem właściciela firmy, względna mała wielkość konstrukcji pozwala na umieszczenie urządzeń w pobliżu miejsc występowania dużego zapotrzebowania na energię, a modułowa budowa pozwala na szybką rozbudowę w zależności od potrzeb [23], [28], [29].
Koła zamachowe
Użycie wirującej masy, do podtrzymania zasilania urządzeń w czasie przerw
w dostawie energii jest rozwiązaniem znanym od wielu dekad. Relatywnie wolno
wirujące, stalowe koła zamachowe znalazły zastosowanie jako zamienniki baterii
elektrochemicznych w zasilaczach awaryjnych (UPS). Urządzenia te umożliwiają
podtrzymanie zasilania przez okres około 30 sekund - wystarczającym do uruchomienia generatorów rezerwowych. Osiągnięcie dłuższych czasów składowania
i wyższych poziomów mocy wymaga znaczących zmian w budowie i materiałach
użytych do produkcji tych systemów. Najprościej opisując, ilość energii kinetycznej,
jaka jest zmagazynowana w wirującej masie, jest funkcją masy i prędkości obrotowej, przy czym wzrost energii jest wprost proporcjonalny do masy i proporcjonalny
94
do kwadratu prędkości obrotowej. Wyższe prędkości oznaczają zatem wyższe gęstości energii.
Nowoczesne systemy składowania energii oparte na kołach zamachowych składają się z lekkiego, szybko obracającego się cylindra wykonanego z tworzyw sztucznych i kompozytów. Użycie tych materiałów zapewnia uzyskanie odpowiedniej
wytrzymałości przy znacznych siłach odśrodkowych. Większość masy cylindra jest
umieszczona w pobliżu jego zewnętrznej krawędzi, w celu zwiększenia momentu
bezwładności i ilości składowanej energii. Koła zamachowe tego rodzaju zamknięte
są zbiornikach, w których panuje próżnia i wsparte są na łożyskach elektromagnetycznych. Powoduje to znaczne zmniejszenie strat mechanicznych wywołanych
tarciem. Prędkości obrotowe uzyskiwane podczas pracy mogą wynosić do 100 000
obr/min. Do zalet tych systemów należą stałe osiągi, duża dokładność, z jaką można zmierzyć stopień naładowania, krótki czas ładowania, możliwość pracy w szerokim zakresie temperatur, bezobsługowość oraz długi czas życia (do 20 lat dla systemów z łożyskami elektromagnetycznymi, starsze systemy oparte na łożyskach kulowych wymagają ich wymiany co 2 - 3 lata).
Obecnie systemy oparte na szybkich kołach zamachowych są stosowane przy regulacji częstotliwości w systemie przesyłowym w USA. Pojedyncze urządzenie może
magazynować i dostarczać energię 25 kWh. Są one łączone w matryce składające się
z dziesięciu lub więcej pojedynczych kół zamachowych. Wykorzystywane są one
także w transporcie szynowym, gdzie ich użycie powoduje zmniejszenie zużycia
energii poprzez magazynowanie energii podczas hamowania i użycie jej podczas
przyśpieszania oraz w celu zmniejszenia fluktuacji napięcia w sieci zasilającej [2],
[10], [11], [12], [28], [34].
CAES
Compressed Air Energy Storage, w skrócie CAES, to systemy magazynowania
energii oparte na składowaniu sprężonego powietrza w odpowiednich zbiornikach.
Bardzo częstym zastosowaniem dla takiego powietrza są gazowe turbiny szczytowe,
które zużywają 40 % mniej paliwa w porównaniu do układów gazowo – parowych
i do 60 % mniej paliwa w porównaniu do zwykłych turbin gazowych do wyprodu-
95
kowania tej samej ilości energii elektrycznej. Efekt ten uzyskuje się poprzez wymieszanie sprężonego powietrza z paliwem dostarczanym do turbiny. Poprzez sprężanie powietrza w okresach niskiego zapotrzebowania na energię elektryczną, gdy
ceny są niskie, taka elektrownia może produkować elektryczność w czasie szczytu
zapotrzebowania po niższych kosztach niż ma to miejsce w zwyczajnych turbinach.
Działanie tego sytemu jest zależne od bliskości odpowiednich formacji geologicznych, takich jak wyrobiska kopalni, kawerny solne lub nieczynne szyby gazowe.
Siłownie tego typu opierają się na rozwiązaniach sprawdzonych w energetyce i gazownictwu. Turbiny gazowe w elektrowniach tego typu są adaptowanymi konstrukcjami energetycznymi. Podobnie jest z kompresorami powietrza.
W układach tego typu możliwe jest dokonywanie bardzo dużych zmian obciążenia (kilkanaście procent na minutę). Własność ta powoduje, że elektrownie tego
typu mogą być stosowane jako źródło szczytowe, szybko dostępna rezerwa lub do
regulacji sieci. Rozruch do pełnej mocy możliwy jest w ciągu około 10 minut, co jest
wynikiem lepszym niż dla elektrowni szczytowo – pompowych. Ponadto systemy te
charakteryzują się dobrymi właściwościami ruchowymi przy obciążeniach częściowych. Minimalne ciśnienie w zbiorniku powinno być wyższe, niż wymagane dla
komory spalania turbiny. Uzyskanie tak wysokich ciśnień powoduje konieczność
stosowania chłodzenia międzystopniowego podczas sprężania. Większość ciepła
odbieranego przez chłodnice jest tracone. Rozwiązaniem jest zastosowanie specjalnego akumulatora ciepła, który gromadziłby ciepło wydzielane przez chłodnice
międzystopniowe i oddawał je powietrzu kierowanemu do turbiny. Zwiększenie
ilości odzyskiwanego w ten sposób ciepła oznacza mniejsze zużycie paliwa. Dodatkowo, przez dostarczeniem do turbiny, powietrze może być ogrzewane przez ciepło
spalin wylotowych.
Pierwszą tego typu jednostką w użyciu komercyjnym, była zbudowana w Handorf w Niemczech w 1978 r. Posiadała ona moc 290 MW. Kolejną była turbina
o mocy 110 MW zbudowana w McIntosh w Alabamie, [6], [15], [18], [29].
96
Superkondensatory
Superkondensatory magazynują energię w przewodniku z podwójnej warstwy
elektrycznej, który jest umieszczony pomiędzy elektrodami i elektrolitem. Dystans,
pomiędzy ładunkami wynosi zaledwie kilka angstremów, Bardzo duża powierzchnia
czyni pojemność i gęstość energii tych urządzeń tysiące razy większymi niż zwyczajnych kondensatorów elektrolitycznych.
Elektrody
często
wykonywane
są
z porowatego węgla. Elektrolit może być w postaci wodnej albo organicznej. Kondensatory z elektrolitem wodnym mają mniejszą gęstość energii z powodu niższych
napięć, ale są tańsze i pracują w szerszym zakresie temperatur.
W porównaniu do akumulatorów kwasowo – ołowiowych, superkondensatory
mają niższą gęstość energii, ale mogą być ładowane setki tysięcy razy i posiadają
o wiele
większą
moc
niż
akumulatory
możliwość
szybkiego
ładowania
i rozładowywania). Superkondensatory są używane w urządzeniach przeznaczonych
do kontroli kąta położenia łopat turbin wiatrowych. Ma to na celu kontrolę tempa
wzrostu lub spadku mocy turbiny w zależności od prędkości wiatru [29].
Składowanie termiczne – termiczne magazyny energii
Wszystkie omówione techniki magazynowania energii mają na celu ułatwienie
operatorom systemów energetycznych poradzenie sobie z utrzymywaniem produkcji i zapotrzebowania na energię elektryczną w równowadze w sposób najbardziej
optymalny. Do tej pory sieci były projektowane do poradzenia sobie z najwyższymi
szczytami zapotrzebowania, które trwają zazwyczaj mniej niż kilka godzin w ciągu
dnia przez parę dni w roku. Podobnie jak baterie czy generatory szczytowe, każde
urządzenie służące do tego celu powinno być przemyślane przy planowaniu sieci.
Magazynowanie termiczne może być zastosowane na poziomie mieszkaniowym
i komercyjnym.
Jedną z metod termicznego magazynowania energii są modułowe systemy składowania lodu. Mogą być użyte do produkcji lodu w czasie niskiego zapotrzebowania
na energię elektryczną do zasilania systemów klimatyzacyjnych i być użyte zasilania
przez kilka godzin w czasie popołudniowego szczytu zapotrzebowania energii.
Podobnie, w chłodnych klimatach modułowe systemy magazynowania energii mogą
97
służyć do produkcji ciepła w czasie niskiego zapotrzebowania na energię elektryczną, które może być uwolnione w czasie zwiększonego poboru elektryczności. Jako
że coraz częściej koncepcja wyceniania energii elektrycznej w czasie rzeczywistym
jest rozważana, wszelkie metody magazynowania energii mogą pomóc w osiągnięciu
zysku i przyczynią się do obniżenia szczytowego zapotrzebowania na energię. Ten
koncept nie ogranicza się jedynie do małej skali, ale może być użyty do magazynowania do 10000 MWh energii [19], [29].
Akumulatory elektrochemiczne
Osiągnięcia w dziedzinie akumulatorów elektrochemicznych w ciągu ostatnich
20. lat są spowodowane głównie powszechnym ich użyciem w elektronice użytkowej i narzędziach. W ostatnich 10. latach podjęty został znaczny wysiłek, przez
różnego rodzaju grupy badawcze, na rzecz projektowania coraz lepszych akumulatorów do wykorzystania w samochodach elektrycznych. Pojawiły się także nowe
możliwości ich użycia w sieciach energetycznych. Jedną z przyczyn, która pomogła
uczynić potencjalne urządzenia dostępnymi jest obecność sprawniejszych
i ekonomicznie opłacalnych układów elektronicznych. Warunkiem użycia akumulatorów w sieciach energetycznych zmiennego napięcia jest dostępność niezawodnych
i efektywnych systemów konwersji mocy (Power Conversion System). Te urządzenia są dziś dostępne, co czyni wiele rodzajów systemów opartych na akumulatorach
elektrochemicznych, możliwymi do użycia w roli wparcia dla sieci elektroenergetycznej. Widoczny jest także ciągły wzrost gęstości energii możliwych do osiągnięcia
w akumulatorach (od 25 – 45 Wh/kg dla akumulatorówi kwasowo – ołowiowych
do 110 – 140 Wh/kg dla akumulatorów litowo – jonowych) [29].
Akumulatory sodowo-siarkowe
Akumulator sodowo – siarkowy (NaS) jest wysokotemperaturowym akumulatorem, który składa się z ciekłej (stopionej) siarkowej katody i stopionej sodowej
anody oddzielonej stałym elektrolitem beta tlenku glinu. Elektrolit przewodzi jedynie dodatnie jony sodowe, które łączą się z siarką tworząc polisulfid sodu. Podczas
rozładowania, dodatnie jony sodu przepływają przez elektrolit, a elektrony płyną w
98
obwodzie obciążenia. Napięcie ogniwa wynosi ok. 2 V. Proces jest odwracalny,
ponieważ dostarczenie prądu powoduje, że polisuflid uwalnia jony sodu, tworząc
ponownie pierwiastkowy sód. Akumulator pracuje w temperaturze ok. 300º C.
Sprawność tych baterii wynosi ok 89 %. Mogą być one używane do codziennego
dostarczania energii przez ok. 6. godzin. Baterie te zostały skonstruowane latach
60., pierwotnie do zasilania samochodów elektrycznych, ale ich zastosowanie w tej
roli zostało porzucone. Akumulatory sodowo - siarkowe są stosowane na szeroką
skalę w Japonii. Obecnie istnieje tam ok 190 systemów posiadających łączną moc
270 MW i możliwość dostarczania jej przez 6 godzin w celu “wygładzenia” charakterystki obciążenia sieci elektroenergetycznej, a tym samym zmniejszenia szczytowego zapotrzebowania na moc. Największa instalacja posiada moc 34 MW i może
magazynować 245 MWh energii, która jest używana do stabilizowania mocy pochodzącej z farmy wiatrowej. Bateria akumulatorów pozwala na produkcję 51 MW
mocy ze 100 % współczynnikiem wykorzystania mocy zainstalowanej. W USA sieci
energetyczne rozmieściły akumulatory sodowo - siarkowe o mocy 9 MW w celu tak
zwanego peakshaving, czyli jak wspomniano wyżej “wygładzenia” charakterystyki
obciążenia sieci elektroenergetycznej, zwiększania współczynnika wykorzystania
mocy zainstalowanej z farm wiatrowych, zasilania rezerwowego i innych zastosowań. Innym wysokotemperaturowym akumulatorem, jest tak zwany system ZEBRA, który jest rozpatrywany jako możliwy sposób magazynowania energii [29].
Akumulatory przepływowe
Akumulatory przepływowe działają na podobnej zasadzie, jak wodorowe ogniwa
paliwowe. Używają one ciekłych elektrolitów, które przepływają przez stos ogniw,
z wymianą jonów przez mikroporowatą membranę, gdzie następuje produkcja ładunku elektrycznego. Elektrolity i elektrody mogą być wykonane z różnych materiałów. Akumulatory te znajdują zastosowanie w magazynowaniu energii w sieciach
energetycznych. Zaletą tych urządzeń jest możliwość łatwego zwiększania zarówno
mocy akumulatora i jego pojemności. Poprzez zwiększenie ilości ogniw uzyskuje się
wyższą moc, natomiast większe objętości elektrolitu przekładają się na zwiększenie
ilości zmagazynowanej energii. Ponadto akumulatory te pracują w niskich tempera-
99
turach. Przepływowe akumulatory cynkowo - bromowe wykorzystują roztwór soli
bromu rozpuszczonej w wodzie i składowany w dwóch zbiornikach. Akumulator
jest ładowany i rozładowywany poprzez przepompowywanie elektrolitu przez poszczególne ogniwa. Jedną z zalet akumulatorów przepływowych jest fakt, że ich
elementy są w dużej części zbudowane z tworzyw sztucznych, m.in. stosy ogniw,
orurowanie i zbiorniki. W rezultacie akumulatory te mają niską masę i długi czas
życia. Typowe akumulatory przepływowe mogą być użyte w wielu zastosowaniach
i nie ulegają samorozładowywaniu w sposób, który może spowodować uszkodzenia.
Producenci tego rodzaju akumulatorów używają modułowej konstrukcji, by łatwo
zmieniać uzyskiwaną moc i pojemność. Innym typem akumulatorów przepływowych są akumulatory, w których magazynowanie energii odbywa się za pomocą
elektrolitów na bazie wanadu o różnych stopniach utlenienia (Vanadium redox battery). [29]
Akumulatory kwasowo – ołowiowe
Akumulatory kwasowo - ołowiowe są w użyciu najdłużej z pośród wszystkich
rodzajów akumulatorów. Z powodu szerokiego zastosowania w wielu dziedzinach,
w tym motoryzacji, akumulatory te są najtańsze. Jako przykład zastosowań
w sieciach energetycznych, można wymienić baterię akumulatorów o pojemności 40
MWh, zbudowaną w 1988 roku w południowej Kalifornii, w celu zaprezentowania
możliwości zmniejszenia szczytowego zapotrzebowania na moc (peakshaving). System ten pokazał wysoką wartość możliwości magazynowania energii, ale ograniczona liczba cykli ładowania i rozładowywania, jaką mogą przejść akumulatory kwasowo-ołowiowe sprawiła, że projekt nie był opłacalny. Akumulatory te są stosowane
w sytuacjach awaryjnych, jako rezerwowe źródło zasilania w dużych elektrowniach
do startu autonomicznego (bez udziału zasilania ze źródeł zewnętrznych). Długi
czas życia akumulatorów kwasowo-ołowiowych i niski koszt, czyni je idealnymi
w zastosowaniach, gdzie występuje niewiele cykli. Duża liczba wyprodukowanych
akumulatorów kwasowo-ołowiowych daje wiele możliwości ich szerszego zastosowania, gdyby ich czas życia zostałby wydłużony przy cyklicznym ładowaniu i rozładowaniu. Akumulatory kwasowo-ołowiowe tracą swoje właściwości przez zasiar-
100
czenie anody, które zwiększa się z każdym cyklem. Dodanie pierwiastkowego węgla
do materiału anody jest rozwiązaniem problemu. Dodanie 40% aktywnego węgla do
materiału, z którego jest wykonana anoda, zwiększa życie akumulatora do około
2000 cykli, co stanowi trzy do czterech razy więcej niż w obecnych konstrukcjach.
Zwiększony czas życia wraz z niskimi kosztami sprawia, że akumulatory tego typu
muszą być rozważone w zastosowaniach do magazynowania energii w sieciach
energetycznych [4], [32].
Akumulatory niklowo-kadmowe
Akumulatory tego typu odpowiadają za znaczny postęp w osiągach baterii widoczny w zeszłym stuleciu. Akumulatory niklowo - kadmowe szybko zyskały reputację wytrzymałych, niezawodnych i charakteryzujących się dobrymi właściwościami
przy cyklicznym ładowaniu i rozładowywaniu. Systemy oparte na tych akumulatorach zapewniają zasilanie rezerwowe i zostały wybrane jako “wirująca rezerwa”
w projekcie energetycznym na Alasce. Projekt ten to 27 MW akumulator przeznaczony do pracy przez 15 minut, co stanowi największą baterię akumulatorów
w takich zastosowaniach w Ameryce Północnej. Akumulatory te są używane do
kontroli tempa spadków mocy i do “wygładzania” nieregularności w produkcji
mocy z farm wiatrowych w miejscach, gdzie sieć energetyczna jest słabo rozwinięta
[1], [29].
Akumulatory litowo-jonowe
Akumulatory z najszerszym spektrum zastosowań to akumulatory litowo-jonowe.
Mogą być one występować w różnych kształtach i rozmiarach, umożliwiając efektywne dopasowanie do kształtu urządzenia, w jakim są stosowane. Dodatkowo,
charakteryzują się one niską masą w porównaniu do akumulatorów opartych na
wodzie, takich jak akumulatory kwasowo-ołowiowe. Ponadto posiadają one największą gęstość energii (na jednostkę objętości) spośród wszystkich rodzajów akumulatorów dostępnych na rynku. Kwestie bezpieczeństwa działania w komputerach
przenośnych były jeszcze nie tak dawno przedmiotem rozważań, ale nieprzerwany
rozwój technologii samochodów elektrycznych i hybrydowych (Plug-in Hybrid
101
Electric Vehicle) zaowocował nowymi typami ogniw z dopracowanymi systemami
zarządzania ogniwami w celu poprawy osiągów i bezpieczeństwa. Najbardziej zaawansowane akumulatory tego typu są stosowane w najnowszych konstrukcjach
samochodów hybrydowych. Ogniwo to zbudowane jest z litowanego niklu, kobaltu
i tlenków glinu i jest znane jako ogniwo NCA. Korzystne charakterystyki przy
zmiennych i cyklicznych ładowaniach i rozładowywaniach zadecydowały o ich
użyciu w tym celu. Wariacje tej konstrukcji, które mogą być używane przy zapotrzebowaniu na dużą moc (sieci energetyczne), to ogniwa z wykorzystaniem tytanianu
litu (lithiumtitanate) i akumulatory litowo-żelazowo-fosforanowe.
Akumulatory tytanianowo-litowe
W tej konstrukcji używane są manganowe katody i tytanianiowe anody. Rezultatem jest bardzo duża stabilność działania i możliwość szybkiego ładowania
i rozładowywania, a także dobre osiągi w niskich temperaturach. Akumulatory tego
typu mogą zostać całkowicie rozładowane i posiadają długi czas życia.
Akumulatory litowo-żelazo-fosforanowe
Akumulator tego typu używa katod wykonanych z fosforanu żelaza. Jest to nowa
i bezpieczna technologia. Przebieg reakcji chemicznych powoduje, że prawdopodobieństwo uwolnienia tlenu z elektrod jest niskie, co zmniejsza niebezpieczeństwo
wybuchu pożaru. Konstrukcja ta jest odporna na nadmierne naładowanie, gdy jej
punkt pracy znajduje się blisko całkowitego naładowania. Baterie litowo - jonowe są
używane w wielu zastosowaniach. Masowa produkcja spowoduje, że w przeciągu
najbliżej dekady koszty wytarzania akumulatorów tego rodzaju powinny znacznie się
obinżyć. Systemy wspomagania oraz zabezpieczania przesyłu energii elektrycznej
wydają się być najbardziej odpowiednią dziedziną dla tego rodzaju systemów. Koszty produkcji będą odgrywać kluczową role w tym, w jakim stopniu zdobędą one
rynek [3], [29].
Wodór
Badania nad wodorowymi ogniwami paliwowymi są prowadzone w wielu ośrodkach naukowych i działach rozwojowych przedsiębiorstw na całym świecie. Wydaje
102
się jednak, że w transporcie hybrydowe pojazdy elektryczne zdobywają większą ilość
zwolenników, niż pojazdy zasilane wodorem. Zwolennicy wykorzystania wodoru do
celów energetycznych twierdzą, że duże farmy wiatrowe mogą być wykorzystane do
zasilania punktów produkcji wodoru, który może być przesyłany za pomocą rurociągów położonych wzdłuż istniejących sieci energetycznych do miejsc występowania zagęszczeń populacji. Podobnie jak istniejące obecnie sieci gazowe, które mogą
magazynować gaz w celu zaspokojenia bieżących potrzeb, wodór mógłby być przesyłany i gromadzony w celu produkcji odpowiedniej ilości energii elektrycznej oraz
do zasilania samochodów. Przeciwnicy poddają w wątpliwość ogólną sprawność
i opłacalność produkcji i dystrybucji dużych ilości wodoru. Ponadto użycie wodoru
na dużą skalę, wymagałoby znacznych zmian w istniejącej gospodarce energetycznej. Tego rodzaju zmiana nie jest możliwa do przeprowadzenia w najbliższej przyszłości. Argumenty podawane przez zwolenników, czyli wielkość zasobów, bezemisyjność, itp. są mylące, gdyż produkcja wodoru zależy od dostępności energii i wody, których zasoby są coraz bardziej ograniczone i mogą stać się przedmiotem sporów politycznych, tak samo jak ma to miejsce dziś z innymi surowcami czy paliwami
kopalnymi. Koszty przesyłu i składowania wielokrotnie przekraczają koszty dla
innych nośników energii. Skroplenie wodoru wymaga około 30% energii zgromadzonej w zbiorniku, a sprężenie do ciśnienia 35 MPa prawie 20%. Ponadto ważną
kwestią jest ewentualny wyciek wodoru ze zbiorników. W przypadku samochodów
zasilanych wodorem może to być nawet 50 % w ciągu dwóch tygodni. Wodór może
znaleźć zastosowanie w niszowych dziedzinach, takich jak astronautka czy obronność (łodzie podwodne). Alternatywą wobec sprężania czy skraplania wodoru może
być jego składowanie w metalach, jako hydranty. Jako zalety tego rozwiązania można wymienić dużą objętościową gęstość energii, do wad należy niska jak dotąd gęstość grawimetryczna, niska prędkość absorpcji/desorpcji wodoru, drogie materiały
i złożone procedury aktywacji, jednak prowadzone badania przybliżają nas do rozwiązania tych problemów [16], [29], [35].
103
Synteza Fischera-Tropscha oraz paliwa o negatywnej emisji CO2
W tym miejscu należy dodać, że wodór może być również wykorzystywany w tak
zwanej syntezie Fischera-Tropscha, czyli katalitycznej reakcji chemicznej polegającej
na powstawaniu węglowodorów z mieszaniny tlenku węgla oraz właśnie wodoru.
Mieszanina taka nazywana jest gazem syntezowym. Dzięki opisanej wyżej syntezie
otrzymać można paliwa płynne, których ogromną zaletą jest brak obecności w nich
szkodliwych dla środowiska związków siarki oraz azotu. Syntezę Fischera-Tropscha
zwyczajowa podzielić można na trzy główne etapy. Pierwszym z nich jest produkcja
gazu syntezowego, który otrzymać można na przykład poprzez zgazowanie węgla
lub w procesie pirolizy biomasy. Ten początkowy etap jest najbardziej kosztownym,
a najczęstszym sposobem pozyskiwania gazu syntezowego jest obecnie reforming
metanu. Warto dodać, że składnikiem takiego gazu syntezowego może być również
dwutlenek węgla. Drugim etap procesu jest konwersja wyżej wymienionego gazów
tak zwane węglowodory alifatyczne oraz wodę. Ostatnim etapem jest przygotowanie
oraz obróbka produktu w postaci paliwa płynnego. Chodzi tutaj głównie o procesy
izomeryzacji oraz hydrokrakingu. Ważnym elementem opisywanego procesu jest
obecność katalizatora w reakcji. Katalizatorem są zazwyczaj tlenki metali takich jak:
kobalt, żelazo, nikiel czy też ruten. Rzecz jasna ze względów opłacalności procesu
zastosowanie mają głównie tlenki kobaltu oraz żelaza. Niezbędnym elementem tej
reakcji są również tak zwane promotory, które to służą do zmiany aktywności lub
selektywności katalizatorów. Promotorami mogą być w najpowszechniejszych przypadkach potas oraz miedź. Obecnie od kilku lat proces syntezy Fischera-Tropscha
wykorzystywany jest dość szeroko na całym świecie przez wiodących producentów
paliw [17].
Wodór może być również wykorzystywany w inny bardzo ciekawy oraz nowatorski sposób. Chodzi tutaj o paliwa węglowodorowe, których produkcja oparta byłaby
na energii produkowanej przez odnawialne źródła energii, jak również na wodorze
oraz dwutlenku węgla pochodzącym z gazów spalinowych elektrowni czy też pozyskiwanego z głębin morskich. Jeżeli dwutlenek węgla wykorzystywany w procesie
produkcji wyżej wymienionych paliw pozyskiwany byłby poprzez wychwyt z gazów
spalinowych powstałych w wyniku spalania paliw kopalnianych, skutkowałoby to
104
powstaniem paliwa o tak zwanej ujemnej emisji dwutlenku węgla do atmosfery.
Wynik tego procesu biorąc pod uwagę powyższe byłby niejako równoważny z usuwaniem dwutlenku węgla z atmosfery. Produkcja paliw o tak zwanej negatywnej
emisji dwutlenku węgla odbywać mogłaby się w procesie elektrolizy wody, w celu
pozyskania wodoru. Ten z kolei wykorzystywany byłby w tak zwanej reakcji Sabatiera do produkcji metanu, który następnie mógłby być składowany, a w konsekwencji
wykorzystywany do spalania w konwencjonalnych elektrowniach i produkcji energii.
Opisany wyżej proces stanowi podstawę pomysłu na tak zwane rozproszone magazynowanie energii powstałej z wykorzystaniem OZE. Proces ten minimalizuje problem nierównomierności produkcji energii w tych źródłach i niejako umożliwia
pośrednio transport tego typu odnawialnej energii z wykorzystaniem gazowego
systemu przesyłu oraz dystrybucji. Problem nierównomierności produkcji energii
z OZE minimalizowany byłby tutaj w ten sposób, że energia wytwarzana w tych
źródłach bardzo często w tak zwanych dolinach nocnych zapotrzebowania mogłaby
być wykorzystywana do procesu elektrolizy, a w konsekwencji jak już to opisano
wyżej do produkcji metanu. W ten sposób tego typu energia nie marnowałaby się
jak miałoby to miejsce w przypadku barku zapotrzebowania na jej odbiór. Ponadto
energia do procesu elektrolizy byłaby dużo tańsza. Następnie taki metan mógłby
być wykorzystywany w konwencjonalnych zakładach produkcyjnych do produkcji
energii w tak zwanym szczycie zapotrzebowania dziennego, kiedy to ceny energii są
najwyższe. Najbardziej efektywna energetycznie byłaby produkcja paliwa metanolowego, która wyglądać mogłaby bardzo podobnie do produkcji samego metanu.
Innymi paliwami możliwymi do produkcji w tej reakcji mogłyby być etanol, oktan
czy też eter dimetylowy. Istotnym elementem procesu jest pozyskiwanie dwutlenku
węgla. Szacuje się, że koszt wychwytu tego związku ze spalin wynosi około 7,5
dolara na tonę CO2. Możliwym jest również jak już wspomniano pozyskiwanie
dwutlenku węgla z głębin morskich jednak koszt tego procesu oszacowany został
przez specjalistów na poziomie 50 dolarów na tonę CO 2. Najbardziej kosztownym
procesem byłoby pozyskiwanie dwutlenku węgla z atmosfery. Wiązało by się to
z poniesieniem kosztów rzędu do 600 do 1000 dolarów za tonę wychwyconego
w ten sposób CO2. Możliwym jest również wykorzystanie biomasy w tym procesie.
105
Należy dodać, że w 2010 roku powstała demonstracyjna elektrownia wykorzystująca
wyżej opisany proces. Elektrownia ta mieści się w Badenii-Wirtembergii i początkowo miała moc rzędu 250 kilowatów. Obecnie prowadzone są prace mające na
celu rozbudowanie jej do mocy rzędu 10 MW. Ponadto w Grindavik na Islandii
istnieje instalacja produkująca metanol z wykorzystaniem opisywanego procesu,
która działa od 2011 roku. Istnieje również kilka tego typu jednostek na terenie
Stanów Zjednoczonych [7], [20], [24], [25].
Globalny rynek magazynowania energii
Globalny rynek magazynowania energii szacowany jest na około 500 miliardów
dolarów. Firma konsultingowa Boston Consulting Group szacuje ten rynek na
około 400 miliardów dolarów, z kolei bank inwestycyjny Piper Jaffray na około 600
miliardów. Ponadto roczny skumulowany wskaźnik wzrostu dla rynku magazynowania energii dla najbliższych 4. lat szacowany jest na poziomie 40-55 procent.
Dodać do tego należy, że przewiduje się roczny wzrost rynku na poziomie około 64
miliardów dolarów.
Łączna światowa moc zainstalowana w systemach magazynowania energii
z podziałem na poszczególne technologie zaprezentowana jest na rysunku 1.
Z kolei globalny rynek samochodów hybrydowych oraz elektrycznych szacowany
jest obecnie na około 5,5 miliarda dolarów. Szacuje się, że wartość tego rynku wrośnie w 2020 roku do poziomu około 33 miliardów dolarów.
Należy zaznaczyć jednak, że rynek ten charakteryzuje się wysokimi kosztami baterii na poziomie od 700 do 100 $/kWh. Z kolei zasięg samochodów elektrycznych
wynosi w granicach od 40 do 190 mil (od 60 do 300 km). Czas ładowania dla tego
typu samochodów, wynosi przykładowo dla Nissana Leaf około 6 godzin w przypadku baterii o pojemności 24 kWh.
106
Rys. 1. Światowa moc zainstalowana wybranych technologii magazynowania
energii
Źródło: Na podstawie [14].
W tabeli 2. zamieszczono porównanie samochodu z silnikiem benzynowym oraz
samochodu elektrycznego na przykładzie Toyoty Camry i Nissana Leaf.
Tab. 2. Porównanie parametrów samochodu z silnikiem spalinowym
i napędem elektrycznym
Koszt zakupu
Układ napędowy
Zasięg [km]
Czas tankowania/ładowania
Koszt paliwa na 1 km
Moc maksymalna [KM]
Toyota Camry
Nissan Leaf
$ 25 000
$ 33 000
Akumulator litowo –
jonowy o pojemności 24
kWh, silnik elektryczny
o mocy 80 kW
Silnik spalinowy
640
3 minuty
120 – 160
5 – 7 godzin przy ładowaniu napięciem 230 V
$ 0,125
$ 0,02
179
107
Źródło: na podstawie [33].
Regionem, który posiada największą moc zainstalowaną w różnych technologiach magazynowania energii, z wyłączeniem klasycznych elektrowni szczytowo –
107
pompowych, jest rejon azjatyckiego Pacyfiku (rys. 2.). W regionie tym dominującą
technologią są nowoczesne rozwiązania elektrowni szczytowo – pompowych.
Rys. 2. Moc zainstalowana w instalacjach magazynowania energii według
regionów
Źródło: na podstawie [33].
Drugim regionem pod względem mocy zainstalowanej jest Europa Zachodnia.
Z kolei Ameryka Północna jest rejonem, gdzie mamy do czynienia z najbardziej
zróżnicowaną strukturą technologii magazynowania energii. Największa moc, jak
można zauważyć, jest zainstalowana w magazynach wykorzystujących sprężone
powietrze. Duży dział w całościowym bilansie posiadają również magazyny energii
wykorzystujące różnego rodzaju baterie. Region, w którym znajduje się Polska, czyli
108
Europa Wschodnia, według zamieszczonego powyżej diagramu nie posiada wymienionych wyżej magazynów energii. Jak już wspomniano, rysunek ten nie uwzględnia
klasycznych elektrowni szczytowo-pompowych. Jeżeli chodzi o nasz kraj to na
dzień dzisiejszy istnieje sześć tego typu zakładów:

Elektrownia Żarnowiec – moc 716 MW

Elektrownia Porąbka –Żar – moc 500 MW

Zespół Elektrowni Wodnych Solina – Myczkowce – moc 200 MW

Elektrownia Żydowo – moc 156 MW (pierwsza w Polsce)

Elektrownia Czorsztyn – Niedzica – Sromowce Wyżne – moc 94,6 MW

Elektrownia Dychów – moc 90 MW.
Łączna moc zainstalowana w polskich elektrowniach szczytowo-pompowych
wynosi około 1756,6 MW, co według PSE Operator S.A., stanowi około 5 procent
całkowitej mocy zainstalowanej w krajowym systemie energetycznym.
Największą elektrownią szczytowo-pompową na terenie naszego kraju jest elektrownia zlokalizowana w północnej części Polski, w miejscowości Żarnowiec. Jej
łączna moc zainstalowana wynosi 716 MW. Jak można to zauważyć na jednym
z diagramów zamieszonych powyżej, całkowita moc zainstalowana w elektrowniach
szczytowo-pompowych na świecie wynosi około 127 tysięcy MW. Tak więc moc
zainstalowana w krajowym systemie w tego typu instalacjach stanowi jedynie niewiele ponad jeden procent światowej mocy zainstalowanej.
Co warto zauważyć, statystyki zamieszczone powyżej nie uwzględniają mikroinstalacji magazynowania energii, relatywnie często występujących przy mikroinstalacjach wytwarzania energii. Tego typu instalacje mają jednak zazwyczaj bardzo niewielkie moce. To z kolei jest związane z faktem, że nie ma oficjalnych danych na ich
temat zarówno jeżeli chodzi o rynki gdzie tego typu jednostki są znacznie rozpowszechnione, jak i jeżeli chodzi o rynek Polski.
Na rysunku 3. przedstawiono zestawienie technologii magazynowania energii
w odniesieniu do ilości energii, jaka może być przez nie składowana oraz czasu ich
rozładowania
Jak można łatwo zauważyć, największe ilości energii można zmagazynować za
pomocą technologii zmiany energii elektrycznej na gaz z wykorzystaniem elektrolizy
109
oraz reakcji Sabatier’a. Z kolei, jeżeli chodzi o czas rozładownia, to najkorzystniej
wypadają tu technologie kół zamachowych, dla których tego typu czas jest krótszy
aniżeli jedna godzina.
Rys. 3. Technologie magazynowania energii według osiąganych pojemności
i czasu rozładowania
Źródło: [39].
Ekonomiczne aspekty magazynowania energii
Liczne modele wskazują, że cena energii elektrycznej rośnie, gdy zwiększa się
moc zainstalowana w jednostkach wytwórczych korzystających z energii wiatru.
Przykładem może być tutaj model [5] stworzony przez pracowników Uniwersytetu
Victorii. Naukowcy z tej jednostki badawczej stworzyli model matematyczny opisujący zachowanie systemu elektroenergetycznego, w którym dużą część stanowią
odnawialne źródła energii, w tym przede wszystkim te oparte na energetyce wiatrowej. Dzięki opracowaniu tego typu modelu badacze określili w sposób analityczny
wpływ energetyki wiatrowej na system. Z wyciągniętych przez nich wniosków jasno
wynika, że obecność tego typu energetyki może powodować wzrost kosztów wytwarzania energii nawet od 15 do 30 procent. Związane jest to według badaczy
przede wszystkim z koniecznością funkcjonowania w takim systemie tak zwanej
110
mocy zapasowej, inaczej rzecz ujmując szczytowej. Jak już wspomniano wcześniej
tego typu jednostki są bardzo kosztowne, co ma bezpośrednie przełożenie na ceny
energii. Opracowany model pozwala także określić najbardziej optymalne z punktu
widzenia kosztów parametry funkcjonowania systemu. Dzięki temu otrzymać można taką konfigurację jednostek wytwarzających energię, która pozwala na minimalizację kosztów. Model ten niestety tylko w dość niewielki sposób dotyczy kwestii
związanych z magazynowaniem energii. Autorzy modelu ograniczają swoje rozważania do obecności w modelowanym systemie hydroenergetyki oraz ewentualnie tak
zwanych elektrowni szczytowo-pompowych. Według ich analizy jednostki te mogą
zmniejszać ogólne koszty wynikające z funkcjonowania systemu, natomiast nie są
w stanie powiedzieć, w jaki sposób z racji, jak twierdzą, różnych kosztów szeroko
pojętej hydroenergetyki w zależności od różnych uwarunkowań. Konkludują natomiast, że obecność tego typu magazynów w systemie wpływa pozytywnie oraz
wprost proporcjonalnie do ich wielkości na ogólne koszty. Model natomiast nie
mówi nic na temat innego rodzaju magazynów energii i nie bada ich wpływu na
zachowanie systemu elektroenergetycznego. Można jednak się domyślać, biorąc pod
uwagę różnego rodzaju własności technologii magazynowania energii, o ich ewentualnym wpływie na tego typu system, niestety jedynie bardziej jakościowym aniżeli
ilościowym. W zależności od doboru konkretnej technologii, wdrożenia jej do danych warunków oraz optymalizacji jej działania do tychże warunków można spodziewać się różnego rodzaju wyników.
Według PSE Operator S.A., zastosowanie instalacji magazynowania energii na terenie Polski jest ekonomicznie uzasadnione w bardzo niewielu przypadkach. Przeprowadzona analiza opłacalności polegała na zestawieniu kosztów inwestycyjnych
i eksploatacyjnych w zakładanym okresie życia instalacji z możliwymi do uzyskania.
W przypadku każdej instalacji magazynowania energii, głównymi kosztami są nakłady inwestycyjne i koszty zakupu energii, a w przypadku instalacji CAES dodatkowo
istotny jest koszt paliwa. Przychody pochodzą ze sprzedaży zmagazynowanej energii
i ze świadczenia ewentualnych dodatkowych usług na rzecz OSP. Niska opłacalność
instalacji tego typu może wynikać z małego ich rozpowszechnienia i w związku
z tym dużych jednostkowych nakładów inwestycyjnych [21].
111
Prawne aspekty magazynowania energii
Istotną kwestią warunkującą rozwój każdej technologii, w tym również instalacji
pozwalających na magazynowanie energii, są zapisy oraz uregulowania prawne.
Zarówno w europejskim, jak i tym samym polskim ustawodawstwie, tematyka magazynowania energii występuje jedynie w relatywnie niewielkim stopniu. Warto
zauważyć, że zarówno w ustawodawstwie unijnym jak i polskim nie istnieje dyrektywa, ustawa czy nawet pojedyncza regulacja prawna odnosząca się stricte do magazynowania energii. W różnego rodzaju dokumentach istnieją albo fragmenty poświęcone tej tematyce, albo pojedyncze zdania i sformułowania. Jak wiadomo, tematyka magazynowania energii jest dość ściśle powiązana z efektywnością energetyczną
oraz odnawialnymi źródłami energii i w regulacjach prawnych dotyczących tych
zagadnień należy szukać odniesień do problematyki składowania energii.
W ustawie Prawo Energetyczne nie istnieją zapisy odnoszące się bezpośrednio do
magazynowania energii elektrycznej, a jedynie zapisy dotyczące składowania paliw
gazowych. W świetle tej ustawy, istniejące elektrownie szczytowo-pompowe działają
w oparciu o koncesję na wytwarzanie energii. Nowe technologie magazynujące
energię musiałyby funkcjonować na podstawie takich samych koncesji (niezależnie
od mocy) lub działać bez koncesji na wytwarzanie energii, ale z mocą ograniczoną
do 50 MW [21].
Równie istotnym dokumentem poruszającym między innymi tematykę magazynowania energii jest Opinia Komitetu Regionów Energia odnawialna: ważny uczestnik
europejskiego rynku energii, opublikowana w marcu tego roku w Dzienniku Urzędowym
C 062, 02/03/2013 P. 0051 – 0056 [22]. Nie jest to rzecz jasna dokument wiążący,
aczkolwiek pokazuje on pewien trend, jaki kształtuje się i będzie się kształtował
w Unii Europejskiej. Komitet Regionów jest organem doradczym oraz opiniotwórczym Wspólnoty i stąd też to co narazie jest tylko niewiążącą opinią, w niedalekiej
przyszłości może się przekształcić w obowiązujące prawo. Wspomniana wyżej
opinia dotyczy przede wszystkim odnawialnych źródeł energii oraz ich udziału
w europejskim rynku wytwarzania energii. W punkcie 6. Opinii, Komitet zauważa,
że bardzo ważną rolę w wspieraniu szeroko pojętej innowacyjności oraz rozwoju
technologicznego, pełni finansowanie badań i rozwoju. Jak to jest podkreślane w
112
dokumencie, Komitet w zgodzie z Komisją Europejską zauważa, że szczególne
znaczenia mają tu między innymi badania nad magazynowaniem energii. Komitet
zauważa ponadto, że podstawowy wkład Unii Europejskiej w rozwój nowoczesnych
technologii, w tym magazynowania energii stanowią strategiczny plan w dziedzinie
technologii energetycznych EPSTE (Rezolucja Parlamentu Europejskiego w sprawie
inwestowania w rozwój technologii niskoemisyjnych) [36], jak również przyszły
program badawczy Horyzont 2020 [37], [38].
W odniesieniu do Rezolucji Parlamentu Europejskiego z 11 marca 2010 r.
w sprawie inwestowania w rozwój technologii niskoemisyjnych, nazywanej również
planem EPSTE, Parlament Europejski zauważa, że osiągniecie celów znajdujących
się w Pakiecie Klimatycznym, czyli między innymi ograniczenie emisji dwutlenku
węgla o 20 procent, możliwe jest w przypadku zwiększenia zaangażowania
w wypracowanie przystępnych, wydajnych oraz trwałych technologii niskoemisyjnych. Parlament podkreśla, że celem Planu EPSTE jest ukierunkowanie Wspólnoty
na gospodarkę innowacyjną. Ponadto zauważa, że badania naukowe w Unii Europejskiej są w sposób stały niedofinansowane. Stąd też Plan zakłada znaczące zwiększenie publicznych oraz prywatnych inwestycji w rozwój niskoemisyjnych technologii energetycznych. Komisja zauważa, że sektor małych i średnich przedsiębiorstw
jest główną siłą napędową rozwoju znaczącej liczby zrównoważonych niskoemisyjnych technologii energetycznych. Plan popiera powstawanie inicjatyw mających na
celu zwiększanie efektywności energetycznej miast oraz wdrażanie innowacyjnych
technologii pozwalających na ich zrównoważony rozwój. Parlament zwraca uwagę
Komisji, żeby na nasiliła współpracę międzynarodową w zakresie badań nad innowacyjnymi, zrównoważonymi technologiami energetycznymi. Jak warto zauważyć,
różnego rodzaju formy oraz instalacje magazynowania energii bez wątpienia zaliczają się do innowacyjnych technologii energetycznych, pozwalających na zrównoważony rozwój.
Kolejno Komitet podkreśla ważną rolę regionalnych oraz lokalnych władz we
wspieraniu infrastruktury badawczo-rozwojowej. Ponadto Komitet zaznacza, że
w debacie nad wieloletnimi ramami finansowymi Wspólnoty powinny zostać
w sposób znaczący uwzględnione fundusze europejskie dotyczące wsparcia badań
113
naukowych przede wszystkim w kluczowych dziedzinach, w tym jak wspomniano
wyżej w odniesieniu do składowania energii.
Komitet zauważa, że praca instalacji odnawialnych źródeł energii charakteryzuje
się wysoką niestabilnością. Z tego powodu zdaniem Komitetu koniecznym jest
rozwój systemów magazynowania energii.
Komitet zauważa, że wykorzystanie na dużą skalę magazynów energii znacznie
polepszyłoby warunki pracy systemy elektroenergetycznego w którym znaczącą rolę
odgrywają odnawialne źródła energii. Komitet jednak jednocześnie zaznacza, że nie
da się magazynowania w sposób bezpośredni energii elektrycznej, a pośrednie metody są obecnie bardzo kosztowne oraz pozwalają jedynie na ograniczone możliwości ich szerokiego wdrożenia do systemu. Komitet zauważa, że odpowiednie funkcjonowanie systemu elektroenergetycznego ze znacznym udziałem odnawialnych
źródeł energii jest uzależnione od rozwoju nowych technologii w tym przede
wszystkim magazynowania energii. Magazyny energii zdaniem Komitetu powinny
pozwalać na składowanie 2-3 razy więcej energii niż ma to miejsce przy obecnych
rozmiarach tego typu instalacji przy znacznie mniejszych kosztach. Konkludując ten
podpunkt Opinii Komitet podkreśla, że należy nasilić badania odnoszące się do
nowoczesnych technik składowania energii.
W kolejnym punkcie Komitet wskazuje na elementy które powinny charakteryzować wspólnotowy system wsparcia odnawialnych źródeł energii. Jednym z tych
elementów jest postulat dotyczący wsparcia dla pakietów dotyczących OZE oraz
magazynowania energii.
Komitet zauważa ponadto, że rozwój odnawialnych źródeł energii w wielu przypadkach ograniczany jest złym stanem sieci przesyłowej i dystrybucyjnej jak również
czasami jej brakiem. Według Opinii, aby zmienić istniejący stan rzeczy należy przy
rozbudowie sieci elektroenergetycznej brać pod uwagę różnego rodzaju technologie
składowania energii, gdyż może to pozwolić na ograniczenie konieczności dodatkowych inwestycji w nie.
Ponadto Komitet zwraca uwagę na fakt, że najlepszym rozwiązaniem pozwalającym niejako częściowo uniezależnić odnawialne źródła energii od warunków pogodowych jest powstawanie tak zwanych klastrów OZE składających się z różnych,
114
komplementarnych technologii odnawialnych źródeł, inteligentnych sieci jak również magazynów energii.
Celem Unijnego Programu Ramowego Badań i Innowacji Horyzont 2020, planowanego na lata 2014-2020, są działania na rzecz umacniania pozycji Unii Europejskiej jako lidera światowej nauki oraz wspieranie badań i inwestycji w innowacyjne technologie. Jednym z głównych celów programu jest ograniczenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery i przejście na gospodarkę niskoemisyjną. W lipcu bieżącego roku, Komitet Stałych Przedstawicieli przy Radzie Unii Europejskiej uchwalił
budżet w wysokości 70,2 miliardów Euro, w którego skład wchodzą także środki
dla Euroatomu [13]. Według European Renewable Energy Research Centres Agency (EUREC), ok. 8 % całkowitego budżetu programu zostanie przeznaczone na
rozwój czystych technologii energetycznych (poza technologiami nuklearnymi),
w tym sieci inteligentnych i instalacji magazynowania energii [9]. Program Horyzont
2020 będzie zapewniał finansowanie projektów od momentu rozpoczęcia badań do
chwili wdrożenia ich na rynek.
W czerwcu 2013 roku uchwalony przez Sejm Rzeczypospolitej został tak zwany
mały trójpak energetyczny [31]. Jest to ustawa nowelizująca prawo energetyczne
odnosząca się do sektora wytwarzania energii, gazu oraz odnawialnych źródeł energii. Wśród najważniejszych zapisów tego dokumentu wymienić należy między innymi obowiązek sprzedaży na rynku detalicznym określonej ilości gazu przez giełdę,
unboundlling na rynku gazu czyli rozdział właścicielski przesyłu i obrotu gazu jak
również ulgi dla przemysłu energochłonnego. W bezpośrednim lub pośrednim
kontekście magazynowania energii w dokumencie znalazło się kilka relatywnie znaczących zapisów dotyczących prosumeckiego wytwarzania energii. Ustawa zakłada
zwolnienie właścicieli mikroinstalacji (poniżej 40 kW) z obowiązku prowadzenia
działalności gospodarczej i posiadania koncesji na wytwarzanie energii i jej sprzedaż.
Ponadto w dokumencie mowa jest o konieczności zakupu energii z tego typu instalacji po cenie równej 80 procent średniej ceny energii z poprzedniego roku. Jak
wiadomo, zagadnienia prosumenckiego wytwarzania energii są pośrednio powiązane
z instalacjami magazynowania energii. Bowiem w kolektywnej, zrównoważonej
115
instalacji prosumenckiej zazwyczaj nieodzownym elementem jest właśnie system
składowania energii.
Dotychczasowe mechanizmy wsparcia dla OZE, tzw. “zielone certyfikaty”, zapewniały opłacalność inwestycji dla wielkoskalowych źródeł wiatrowych, o mocy
rzędu kilku MW lub więcej. System ten wciąż nie jest wystarczający do wparcia
rozwoju mikroenergetyki rozproszonej, mimo widocznego wzrostu cen energii
elektrycznej. Wprowadzenie stałej opłaty zastępczej, tzw. feed-in tariff, zwiększa
atrakcyjność instalacji tego typu i pozwala oczekiwać wzrostu zainteresowania nimi.
W kontekście długofalowej polityki energetycznej naszego państwa bardzo istotnym dokumentem jest Polityka energetyczna Polski do 2030 roku [27]. Dokument, który
powstał w 2009, zawiera najważniejsze postulaty, jakie zostały sformułowane przez
rządzących w stosunku do szeroko pojętego sektora energetycznego. Głównymi
dezyderatami, które poruszane są w opracowaniu, są między innymi cele oraz działania w zakresie poprawy efektywności energetycznej państwa. Ponadto w dokumencie poruszany jest temat celów i działań odnoszących się do bezpieczeństwa
energetycznego kraju, dywersyfikacji struktury wytwarzania energii elektrycznej za
pośrednictwem wprowadzenia energetyki jądrowej, rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii, rozwój konkurencyjnych rynków paliw i energii oraz ograniczenie oddziaływania energetyki na środowiska. Większość z tych elementów w sposób
bezpośredni lub pośredni łączy się z zagadnieniami odnoszącymi się do magazynowania energii. Jeżeli chodzi natomiast o zapisy dokumentu bezpośrednio odnoszące
się do magazynowania, to mowa jest o konieczności zwiększenia przepustowości
gazowniczych systemów magazynowych, jak również infrastruktury magazynowej
w odniesieniu do gospodarki paliw płynnych i ropy naftowej. Ponadto w odniesieniu do gazu mowa jest o konieczności, wprowadzania zachęt inwestycyjnych, które
mają mieć na celu powstawanie pojemności magazynowych jak również potrzebę
znoszenia barier inwestycyjnych między innymi w stosunku do magazynów tego
paliwa. Co więcej w stosunku do paliw płynnych i ropy naftowej mowa jest o konieczności ograniczenia ryzyka wrogiego przejęcia przedsiębiorstw zajmujących się
magazynowaniem ropy naftowej oraz produktów naftowych. Szczególnie podkreślana jest rola magazynów gazu ziemnego, paliw płynnych oraz ropy naftowej
116
w kontekście kryzysowych sytuacji różnego rodzaju. Z kolei w zakresie ochrony
środowiska dokument stanowi o konieczności aktywnej partycypacji naszego kraju
w inicjatywach odnoszących się do powstawania obiektów demonstracyjnych między innymi magazynowania dwutlenku węgla. Ponadto w rozdziale dotyczącym
działań wspomagających mowa jest o konieczności wspierania strategicznych inwestycji infrastrukturalnych na obszarach gmin. Wśród kilku obszarów mowa jest tu
również o infrastrukturze magazynowej.
Analizując obowiązujące obecnie normy prawne odnoszące się pośrednio lub
bezpośrednio do magazynowania należy stwierdzić, że brak jest w naszym ustawodawstwie ram prawnych oraz regulacyjnych, jakim mogłaby podlegać działalność
gospodarcza związana z magazynowaniem energii. Ponadto brakuje regulacji odnoszących się do warunków budowy, funkcjonowania i współpracy z siecią elektroenergetyczną składowisk energii. Brakuje również bezpośrednich mechanizmów
prawnych czy podatkowych pomagających w rozwoju magazynów energii. Ponadto
kolejną przeszkodą w rozwoju technologii magazynowania energii na polskim rynku
jest fakt, iż „transport energii elektrycznej z/do magazynu obciążany jest opłatami
przesyłowymi i dystrybucyjnymi, energia elektryczna dostarczana do/z magazynu
energii nie korzysta z priorytetu (traci walor energii elektrycznej wytworzonej
w OZE czy w kogeneracji), na dodatek brak jest ram prawnych pozwalających na
uwzględnianie budowy magazynów energii w taryfach przedsiębiorstw sieciowych
oraz brak jest uregulowań prawnych pozwalających na kształtowanie przez przedsiębiorstwa sieciowe systemu elektroenergetycznego, poprzez np. wiązanie prawa
korzystania z systemu z funkcjonowaniem magazynu energii” [26]. Reasumując
należy zauważyć, że krajowe ustawodawstwo praktycznie w sowich zapisach nie
przewiduje istnienia takiego elementu systemu elektroenergetycznego jakim są magazyny energii. Pozytywnym przykładem na funkcjonowanie magazynów energii
w systemie może być działanie amerykańskiego regulatora FERC, który to wprowadził dodatkowe opłaty związane z usługą regulacji sieci. Oprócz podstawowego
składnika związanego z opłatą za moc dołączył opłatę za możliwość szybkiej interwencji w sieci. Działanie to spowodowało blisko dwukrotne zwiększenie opłacalności działalności opierającej się na oferowaniu rezerw interwencyjnych z wykorzysta-
117
niem magazynów energii. Wartość tej usługi nie tylko oparta jest na wielkości mocy,
jaką można zmagazynować, ale również na szybkości reakcji na zakłócenie częstotliwości w sieci elektroenergetycznej.
Rekomendacje odnośnie zmian prawnych dotyczących magazynowania
energii
Na podstawie powyższej analizy można wymienić pewne kwestie dotyczące magazynowania energii, których brak w polskim i europejskim ustawodawstwie. Za
główne obszary wymagające określenia są w przyszłych projektach ustaw można
uznać:

zdefiniowanie działań określanych poprzez magazynowanie energii

koncesjonowanie działalności instalacji magazynowania energii

warunki przyłączenia instalacji magazynowania energii do sieci elektroenergetycznej

kryteria alokacji mocy magazynowej

określenie mechanizmów wspierających rozwój instalacji magazynowania
energii

dostęp stron trzecich.
Określenie tych obszarów powinno pojawić się w ustawie Prawo Energetyczne lub
w przepisach wykonawczych do ustawy. Konieczne może być także rozszerzenie
zapisów dotyczących OZE i uwzględniających ich współdziałanie z magazynami
energii. Ważną kwestią jest także określenie zakresu nadzoru nad instalacjami magazynowania energii przez Operatora Systemu Przesyłowego, w celu zapewnienia
niezawodności dostaw energii i minimalizacji niekorzystnego wpływu energetyki
wiatrowej na krajowy system elektroenergetyczny w sposób technicznie możliwy
i ekonomicznie uzasadniony [21].
Podsumowanie
Przedstawiona wyżej analiza dotyczy szeroko pojętych zagadnień związanych
z magazynowaniem energii, zarówno w odniesieniu do aspektów technicznych ale
również prawnych, ekonomicznych, społecznych oraz politycznych. Obecnie tema-
118
tyka związana z magazynowaniem energii staje się coraz bardziej popularna oraz jak
się przewiduje, będzie w przyszłości z jednym z wiodących tematów w odniesieniu
do energetyki. Spowodowane jest to przede wszystkim coraz większym zainteresowaniem społeczności międzynarodowej, a tym samym decydentów, kwestiami związanymi z ochroną środowiska. Ponadto technologie magazynowania mają istotne
znaczenie w odniesieniu do funkcjonowania systemu elektroenergetycznego, szczególnie gdy występuje w nim relatywnie wysokie nasycenie źródłami wiatrowymi,
które wpływają w sposób destabilizujący na ten system. Kolejnym istotnym aspektem instalacji składowania energii jest ich pozytywny wpływ na zwiększenie efektywności energetycznej procesów wytwarzania energii, a tym samym na zwiększenie
ich opłacalności ekonomicznej.
Rozpatrując powyższe elementy w poszczególnych częściach analizy, przedstawiono różnego rodzaju aspekty magazynowania energii. Na wstępnie zamieszczony
został przegląd najważniejszych technologii składowania energii. Następnie przedstawiono rynek magazynowania energii, dla którego, zdaniem wielu ekspertów,
należy przewidywać gwałtowny, dynamiczny oraz przede wszystkim stabilny rozwój
w najbliższych kilkunastu latach. W artykule przedstawiono również zagadnienia
prawne odnoszące się w sposób pośredni jak i bezpośredni do magazynowania
energii. Jak wynika z tej analizy, zarówno ustawodawstwo światowe jak i europejskie, w stosunkowo niewielkim stopniu odnosi się do zagadnień dotyczących składowania energii. Należy zauważyć, że do tej pory, szczególnie w Europie, nie powstały żadne dyrektywy bezpośrednio poświęcone magazynowaniu energii. Zagadnienia te są natomiast obecne w innych dokumentach prawnych przedstawionych
w analizie. Dla przykładu, w dokumencie Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku,
mowa jest o konieczności powstawania tego typu instalacji w krajowym systemie
elektroenergetycznym. W związku z przewidywanym gwałtownym rozwojem instalacji magazynowania energii, przewiduje się powstawanie kolejnych regulacji prawnych w tym zakresie.
Instalacje magazynowania energii w, przypadku ich optymalnego wykorzystania,
mogą mieć bardzo pozytywny wpływ na zwiększenie efektywności energetycznej,
poprawę stanu środowiska naturalnego, stabilizację pracy systemu elektrycznego jak
119
również wzrost bezpieczeństwa energetycznego. Z tych też powodów przewiduje
się, w najbliższej przyszłości, gwałtowny rozwój tego typu instalacji oraz całej infrastruktury z nimi związanej. Magazyny energii różnej skali oraz różnego rodzaju
mogą mieć również bardzo korzystny wpływ na polski system elektroenergetyczny.
Ich udział w systemie może wpłynąć na zwiększenie efektywności energetycznej,
będącej jak wiadomo, na bardzo niskim poziomie. Ponadto mogą one ułatwić osiągnięcie celów zawartych w tak zwanym Pakiecie Klimatycznym oraz co bardzo
istotne, spowodować wzrost bezpieczeństwa energetycznego państwa, przede
wszystkim poprzez stabilizację systemu elektroenergetycznego.
Źródła
[1]
ABB-powered battery enters Guinness Book of World Records, ABB
http://www.abb.com/
cawp/seitp202/0B6D46A05BBC3A27C1256FF2002FD2A0.aspx
[2]
About Flywheel Energy Storage, Beacon Power
http://www.beaconpower.com/products/about-flywheels.asp
[3]
ARRA Energy Storage Demonstrations, Sandia National Laboratory,
http://www.sandia.gov/ ess/docs/ARRA_StorDemos_4-22-11.pd
[4]
Badyda K., Energetyka wiatrowa. Aktualne trendy rozwoju w Polsce, „Energetyka”,
maj 2013 http://www.cire.pl/pokaz-pdf%252Fpliki%252F2%252Fwiatrowa_altualnetrendy.pdf
[5]
Bennitez P.C, Dragulescu L. E., van Kooten G. C., The Economics of Wind
Power with Energy Storage, Department of Economics, University of Victoria,
lipiec 2006 https://web.uvic.ca/
~repa/publications/REPA%20working%20papers/WorkingPaper200602.pdf
[6]
Compressed Air Energy Storage, Entropy and Efficiency
http://saurorja.org/2012/06/18/ compressed-air-energy-storage-entropyand-efficiency/
120
[7]
Direct Air Capture of CO2 with Chemicals – A Technology Assessment for the APS.
Panel on Public Affairs, czerwiec 2011
http://www.aps.org/policy/reports/assessments /upload/dac2011.pdf
[8]
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/28/WE z 23 kwietnia 2009 r. w
sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych, Dziennik Urzędowy L
140 , 05/06/2009 P. 0016 – 0062, kwiecień 2009 http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=OJ:L:2009:140:0016:01:PL:HTML
[9]
EUREC welcomes H2020 energy tech agreement, „horizon2020projects.com”, 4
lipiec
2013
http://horizon2020projects.com/sc-energy/eurec-welcomes-
h2020-energy-tech-agreement/
[10] Flywheel UPS Technology http://www.powerthru.com/flywheel_ups_technology.html
[11] Green Energy Storage System, Magnetal AB http://www.magnetal.se/GESS.pdf
[12] High-speed flywheels cut energy bill, „Railway Gazette”, kwiecień 2001
http://www.railwaygazette.com/news/single-view/view/high-speedflywheels-cut-energy-bill.html
[13] Horizon 2020. Programme to promote research and innovation in the EU
http://www.eu2013.lt/en/news/pressreleases/horizon-2020-programme-topromote-research-and-innovation-in-the-eu
[14] http://www.eosenergystorage.com/documents/EOS-WebsitePresentation_1-5-12.pdf
[15] http://www.virtech.pl/elektrowniecaes.pdf
[16] Hydrogen
Storage
in
Hydrides
for
Safe
Energy
Systems,
„europa.eu”
http://ec.europa.eu/ research/energy/pdf/efchp_hydrogen3.pdf
[17] Kotowski W., Fabryka paliw silnikowych. Menu: węgiel i wodór, „Nafta i Gaz Biznes”, kwiecień 2004 http://cire.pl/pliki/2/wiw.pdf
[18] Kwiatkowski M., Wykorzystywanie technologii magazynowania energii w postaci sprężonego powietrza w ramach integracji farm wiatrowych z systemem elektroenergetycznym,
„Zeszyty Naukowe”, nr 78/2010, Instytut Gospodarki Surowcami Mineral-
121
nymi i Energią Polskiej Akademii Nauk http://www.minpan.krakow.pl/Wydawnictwa/ZN78/kwiatkowski.pdf
[19] MacCracken M. M., Thermal Energy Storage Myths, „ASHRAE Journal”, wrzesień 2003 http://www.calmac.com/whatsnew/a6maccracken1.pdf
[20] MacDowell N., Florin N., Buchard A., Hallett J., Galindo A., Jackson G.,
Adjiman C. S., Williams C. K., Shahb N., Fennell P., An overview of CO2 capture
technologies, Royal Society of Chemistry, marzec 2010
http://pubs.rsc.org/en/Content/ArticleLanding/2010/EE/c004106h
[21] Majchrzak H., Tomasik G., Kwiatkowski M., Wykorzystanie technologii magazynowania energii do integracji energetyki wiatrowej z systemem elektroenergetycznym,
„Energetyka”, październik 2012
http://elektroenergetyka.pl/upload/file/2012/10/Majchrzak.pdf
[22] Opinia Komitetu Regionów „Energia odnawialna: ważny uczestnik europejskiego rynku
energii”, Dziennik Urzędowy C 062 , 02/03/2013 P. 0051 – 0056, http://eurlex.europa.eu /LexUriServ/LexUriServ.do?uri
=OJ:C:2013:062:0051:01:PL:HTML
[23] Packing some power, „The Economist”, 3 marzec 2012 www.economist.com/
node/21548495?frsc=dg%7Ca
[24] Pearson R. J., Eisman M. D., Turner J. W. G., Edwards P. P., Jiang Z., Kuznetsov V. L., Littau K. A., di Marco L., Taylor S. R. G., Energy Storage Via Carbon-Neutral
Fuels
Made
From
CO2,
Water,
and
Renewable
Energy
http://www.bath.ac.uk/uk-shec/news/ IEEE_Paper_6_3_5_finalx1x.pdf
[25] Pennline H. W., Granite E. J., Luebke D. R., Kitchin J. R., Landon J., Weiland
L. M., Separation of CO2 from flue gas using electrochemical cells, „Fuel”, tom 89,
wydanie 6, czerwiec 2010
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0016236109005584
[26] Płatek R., Magazyny energii
http://abbpolska.blogspot.com/2013/04/magazyny-energii.html
[27] Polityka energetyczna Polski do 2030 roku, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa
2009
122
http://www.mg.gov.pl/files/upload/8134/Polityka%20energetyczna%20ost.
pdf
[28] Rastler D., Electric Energy Storage Applications in the Electric Enterprise – Overview
of Applications and U.S. Demonstration Activities, Electric Power Research Institute, październik 2012
http://innovation.edf.com/fichiers/fckeditor/Rastler.pdf
[29] Roberts B., Capturing Grid Power, 2009.
[30] Schoenung S. M., Hassenzahl W. V., Long- vs. Short-Term Energy Storage Technologies Analysis – A Life-Cycle Cost Study, Sandia National Labratory, sierpień
2003 http://prod.sandia.gov/techlib/access-control.cgi/2003/032783.pdf
[31] Sejm uchwalił "mały trójpak energetyczny", „Forbes.pl”, 26 czerwiec 2013
http://www.forbes.pl/sejm-uchwalil-maly-trojpak-energetyczny, artykuly,157015,1,1.html
[32] Technologies – Lead Acid Battery, Electric Storage Association
http://energystorage.org/ tech/technologies_technologies_leadacid.htm
[33] Trends in energy storage markets http://www.pvmagazine.com/archive/articles/beitrag/trends-in-energy-storage-markets_100010780/86/?tx_ttnews[backCat]=217&cHash=d
c05a369712231e32e05bd86fb4a8c86#axzz2ZDghzsUs
[34] Wald M. L., Wind Drives Growing Use of Batteries, „The New York Times” lipiec
2010 http://www.nytimes.com/2010/07/28/business/energyenvironment/28storage.html?_r=0
[35] Zyga L., Why a hydrogen economy doesn't make sense, grudzień 2006
http://phys.org/news85074285.html
[36] Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 11 marca 2010 r. w sprawie inwestowania w
rozwój technologii niskoemisyjnych (plan EPSTE), Strasburg, marzec 2010
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=//EP//TEXT+TA+P7-TA-2010-0064+0+DOC+XML+V0//PL
[37] Horyzont 2020 Unijny Program Ramowy Badań i Innowacji
http://www.kpk.gov.pl/ pliki/11997/AG_Horizon_2020_ICT.pdf
123
[38] Horyzont 2020, unia europejska.org, marzec 2013
http://www.uniaeuropejska.org/horyzont-2020
[39] http://www.itm-power.com/
Streszczenie
Słowa kluczowe: magazynowanie energii, technologia magazynowania, ekonomiczne i prawne
aspekty magazynowania energii
Autorzy artykułu prezentują zagadnienia związane z magazynowaniem energii. Przedstawiają technicnze, technologiczne, ekonomiczne, społeczne, polityczne i prawne aspekty tego procesu.
Analysis of energy storage technologies
Summary
Key words: energy storage, storage technology, economic and legal aspects
The authors present the issues related to energy storage. Show the technical, technological, economic, social, political and legal aspects of this process.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 125-137]
ISSN 1897-2500
Rafał BERNAT
Katedra Prawa Finansów Publicznych,
Wydział Prawa i Administracji,
Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Niekonwencjonalne sposoby
wygasania zobowiązań podatkowych
Wstęp
Powstanie obowiązku podatkowego często pozostaje niezauważone przez podatnika, który może dokonywać czynności cywilnej bez świadomości jej skutków
podatkowych. Następnie zobowiązanie podatkowe (wynikający z obowiązku podatkowego przymus zapłaty przez podatnika podatku w ustalonym terminie), które nie
zostanie uregulowane przez podatnika może przerodzić się w zaległość podatkową.
Skutkiem tego organ będzie musiał dochodzić swoich należności publicznoprawnych przy pomocy dolegliwych środków (np. zajęcie rachunku bankowego zobowiązanego) przewidzianych w postępowaniu egzekucyjnym w administracji1. Aby
tego uniknąć podatnik powinien w przewidzianym terminie uiścić zobowiązanie
podatkowe. Zgodnie z art. 59. Ordynacji podatkowej2, ustawodawca przewidział dzie-
1
2
Ustawa z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (Dz. U. 2012, poz. 1015,
j.t.).
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz. U. 2012, poz. 749, j.t.) – zwana dalej OP.
Szerzej o pojęciu zobowiązania podatkowego – P. Boroszowski, Elementy stosunku prawnego
zobowiązania podatkowego, Zakamycze 2004.
126
sięć sposobów na wygaśnięcie zobowiązania podatkowego: zapłata, pobranie podatku przez płatnika lub inkasenta, potrącenie, zaliczenie nadpłaty lub zaliczenie zwrotu podatku, zaniechanie poboru, przeniesienie własności rzeczy lub praw majątkowych, przejęcie własności nieruchomości lub prawa majątkowego w postępowaniu
egzekucyjnym, umorzenie zaległości, przedawnienie, zwolnienie z obowiązku zapłaty wskutek zastosowania się do wydanej interpretacji indywidualnej prawa podatkowego – która została potem zmieniona. Warto w sposób szczególny dokonać analizy przesłanki z art. 59. § 1. pkt. 6. OP – przeniesienia własności rzeczy lub praw
majątkowych. Ciekawym wydaje się rozważenie czy taka podstawa daje prawo podatnikowi (pominięto osobę płatnika i inkasenta) do zapłaty podatku poprzez przeniesienie praw majątkowych przysługujących mu np. do programu komputerowego,
środków zgromadzonych w kryptowalucie Bitcoin oraz domeny internetowej. Autor
dokona także skrótowego opisu skutków podatkowych, jakie mogą zdaniem organów podatkowych wystąpić w wypadku stosowania wspomnianych instytucji. Taki
wywód ma uprawdopodobniać tezę, że niekonwencjonalne metody wygaśnięcia
zobowiązania podatkowego, można odnaleźć poprzez stosowanie usług i sukcesji
praw majątkowych, znanych od dawna organom podatkowym.
Wygaśnięcie zobowiązania podatkowego
Przeniesienie przez podatnika własności rzeczy lub praw majątkowych na organ
skarbowy nie jest zwyczajnym sposobem zapłaty podatku. Wedle wykładni gramatycznej art. 66. ust. 1. OP, stanowi szczególny (ekstraordynaryjny) przypadek, gdy
organ zgadza się odstąpić od pieniężnej zapłaty podatku na rzecz formy bezgotówkowej mającej postać prawa majątkowego. Podstawowymi warunkami zastosowania
tego trybu jest skierowanie do organu wniosku podatnika oraz wola organu do
podpisania umowy na przeniesienie własności rzeczy lub prawa majątkowego należącego do podatnika. Należy uznać umowę pomiędzy podatnikiem a organem podatkowym jako cywilną umowę nienazwaną, będącą odstępstwem od zasady nadrzędności w stosunkach pomiędzy organem a podatnikiem3. Zwyczajowo organ
3
Por. P. Boroszowski, Przeniesienie własności na rzecz Skarbu Państwa, Glosa 2003, Nr 3, s. 15-17;
T. Bielnik, Przejęcie przez gminę mienia podatnika za zaległości podatkowe, Finanse Komunalne 2000, Nr 3,
s. 56.
Rafał BERNAT
127
podatkowy wydaje decyzje podatkowe (mające charakter uznaniowy), do których
podatnik musi się zastosować. W tym jednak przypadku podatnik posiada inicjatywę
i może zaproponować treść stosunku prawnego. Organ powinien się wypowiedzieć,
wydając postanowienie o odmowie bądź o wyrażeniu zgody na zawarcie pisemnej
umowy quasi-kompensującej (przeniesienie prawa majątkowego za wygaśnięcie
zobowiązania). Zastosowanie trybu z art. 66. OP nie skutkuje powstaniem obowiązku w zakresie podatku od towarów i usług, gdyż zapłata podatku nie stanowi
w żadnym wypadku czynności opodatkowanej. Zawarcie umowy o przeniesieniu
praw majątkowych na organ podatkowy (pomimo, że) ze względu na przedmiot
powinno być opodatkowane podatkiem od czynności cywilnoprawnych (art. 1. ust.
1. pkt. 1a ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych 4) nie generuje powstania
obowiązku podatkowego w tym podatku. W myśl art. 8. pkt. 5. w zw. z art. 4. pkt. 1.
ustawy o PCC organ podatkowy jest zwolniony (jako otrzymujący przysporzenie) z
obowiązku zapłaty tego podatku. Tym samym umowę o przeniesienie praw majątkowych celem wygaśnięcia zobowiązania należy uznać za niewidoczną dla podatków
pośrednich. Po zawarciu przedmiotowej umowy, organ wydaje decyzję stwierdzającą wygaśnięcie zobowiązania podatkowego. Nie może wydać decyzji nakazującej
podatnikowi przeniesienie własności rzeczy lub prawa majątkowego, które do niego
należą tytułem zapłaty zobowiązania podatkowego. Jeśli prawo majątkowe zostanie
uznane przez organ jako posiadające wartość mniejszą niż w rzeczywistości (niż
deklarowana przez podatnika) to organ może wydać decyzję o zaspokojeniu części
swojej wierzytelności, podając przy tym różnicę, jaka pozostała do uregulowania
przez podatnika (art. 66. § 5. w zw. z art. 55. § 2. OP)5.
Podatnik może uregulować ciążące na nim zobowiązanie podatkowe przenosząc
na organ podatkowy własność rzeczy lub przysługującego mu prawa majątkowego.
Za rzecz należy uznać przedmiot materialny, który jest wyodrębniony w taki sposób, że może być traktowany jako dobro samoistne (art. 45. Kodeksu cywilnego6). Wo4
5
6
Ustawa z 9 września 2000 r. o podatku od czynności cywilnoprawnych (Dz. U. 2010, Nr 101, poz.
649) – dalej ustawa o PCC.
G. Dudar, Glosa do uchwały NSA z 18 czerwca 2007 r., II FPS 6/06, Jursydykcja Podatkowa 2008, Nr 1,
s. 23; Wyrok NSA z 13 września 2013 r., II FSK 2640/11, LEX nr 1375621.
Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. 2014, poz. 121, j.t.). Dwie przesłanki
kumulatywne, których wystąpienie jest niezbędne do uznania przedmiotu za rzecz to: materialny
128
bec braku definicji legalnej ,,prawa majątkowego’’ należy odnieść się do poglądów
prezentowanych w piśmiennictwie. Prawo majątkowe zdaniem niektórych 7 to przysługująca podmiotowi uprawnionemu możność żądania od określonego podmiotu,
by zachował się zgodnie z treścią nałożonego na ustawodawcę obowiązku, tj. by
zaspokoił żądanie natury majątkowej. Inni zaś 8, interpretują to prawo szeroko, jako
konkretne uprawnienia lub roszczenia mające charakter majątkowy. Dla potrzeb
niniejszego artykułu prawo majątkowe z art. 59. §1. pkt. 6. OP należy określać jako
prawo podatnika o charakterze majątkowym (które posiada zdolność bilansową)
mogące być (jeśli organ wyrazi zgodę) przedmiotem cesji na organ podatkowy. W
skutek tej czynności organ podatkowy otrzymuje tożsame prawo majątkowe, jakim
dysponował podatnik przed dokonaniem przeniesienia. Może je zbyć osobie trzeciej
otrzymując ekwiwalent pieniężny – jednak zobowiązanie wygaśnie już w chwili
przeniesienia przez podatnika prawa majątkowego (w większości) wraz z podpisaniem umowy pomiędzy stronami.
Prawo autorskie do programu komputerowego jako sposób na zapłatę
podatku
Jeśli podatnik stworzy własny program komputerowy (jako oryginalny wytwór
intelektu podatnika) to będzie mu przysługiwało z tego tytułu autorskie prawo
majątkowe. Zgodnie z art. 74. Ustawy Prawa autorskie i prawa pokrewne9 autor programu komputerowego może je modyfikować (ulepszać) oraz nim dowolnie rozporządzać. Dlatego też, majątkowe prawo autorskie posiada zdolność bilansową (możliwość wyceny) oraz zdolność do bycia przedmiotem sukcesji (w odróżnieniu do
osobistych praw majątkowych). Wyjątkiem są programy stworzone przez pracowników w ramach wykonywanego stosunku pracy (art. 74. Ustawy Prawa autorskie
7
8
9
charakter i wyodrębnienie z przyrody. J. Wasilkowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963, s. 8 i Z.
Radwański, J. Olejniczak, Prawo cywilne, 2011, s. 112.
Por. E. Hofmańska, Konsekwencje prawne śmierci pracownika, Warszawa 2006, s. 65; S. Grzybowski,
Ochrona osobista stosunku dzieła do śmierci twórcy, Kraków 1933, s. 67. Podobnie Sąd Najwyższy
w postanowieniu z 15 marca 1932 r., II 1 KZ 32/34, GSW 1932, nr 13, s. 181.
A. Sośnicka (red.), Przestępstwo i wykroczenie przewłaszczenia w polskim prawie karnym, Warszawa 2012,
s. 37; K. Święch, Pozycja rodziny w polskim prawie podatkowym, Warszawa 2013, s. 263.
Ustawa z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. 2006, Nr 90, poz. 631,
j.t.).
Rafał BERNAT
129
i prawa pokrewne), które stają się własnością pracodawcy. Nie dotyczy to programów
komputerowych stworzonych w czasie pracy, jednak przez pracownika, do którego
obowiązków nie należały czynności z zakresu programowania. Dla celów podatkowych opłata z korzystania z programu komputerowego traktowana jest jako należność licencyjna (za wyjątkiem wypadku gdy nabywca nie ma prawa sporządzania
kopii, odsprzedaży)10. Miejscem świadczenia usług w zakresie dotyczącym wytwarzania programu komputerowego jest siedziba nabywcy. Szkolenie w zakresie instrukcji obsługi programu jakie zapewnia przedsiębiorca nabywcy jest zwolnione z
podatku do towarów i usług – art. 43. ust. 1. pkt. 29. lit. c ustawy o VAT11. Jednak
sprzedaż licencji do programu komputerowego należy traktować jako usługę, opodatkowaną podstawową stawką podatku od wartości dodanej. Organy podatkowe
odmawiając12 podatnikom uznania za prawo majątkowe własności domeny, dokonują wykładni gramatycznej przepisów dotyczących umów cywilnych zawieranych
pomiędzy właścicielem a użytkownikiem. W taki sposób nie są w stanie zakwalifikować domeny internetowej na gruncie podatku od towarów i usług jako towaru
lub prawa. Skoro przychód osiągany z czynności udostępniania domen internetowych klasyfikowany jest jako przychód z innych źródeł – art. 10 ust. 1 pkt. 9 ustawy
o podatku dochodowym od osób fizycznych 13 - to własność domeny powinna być
określana jako prawo majątkowe. Nie jest możliwe bowiem otrzymanie przychodu
przez przedsiębiorcę (w skutek prowadzonej przez niego działalności gospodarczej)
bez obowiązku ewidencjonowania czynności dla celów VAT.
10
11
12
13
Por. A. Kośmider, Opodatkowanie należności licencyjnych, Przegląd Podatkowy 2002, Nr 4, s. 371;
Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi z 3 października 2006 r., II-2/421021/06/Int. Bezpłatne wyświetlanie zawartości programu w taki sposób, że użytkownik nie ma
dostępu do pełnej wersji programu nie powinno być opodatkowane z tytułu należności licencyjnych
(gdyż nie są one pobierane) - por. E. Molenda-Kropielnicka, Cloudcomputing – zagadnienia prawne,
Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2013, Nr 1, s. 109 -112.
Ustawa z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz. U. 2011, Nr 177, poz. 1054, j.t.) –
dalej ustawa o VAT. W piśmiennictwie można odnaleźć głosy powątpiewające w definiowanie
programu komputerowego jako towaru lub usługi – M. Chomiuk, Obrót oprogramowaniem komputerowym
– problemy podatkowe, Przegląd Podatkowy 2002, Nr 3, s. 17; R. Kabas, Vat od licencji na programy
komputerowe, Przegląd Podatkowy 2001, Nr 9, s. 43.
Interpretacja indywidualna z 19 grudnia 2013 r. Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi., IPTPB3/423370/13-2/IR.
Ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. 2012, poz. 361, j.t.).
130
Przeniesienie prawa majątkowego w postaci programu komputerowego może
spowodować wygaśnięcie zobowiązania podatkowego tylko wtedy, gdy podatnik
posiada pełnię majątkowych praw autorskich i gdy program ten ma wartość rynkową (tj. organ podatkowy może dokonać jego wyceny i sprzedaży osobie trzeciej).
Nie wydaje się prawidłowe przeniesienie na organ podatkowy jedynie prawa do
użytkowania programu, gdyż przesłanką zastosowania art. 59. § 1. pkt. 6. OP jest
definitywne przeniesienie tego prawa. Tym samym podpisanie umowy pomiędzy
organem a podatnikiem ze skutkiem na przyszłość lecz pod warunkiem, np. w razie
powstania zobowiązania podatkowego podatnik przeniesienie prawa majątkowego
do nieukończonego jeszcze dzieła jest wadliwe.
Wygaśnięcie zobowiązania podatkowego poprzez Bitcoin
Bitcoin jest to kryptowaluta (nie stanowi pieniądza ani instrumentu finansowego),
nie mająca charakteru pieniężnego – traktowana jako prawo majątkowe wymienialne
na uznane środki płatnicze14. Charakterystyczne jest to, że nie ma zazwyczaj postaci
materialnej (monety, banknoty – choć w Warszawie powstał pierwszy w Polsce
bankomat na Bitcoins) i do chwili zbycia Bitcoin nie jest znany jej właściciel (środek
nie jest przypisany do osoby lecz do adresu internetowego użytkownika). Obecnie
to prawo majątkowe ma charakter eksperymentalny i nie jest uznane za oficjalny
pieniądz elektroniczny, jednak w przyszłości Bitcoin może odgrywać większą rolę
w obrocie handlowym. Przypomnieć warto, iż jest to zaszyfrowany ciąg cyfr przekazywany za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej, którego wartość jest
zmienna (zależy od podaży i popytu). Przypuszczać należy, że niedługo za Bitcoin
będzie można kupić nie tylko niematerialne prawa majątkowe (np. dostęp do bazy
plików audiowizualnych) ale także rzeczy materialne jak samochód czy usługi (np.
turystyczne w postaci wycieczki)15. Zwłaszcza, że transakcje w tej kryptowalucie
14
15
Por. J. Brito, A. Castillo, Bitcoin. Primer for Policymakers, Arlington 2013, s. 9 -12. D. Mölleken, Bitcoin.
Geld ohnebanken- is dasmöglich ?, Hamburg 2012, s. 39-43; Szerzej o Bitcoin - J. E. Marthinsen, Managing
in a global economy. Demystifing international macroeconomics, Stamford 2013, s. 34 i n.; Zdaniem I. Lloyd,
nieoficjalny skrót dla Bitcoin to BTC – tenże, Information technology law, Oxford 2014, s. 464-460.
C. Skinner, Digital Bank: strategies to launch or become a digital bank, Singapure 2014, s. 28 – 41. Powstają
także inne wirtualne waluty, tj. Peercoin, Litecoins, tworzone w systemach posiadających większą
przepustowość niż Bitcoin (z uwagi na użyty algorytm kryptowaluty istnieje ograniczona ilość Bitcoins)
– J. Stevenson, Bitcoins, Litecoins, whatcoins ? – A globalphenomen, London 2012, s. 87- 94.
131
Rafał BERNAT
dokonywane są bez pośredników pobierających zwyczajowo prowizje od przepływów pieniężnych. Zagrożeniem dla uczestników obrotu w formie Bitcoin jest brak
organów nadzorujących ten środek oraz duża amplituda wartości nabywczej.
Dokonanie analizy możliwości przeniesienia na organ podatkowy w celu zapłaty
podatku prawa majątkowego podatnika do Bitcoin nie jest kwestią trywialną. Ten
środek nie został uregulowany w polskich przepisach, nie przyjęto także standardów
międzynarodowych – polskiej doktrynie prawniczej Bitcoin nie jest szerzej znany.
Jedynie
organy
podatkowe
dokonały
wykładni
przepisów
podatkowych
w kontekście wymiany walut wirtualnych na uznane środki płatnicze. Zdaniem
organów podatkowych16, Bitcoins nie jest walutą obcą (nie stanowi także dewizy
w rozumieniu art. 2. pkt. 12. Prawo dewizowe17), dlatego nie powstaje przychód
z tytułu różnic kursowych (art. 15a ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych). Jeśli jednak podatnik dokonuje zakupu poprzez Bitcoins (uprzednio zakupione
za polskie złote), to momentem powstania kosztu uzyskania przychodu będzie
chwila poniesienia wydatku, tj. bezpowrotne przeniesienie w systemie informatycznym właściwej ilości Bitcoins na drugą stronę czynności prawnej18. W zakresie prowadzenia przez podatnika działalności gospodarczej polegającej na umożliwianiu
klientom nabywanie i zbywanie środków Bitcoins, nie ma zastosowania zwolnienie
określone w art. 43. ust. 1. pkt. 7. ustawy o VAT w zw. z art. 135. ust. 1. lit. e Dyrektywy w sprawie wspólnego systemu podatku od wartości dodanej 19. Dlatego też
należy uznać obrót tymi prawami majątkowymi jako usługę opodatkowaną VAT (w
zakresie działalności polegającej na nabywaniu i zbywaniu Bitcoins).
Podatnik powinien regulować swoje zobowiązania podatkowe w polskich złotych, przekazem pocztowym lub za pomocą przelewu bezgotówkowego.
W stosunku do podatków samorządowych art. 61a § 1 OP umożliwia dokonanie
zapłaty kartą płatniczą lub innym instrumentem płatniczym (np. pieniądz elektro16
17
18
19
Interpretacja indywidualna z 19 grudnia 2013 r. Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi., IPTPB3/423370/13-2/IR.
Ustawa z 27 lipca 2002 r. Prawo dewizowe (Dz. U. 2012, poz. 826, j.t.).
Por. Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Katowicach z 17 maja 2013 r.,
IBPBII/1/415-135/13/AA.
Dyrektywa 2006/112/WE Rady z 28 listopada 2006 r. w sprawie wspólnego systemu podatku od
wartości dodanej (Dz. U. UE.L 2006, poz. 347.1)
132
niczny). Zgodnie z art. 21a ustawy o usługach płatniczych 20, pieniądz elektroniczny
to wartość pieniężna przechowywana elektronicznie, w tym magnetycznie, wydawana, z obowiązkiem jej wykupu, w celu dokonywania transakcji płatniczych, akceptowana przez podmioty inne niż wyłącznie wydawca pieniądza elektronicznego.
Bitcoin spełnia przesłanki wymienione we wspomnianym przepisie, jednak z uwagi
na swój charakter - ponadprzeciętna zmienność kursu, niemożliwość kontroli przez
organy nadzoru finansowego podmiotów wprowadzających na rynek walutę, uznanie tej krypto waluty za pieniądz elektroniczny byłoby wątpliwie. Nie stoi to jednak
na przeszkodzie aby prawo majątkowe podatnika do tego środka przeniesione na
własność organu podatkowego spowodowało uregulowanie zobowiązania podatkowego.
Prawo majątkowe do domeny internetowej a zapłata podatku
Chociaż organy podatkowe niekiedy21 wypowiadały się negatywnie o możliwości
zakwalifikowania domeny internetowej do katalogu praw majątkowych, to niewątpliwie prawo to ma charakter niematerialny, a osoba nim dysponująca może je wycenić i przenieść za stosowny ekwiwalent pieniężny. Domena internetowa to substytut numerycznego adresu IP, identyfikującego urządzenie sieciowe, która pozwala
na znalezienie danej strony internetowej22. W uproszczeniu można stwierdzić, że
domena to adres, który wpisujemy w przeglądarkę internetową a strona internetowa
to wszystkie ikony, obrazy i treść pojawiająca się po wpisaniu adresu domeny. Mając
na względzie rozwój technologiczny systemu informatycznego, organy podatkowe
zmuszone były do dokonania wykładni operatywnej skutków czynności rozporzą20
21
22
Ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. 2011, Nr 199, poz. 1175).
Pismo z 27 kwietnia 2007 r. Urzędu Skarbowego w Tomaszowie Mazowieckim, U.S.I/3.41510/2007.
Por. J. Jankowski, Elektroniczny obrót prawny, Warszawa 2008, s. 115. J. Ożegalska-Trybalska, Adresy
internetowe. Zagadnienia cywilistyczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2003, z. 84, s. 28.
Organy podatkowe domenę definiują jako złożony z kilku elementów adres strony internetowej
podmiotu, który wykupił prawo do jego użytkowania i dokonał rejestracji. Posługiwanie się domeną
internetową ma znaczenie w zakresie marketingu, umożliwia bowiem osobom trzecim łatwy dostęp
do strony internetowej firmy, na której mogą uzyskać określone informacje o firmie i jej produktach
– Pismo z 22 listopada 2006 r. Naczelnika Urzędu Skarbowego w Wodzisławiu Śląskim,
PDFD/4111/I-18/06; Interpretacja indywidualna z 7 grudnia 2007 r. Dyrektora Izby Skarbowej w
Katowicach, IBPB2/415-1162/07/CJS.
Rafał BERNAT
133
dzających domenami. Udostępnienie domeny internetowej innemu przedsiębiorcy
(umożliwienie korzystania z niej i pobierania z tego tytułu pożyczki) należy kwalifikować jako świadczenie usług podlegające opodatkowaniu VAT. Sprzedaż domeny
powoduje powstanie po stronie zbywcy przychodu, opodatkowanego podatkiem
dochodowym23. Natomiast wydatek związany z rejestracją domeny i jej aktualizacją
może zostać przez podatnika zaliczony do kosztów uzyskania przychodów. Zakup
domen internetowych nie jest traktowany jako świadczenie usług elektronicznych,
dlatego miejscem świadczenia tych usług jest miejsce siedziby nabywcy.
Należy zatem stwierdzić, że organy podatkowe mają świadomość wartości majątkowej domen internetowych, gdyż od kilku lat wydawane są interpretacje podatkowe w zakresie określenia skutków podatkowych obrotu handlowego domenami.
W kontekście rozpoznawalności nazwy domeny24 (nawiązującej do oznaczenia
przedsiębiorstwa podatnika) problematyczne wydaje się jednak zachowanie przez
organ podatkowy prawa do domeny. Skoro organ podatkowy nie może wykorzystywać jej w celu wykonywania ustawowych zadań, jedynym rozwiązaniem wydaje
się zbycie domeny na rzecz innego podatnika.
Podsumowanie
Należy stwierdzić, że wszystkie wspomniane prawa majątkowe – Bitcoins, do programu komputerowego, do domeny internetowej są znane organom podatkowym
(jako dowód zaprezentowano przykłady interpretacji indywidualnych). Tak jak zostało to wcześniej przedstawione, organy podatkowe mają inne zdanie (w stosunku
do podatników) co do rzeczywistej wartości tych praw oraz możliwości ich sukcesji.
23
24
Interpretacja indywidualna z 12 stycznia 2011 r. Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu, ILPB1/4151155/10-5/AP. Przeciwnie P. Dymlang uważa, że nie jest prawnie dozwolone zbycie domeny; można
ją jedynie użyczyć – tenże, Opodatkowanie zbycia prawa do domeny internetowej, Prawo i Podatki 2012, Nr
11, s. 4-7. Sytuacja odmienna ma miejsce gdy adres domeny internetowej jest zastrzeżony znakiem
towarowym – J. Ożegalska, Prawne problemy posługiwania się adresami (domenami) internetowymi w obrocie
gospodarczym, Radca Prawny 2001, Nr 1, s. 23 i J.R. Antoniuk, Ochrona znaków towarowych w domenach
internetowych w świetle ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Przegląd Ustawodawstwa
Gospodarczego, 2003, Nr 7, s. 2.
Zdaniem J. Barty i R. Markiewicza domena internetowa może być uznana za element określający
danego przedsiębiorcę i przeniesienie do niej praw na inny podmiot może skutkować
wprowadzeniem w błąd klientów – J. Barty, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998, s. 276;
R. Chmura, W. Włodarczyk, Zdolność rejestrowa adresu domenowego – casus www.primebroker.com [w:]
R. Skubisz (red.), Internet 2000. Prawo-ekonomia-kultura, Lublin 2000, s. 67-69.
134
Wątpliwość co do charakteru prawnego zarówno podatników jak i organów może
jednak budzić jedynie Bitcoins, gdyż jako internetowa waluta nie została jeszcze
w polskim ustawodawstwie uregulowana (brak też opinii judykatury). Należy jednak
odnieść się z aprobatą do możliwości uiszczenia należności publicznoprawnych
w trybie art. 59. § 1. pkt. 6. OP poprzez przeniesienie praw majątkowych. Ponieważ
dynamika życia gospodarczego wymusza zmiany w postrzeganiu praw majątkowych
(nie są to tylko prawo własności nieruchomości lub ruchomości), warto aby organy
podatkowe rozważały jako skuteczny sposób wygasania zobowiązań podatkowych –
przenoszenie niekonwencjonalnych praw majątkowych. Należy mieć na względzie,
że majątek przedsiębiorcy to nie tylko środki pieniężne zgromadzone na rachunku
bankowym, środki trwałe i przysługujące mu wierzytelności ale także prawa majątkowe w postaci programów komputerowych, know-how, waluty wirtualnej etc. Organ
podatkowy może zawsze wyrazić zgodę na uregulowanie zobowiązań podatkowych
jeśli prawo majątkowe jest własnością podatnika, ma zdolność bilansową (możliwość wyceny), może być przedmiotem cesji oraz sprzedaży przez organ podmiotowi trzeciemu. Jako postulat de lege ferenda należy uznać potrzebę wprowadzenia do
materialnego prawa podatkowego legalnej definicji praw majątkowych oraz przesłanek negatywnych stanowiących o braku możliwości zastosowania trybu z art. 59. §
1. pkt. 6. OP, tj. określenia kiedy organ może odmówić wyrażenia zgody na uregulowanie zobowiązań podatkowych poprzez przeniesienie praw majątkowych podatnika.
Bibliografia
[1]
Antoniuk J.R., Ochrona znaków towarowych w domenach internetowych w świetle ustawy
o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego,
2003, Nr 7.
[2]
Barty J., Markiewicz R., Internet a prawo, Kraków 1998.
[3]
Bielnik T., Przejęcie przez gminę mienia podatnika za zaległości podatkowe, Finanse
Komunalne 2000, Nr 3.
[4]
Boroszowski P., Elementy stosunku prawnego zobowiązania podatkowego, Zakamycze
2004.
Rafał BERNAT
[5]
135
Boroszowski P., Przeniesienie własności na rzecz Skarbu Państwa, Glosa 2003,
Nr 3.
[6]
Brito J., Castillo A., Bitcoin. Primer for Policymakers, Arlington 2013.
[7]
Chomiuk M., Obrót oprogramowaniem komputerowym – problemy podatkowe,
Przegląd Podatkowy 2002, Nr 3.
[8]
Dudar G., Glosa do uchwały NSA z dnia 18 czerwca 2007 r., II FPS 6/06, Jursydykcja Podatkowa 2008, Nr 1.
[9]
Dymlang P., Opodatkowanie zbycia prawa do domeny internetowej, Prawo i Podatki
2012, Nr 11.
[10] Grzybowski S., Ochrona osobista stosunku dzieła do śmierci twórcy, Kraków 1933.
[11] Hofmańska E., Konsekwencje prawne śmierci pracownika, Warszawa 2006.
[12] Jankowski J., Elektroniczny obrót prawny, Warszawa 2008.
[13] Kabas R., Vat od licencji na programy komputerowe, Przegląd Podatkowy 2001,
Nr 9.
[14] Kośmider A., Opodatkowanie należności licencyjnych, Przegląd Podatkowy 2002,
Nr 4.
[15] Lloyd I., Information technology law, Oxford 2014.
[16] Marthinsen J. E., Managing in a global economy. Demystifing international macroeconomics, Stamford 2013.
[17] Molenda-Kropielnicka E., Cloudcomputing – zagadnienia prawne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2013, Nr 1.
[18] Mölleken D., Bitcoin. Geld ohnebanken- is das möglich ?, Hamburg 2012.
[19] Ożegalska J., Prawne problemy posługiwania się adresami (domenami) internetowymi w
obrocie gospodarczym, Radca Prawny 2001, Nr 1.
[20] Ożegalska-Trybalska J., Adresy internetowe. Zagadnienia cywilistyczne, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 2003, z. 84.
[21] Radwański Z., Olejniczak J., Prawo cywilne, 2011.
[22] Skinner C., Digital Bank: strategies to launch or become a digital bank, Singapure
2014.
[23] Skubisz R. (red.), Internet 2000. Prawo-ekonomia-kultura, Lublin 2000.
136
[24] Sośnicka A. (red.), Przestępstwo i wykroczenie przewłaszczenia w polskim prawie
karnym, Warszawa 2012.
[25] Stevenson J., Bitcoins, Litecoins, what coins ? – A global phenomen, London 2012.
[26] Święch K., Pozycja rodziny w polskim prawie podatkowym, Warszawa 2013.
[27] Wasilkowski J., Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963.
Streszczenie
Słowa kluczowe: zobowiązanie podatkowe, podatek, obowiązek podatkowy
Naturalnym sposobem zapłaty podatku jest dokonanie przelewu bezgotówkowego na konto
właściwego organu podatkowego lub zapłata w formie gotówkowej w kasie urzędu. Aby zobowiązanie podatkowe wygasło możliwe jest także przeniesienie (za zgodą organu) własności rzeczy lub
praw majątkowych należących do podatnika. W artykule dokonano analizy możliwości de facto
uregulowania podatku w sposób niekonwencjonalny, tj. za pomocą przeniesienia praw majątkowych podatnika do programu komputerowego, Bitcoins lub domeny internetowej. Zbadano także
charakter prawny tych praw majątkowych i sposób w jaki organy podatkowe interpretują aspekty
podatkowe czynności rozporządzających tymi prawami.
Unconventional manners of expiring of tax obligations
Summary
Key words: tax obligation, tax, tax-paying liability
Making the non-cash transfer on account is a natural manner of the tax payment of tax competent authorities or in the form cash in the cash of the office. So that tax liabilities extinction also
moving is possible (with the consent of the body) properties of the thing or property rights belonging
to the taxpayer. In the article it was made analysis of the possibility de facto of settling the tax in
the unconventional way, i.e. with the transfer of ownership of the taxpayer to computer programs,
Bitcoins or the internet domain. Also a legal nature of these property rights and a way into which
tax organs are interpreting tax aspects of activities disposing of these laws were examined. As a
Rafał BERNAT
137
result of it they stated that recalled property rights were well-known for tax case law which in the
precise way is giving its opinion what of their character on land of the value added tax and the
income tax.They assumed that taxpayers could pay tax liabilities in the form of rarely met property
rights if only are sole owners of these laws and laws can be evaluated and sold by the tax body for
third parties in order to obtain the monetary equivalent. Finally, reading of the publication it is
possible to reach a conclusion, that even if the given institution wasn't regulated in provisions of law
and wasn't examined by doctrine or it isn't indicating the judicature the fact that he isn't a subject
of numerous tax interpretations.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 139-165]
ISSN 1897-2500
Paweł GRUND
Bank Spółdzielczy w Tczewie
Rafał GRUPA
Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania,
Katedra Psychologii i Socjologii Zarządzania
Zróżnicowane formy ryzyka bankowego
w kontekście współczesnego
funkcjonowania instytucji bankowych
Wstęp
W społeczeństwie panuje przekonanie, że banki, w przeciwieństwie do innych
podmiotów gospodarczych, są instytucjami bardziej podatnymi na zagrożenia. Cały
system bankowy zaś ocenia się jako mniej odporny na wszelakie przeszkody, niż
inne sektory gospodarki. Niezaprzeczalnie funkcjonowanie banków jest naznaczone
występowaniem ryzyka. Ryzyko w działalności bankowej występuje w obszarze
związanym z prowadzoną polityką zarządu banku, jak również w wewnętrznym
i zewnętrznym obszarze oferowanych usług.
Celem pracy jest przedstawienie ryzyka, z jakim codziennie musi zmierzać się
instytucja bankowa w swojej działalności, jego szczegółowa klasyfikacja oraz siła
oddziaływania na jej funkcjonowanie. Ponadto przybliżone zostaną zagadnienia
związane ze sposobami, jakimi bank stara się zapobiegać występowaniu ryzyka oraz
ograniczać jego skutki. W pracy została przedstawiona problematyka bezpośrednio
140
Zróżnicowane formy ryzyka bankowego w kontekście współczesnego funkcjonowania instytucji bankowych
związana z ryzykiem bankowym. Zaprezentowano podział ryzyka, najczęstsze
czynniki wywołujące ryzyko oraz sposoby najefektywniejszego zarządzania nim.
Poruszono kwestię funkcji nadzoru bankowego w koordynacji działalności banku
oraz kontroli w jego funkcjonowaniu dla prawidłowego jego rozwoju.
Definicja ryzyka bankowego
Pojęcie ryzyka w szerokim aspekcie jest tłumaczone na wiele sposobów.
W ogólnym znaczeniu to przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany, zależny od
przypadku. Możliwość, prawdopodobieństwo, że coś się nie uda, odważenie się na
taką ewentualność1.
W rozumowaniu ekonomicznym to prawdopodobieństwo nieosiągnięcia przewidywanych wyników zamierzonej działalności lub niebezpieczeństwo ponoszenia
strat, przekroczenie zamierzonych nakładów. Ryzyko jest tym większe, im mniejszą
uwagę przywiązuje się do wcześniejszego testowania, sprawdzania projektów i nowości technologicznych. Ważną przesłanką zmniejszania ryzyka jest doskonalenie
obiegu informacji niezbędnych dla kierownictwa w podejmowaniu decyzji. Umiejętność sprawnego zdobywania oraz interpretowania informacji rynkowych czy technologicznych stanowi główny warunek zmniejszenia ryzyka gospodarczego. Gospodarowanie polega na podejmowaniu ryzyka związanego z szansą zysków, dlatego
też minimalizacja ryzyka nie może stanowić głównej funkcji celu organizacji działającej na rynku2.
W końcu ryzyko bankowe to możliwość powstania zysków lub strat w wyniku
niepewności co do przebiegu zjawisk związanych z działalnością bankową 3. Najczęściej pojęcie to rozumie się jako zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów. Dla
banku oznacza to: zmniejszenie potencjalnych zysków, utratę płynności, wiarygodności, zmniejszenie kapitału własnego, trudności finansowe, a w końcowym przypadku bankructwo4. Rezygnacja z podejmowania ryzyka jest z punktu widzenia
1
2
3
4
Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 822.
Z. Dowgiałło, Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, Znicz, Szczecin 1998, s. 237.
Z. Fedorowicz, Ryzyko bankowe, Wydawnictwa Prywatnej Wyższej Szkoły Businessu i Administracji,
Warszawa 1996, s. 6.
W. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość: podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2005, s. 627.
Paweł GRUND, Rafał GRUPA
141
instytucji finansowej niemożliwa, ponieważ równałaby się z rezygnacją prowadzenia
nastawionej na generowanie zysku działalności na rynku finansowym 5.
Banki, tak jak wszystkie przedsiębiorstwa, narażone są na ryzyko. Szybki rozwój
banków, polityka zwiększania zakresu operacji bankowych, wzrostu sumy bilansowej, obciążenia związane z rozbudową sieci placówek, zwiększają ryzyko bankowe 6.
Charakter ryzyka w odniesieniu do banków jest specyficzny. Jest to spowodowane
tym, iż występują trudności w rozgraniczaniu poszczególnych rodzajów ryzyka, na
jakie są narażone banki. Specjaliści twierdzą, że w bankach występuje kilkanaście
różnych rodzajów ryzyka, z których każde ma zalety i wady. Jak do tej pory, mimo
wielu prób, nie stworzono jeszcze jego jednolitej klasyfikacji.
Wszystkie rodzaje ryzyka mają na siebie wpływ. Straty spowodowane niewłaściwym przewidywaniem stóp procentowych i kursów walutowych oraz przyszłej
sytuacji na rynku jak i złym zarządzaniem znacznie wpływają na płynność finansową banku. W dłuższym okresie zachwianie płynności może doprowadzić do upadku
banku. Dlatego istotne wydaje się wprowadzenie restrykcyjnego systemu zarządzania ryzykiem w banku. Odpowiedni system dostatecznie wcześnie informuje o zagrożeniu, które może wystąpić oraz przedstawia najwłaściwsze propozycje rozwiązania przyszłych sytuacji7. Banki dobrze zarządzane są znacznie mniej narażone na
ryzyko, a skutki są znacznie mniej dotkliwe.
Ryzyko bankowe nierozerwalnie towarzyszy działalności banków, zwłaszcza
transformacji środków pieniężnych, będących w ich dyspozycji. Szczególną wagę
banki przywiązują do niepewności związanych z ich bieżącą działalnością, tzn.
z przyjmowaniem depozytów, udzielaniem kredytów oraz z lokowaniem wolnych
środków pieniężnych. Na poziom ryzyka bankowego ma wpływ zarówno sam bank,
jak też czynniki zewnętrzne8. Zagrożenie dla poszczególnych banków może być
utożsamiane z zagrożeniem dla całego systemu bankowego, dlatego też Narodowy
Bank Polski wprowadził normy ostrożnościowe, mające ograniczyć najgroźniejsze
5
6
7
8
A. Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz, Podstawy finansów i bankowości, Difin, Warszawa 2005,
s. 341.
Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 195.
http://www.rafa.hg.pl/ryzyko/nowe/ryzyko%20bankowe.html, 24.07.2007.
http://www.tf.pl/view.php?art=7361, 06.08.2007.
142
formy ryzyka9. Normy te dotyczyły początkowo ryzyka kredytowego; należały do
nich m.in. ograniczanie wielkości kredytów udzielanych poszczególnym przedsiębiorcom, normy dotyczące wysokości rezerw obowiązkowych na kredyty w sytuacji
nieregularnej, a także normy ograniczające ryzyko kursowe 10.
W pracy przez pojęcie ryzyka będzie rozumiane negatywne odchylenie od założonego celu, (choć można spotkać się także z ujęciem, w którym jest ono definiowane jako odchylenie od założonych wielkości, bez względu na to, czy jest ono
negatywne, czy pozytywne). W niektórych przypadkach rozwój wydarzeń, mimo że
inny niż założony, może przyczynić się do poprawy sytuacji banku, a więc przynosić
dodatkowe szanse. Takie szanse może stwarzać np. korzystne dla banku kształtowanie się kursów walutowych lub stóp procentowych 11.
Istotne znaczenie mają rozmaite formy ryzyka zwykle określane wspólną nazwą –
ryzyko operacyjne. Do ryzyka operacyjnego zaliczanych jest kilkanaście form ryzyka,
takich jak: ryzyko kradzieży, wyłudzeń, rabunków, strajków, przestępstw przy użyciu kart bankowych, przestępstw komputerowych, żywiołów, odpowiedzialności
cywilnej za wyrządzone szkody, awarii systemów energetycznych 12.
Czynniki wywołujące ryzyko bankowe
Ryzyko bankowe oznacza brak pewności wynikający z tego, że aktywa banku
mogą nie przynieść spodziewanej stopy zysku lub, że z określonych powodów, bank
będzie narażony na straty. Może to być spowodowane następującymi czynnikami:
9
10
11
12

szybki rozwój banków,

wzrost sumy bilansowej,

polityka zwiększania zakresu operacji bankowych,

obciążenia związane z rozbudową sieci placówek,

wysoki udział „złych kredytów” w portfelach banków.
Z. Dobosiewicz, Podstawy…, op. cit., s. 195.
Z. Dobosiewicz, Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 133.
W. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość…, op. cit., s. 627.
Z. Dobosiewicz, Bankowość, op. cit., s. 133.
143
Rozmiary ryzyka występującego w działalności bankowej są uzależnione od wielu
wzajemnie na siebie oddziałujących czynników, z których duża część ma charakter
zewnętrzny, niezależny od banku. Do tych ostatnich należą m.in.:

czynniki makroekonomiczne (np. polityka gospodarcza państwa, zadłużenie
budżetu, stopa inflacji, polityka banku centralnego),

czynniki społeczne (np. zachowania klientów banku, skłonności do oszczędzania),

czynniki polityczne (np. rozpad Związku Radzieckiego, zjednoczenie Niemiec),

czynniki demograficzne (np. struktura ludności, stopa bezrobocia),

czynniki techniczne (np. postęp w dziedzinie telekomunikacji i informatyki).
Od połowy lat siedemdziesiątych, a zwłaszcza w dwóch następnych dekadach,
nastąpiły istotne zmiany w otoczeniu banków, które spowodowały pojawienie się
nowych rodzajów ryzyk lub wzrost zagrożenia ryzykiem tradycyjnym. Zagrożenie
ryzykiem wzrosło przy tym nieproporcjonalnie do rozmiarów działalności banków.
Do najważniejszych czynników, które zmieniły warunki działania banków należą:

liberalizacja i deregulacja, czyli celowe znoszenie przez władze ograniczeń
w funkcjonowaniu rynków finansowych, które rozszerzyły możliwości
działania banków i innych podmiotów finansowych, w tym także
z zagranicy,

internacjonalizacja i globalizacja rynków finansowych powodujące większą
zależność systemów finansowych poszczególnych krajów i niebezpieczeństwo przenoszenia kryzysów z jednego kraju do drugiego,

rosnące deficyty budżetów krajów rozwiniętych i konieczność ich finansowania na rynku finansowym,

wzrastające zadłużenie krajów rozwijających się,

sekurytyzacja, czyli zabezpieczenie należności papierami wartościowymi,
w tym przede wszystkim sekurytyzacja bez udziału banku,

zmiana zachowania i struktury klientów lokujących wkłady w banku, w tym
przede wszystkim wzrastające znaczenie instytucjonalnych klientów banków,
profesjonalne zarządzających powierzonymi im funduszami,
144

rozwój nowych rodzajów produktów bankowych, w tym pochodnych instrumentów finansowych,

postęp techniczny, który poprzez rozwój informatyki i telekomunikacji
zwiększył możliwości przetwarzania danych, przyspieszył ich transfer
i jednocześnie spowodował obniżkę kosztów jednostkowych transakcji;
szybki postęp techniczny przyczynił się także do skrócenia czasu życia produktów13.
Klasyfikacja ryzyka bankowego
Ryzyko w działalności bankowej istnieje w obszarze działania związanym z polityką banku oraz w zewnętrznym i wewnętrznym obszarze świadczenia usług. Podczas, gdy ryzyka związane z obszarem polityki działania przedsiębiorstwa bankowego mogą być bezpośrednio zidentyfikowane, dwie pozostałe grupy ryzyka tworzą
bardzo skomplikowane zagadnienie z uwagi na znaczną liczbę pojedynczych ryzyk,
które w dużej mierze są od siebie zależne. Ryzyko zewnętrzne obszaru świadczenia
usług (obszar finansowy związany z płynnością) można podzielić na dwie podstawowe formy: ryzyko płynności i ryzyko wyniku finansowego. Suma tych ryzyk może
mieć wpływ zagrażający egzystencji banku. Do najważniejszych rodzajów ryzyka
wyniku finansowego w bankach zalicza się: ryzyko kredytowe, ryzyko kraju, ryzyko
stopy procentowej i ryzyko walutowe. Ryzyko wewnętrznego obszaru świadczenia
usług (obszar techniczno-organizacyjny) jest rezultatem wykorzystania niemonetarnych czynników produkcji i ma podstawy personalne, rzeczowo-techniczne i wynikające ze struktury organizacyjnej. Jego przyczynami mogą być również działania
przestępcze i siła wyższa14.
Ryzyko w obszarze finansowym, określane jako ryzyko typowo bankowe o zasadniczym znaczeniu przy zarządzaniu ryzykiem w działalności bankowej, ryzyko
w obszarze techniczno-organizacyjnym, określane jest jako ryzyko operacyjne 15.
Ryzyko operacyjne nie jest zjawiskiem nowym – wręcz przeciwnie, to najstarsze
13
14
15
Zob. W. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość…, op. cit., s. 604-605.
H. E. Buschgen, Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997, s. 194.
W. Jaworski, Z. Zawadzka, Bankowość…, op. cit., s.598.
145
ryzyko, z którym muszą radzić sobie banki, nie chcąc ponosić strat 16. Stało się jednym z podstawowych elementów bezpiecznego zarządzania ryzykiem i coraz częściej postrzegane jest, po ryzyku kredytowym i ryzyku rynkowym, jako główny
rodzaj ryzyka bankowego17.
W literaturze przedmiotu występują różnorodne klasyfikacje rodzajów ryzyka
bankowego, z których każdy ma zalety i wady18. Podstawową klasyfikację rodzajów
ryzyka bankowego zawiera tabela 1.
Tab. 1. Klasyfikacja ryzyka bankowego
Ryzyko fluktuacji marży zysku na skutek
zmian rynkowych stóp procentowych.
Ryzyko stopy procentowej
Dotyczy przede wszystkim instrumentów
o stałej stopie, dotyka również pozycji
indeksowanych
Ryzyko fluktuacji marży zysku na skutek
Ryzyko kursowe
zmian kursów wymiany. Wynika z występowania otwartych pozycji walutowych
Wiąże się z rozmiarem prawdopodobień-
Ryzyko kredytowe
stwa utraty wartości, niekiedy całkowitej,
kredytowanych pozycji aktywów
Ryzyko kapitałowe
Ryzyko rynkowe
Ryzyko
nie
pozyskania
planowanych
funduszy własnych
Ryzyko wiążące się ze zmianami rynkowych cen pozycji bilansu bankowego
Ryzyko strat w wyniku problemów orga-
Ryzyko operacyjne
nizacyjnych, wdrażania systemu informatycznego, itp.
16
17
18
J. Krasodomska, Zarządzanie ryzykiem operacyjnym w bankach, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
M. Capiga, M. Harasim, G. Szustak, Finanse Banków, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa
2005, s. 203.
Z. Zawadzka, Ryzyko bankowe: ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe, Poltext, Warszawa 1995, s. 9.
146
Ryzyko utraty zdolności terminowego
Ryzyko płynności
regulowania zobowiązań wobec jednych i
zaspokajania oczekiwań wobec innych
klientów
Ryzyko wynikające ze skrajnej utraty
płynności, polegające na utracie zdolności
Ryzyko wypłacalności
do uregulowania wszystkich zobowiązań
w relatywnie krótkim czasie, na przykład
w okresie wzmożonego wycofywania
wkładów
Ryzyko wyniku
Ryzyko nieosiągnięcia planowanego wyniku finansowego
Źródło: http://www.bankier.ae.wroc.pl/portal/index.php?option=com_content&task=view&id=28&
Itemid=4, 30.09.2007.
Na podstawie literatury przedmiotu postanowiono przeanalizować kilka rodzajów ryzykownych sytuacji bankowych.
Ryzyko kredytowe – ryzyko nieodzyskania należności
W działalności banku komercyjnego ryzyko jest nie do uniknięcia, gdyż
w momencie podejmowania różnorodnych decyzji często nie dysponuje się pełną
informacją. Nie zawsze też trafnie można przewidzieć dalszy rozwój wydarzeń. Nie
da się również wykluczyć błędów tkwiących w informacjach oraz ich interpretacji.
Wynika z tego, iż ryzyko jest nieodłącznym elementem działania banku. Trzeba
jednak zaznaczyć, że wszystkie działania, które podejmuje bank w swojej działalności, mają służyć ograniczeniu tego ryzyka. Dlatego też w ostatnich kilkudziesięciu
latach ogromnie wzrosło zainteresowanie problemem identyfikacji ryzyka bankowego, w tym w szczególności ryzyka kredytowego oraz sposobami jego ograniczania 19.
Ryzyko kredytowe to szczególna kategoria ryzyka bankowego, immanentnie zwią-
19
http://www.nbp.pl/publikacje/bank_i_kredyt/1999_10/rogowski.html, 24.07.2007.
147
zana z działalnością kredytową, jako największym i najbardziej charakterystycznym
obszarem działalności bankowej20.
Ryzyko kredytowe oznacza niebezpieczeństwo, iż kredytobiorca nie wypełni zobowiązań i warunków umowy, narażając kredytodawcę na powstanie straty finansowej21. Problemy te mogą mieć postać niespłacenia kapitału kredytu (lub innej umowy) w momencie upłynięcia terminu, na jaki został on udzielony, lub niedokonania
płatności odsetkowych w umówionych terminach 22.
Banki uważają ryzyko kredytowe za najgroźniejszy typ ryzyka bankowego. Zagrożenie interesów banku najczęściej powoduje oczywiście klient, ale w niektórych
przypadkach może ono być związane z czynnikami subiektywnymi (np. złą pracą
działów finansowych).
Jednym z najważniejszych czynników ryzyka kredytowego jest typ kredytu.
Z oczywistych względów niektóre typy kredytów są bardziej ryzykowne niż inne
(np. długoterminowy kredyt inwestycyjny bardziej niż kredyt w rachunku bieżącym).
Jest zupełnie naturalne, że kredyty bardziej ryzykowne są wyżej oprocentowane 23.
Banki uważają, że istnieje współzależność między ryzykiem kredytowym a następującymi czynnikami:

długością okresu kredytowania (im dłuższy jest ten okres, tym większe ryzyko),

okresem istnienia przedsiębiorstwa (firmy starsze, o większym doświadczeniu, zwykle ponoszą mniejsze ryzyko),

stosunkiem między wielkością zadłużenia a majątkiem firmy (im wyższa jest
proporcja łącznego zadłużenia firmy w stosunku do jej majątku, tym większe ryzyko kredytowe),

proporcja między zyskiem netto a wielkością kredytu (wskazuje ona na zdolność do spłaty kredytu)24.
20
21
22
23
24
Zob. W. Wąsowski, Ekonomika i finanse banku komercyjnego w zarysie, Zarządzanie i Finanse, Warszawa
2002, s. 254-255.
http://www.statsoft.pl/czytelnia/finanse/pdf/migut.pdf, 04.08.2007.
J. Matthews, J. Thompson, Ekonomika bankowości, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2007, s. 214.
Ibidem, s. 218.
148
Możliwych przyczyn występowania niepewności i ryzyka kredytowego jest bardzo wiele. Część nich związana jest z otoczeniem kredytobiorcy (przyczyny egzogeniczne, zewnętrzne), część przyczyn wynika z cech kredytobiorcy oraz jego sytuacji
formalno-prawnej i ekonomicznej25.
Ryzyko kredytowe klasyfikuje się w następujący sposób:

aktywne (czynne) – związane z zagrożeniem niespłacenia przez kredytobiorcę płatności kredytowych w terminie i wysokości określonej w umowie kredytowej,

pasywne – zagrożenie wcześniejszego wycofania środków pieniężnych przez
deponentów. Ryzyko to może wynikać również z zagrożenia nie uzyskania
odpowiedniego poziomu refinansowania akcji kredytowej banku w instytucjach finansowych,

indywidualne – związane z pojedynczym kredytobiorcą lub jednostkową
transakcją kredytową,

portfelowe – sumaryczny wynik ryzyka poszczególnych transakcji kredytowych i sytuacji kredytobiorców. Wysoki poziom ryzyka portfela kredytowego jest z reguły skutkiem niewłaściwej strategii banku i polityki kredytowej
lub nieprzestrzegania procedur kredytowych26.
Podział ryzyka występującego przy udzielaniu kredytów zaprezentowano na
schemacie 1.
Jednym z najbardziej kłopotliwych obowiązków banków jest tworzenie rezerw
na „złe kredyty” (tzw. rezerwy na należności w sytuacji nieregularnej, stanowiące
część rezerwy celowej na aktywa obarczone ryzykiem); w tym zakresie są one kontrolowane przez nadzór bankowy. Za „złe kredyty” uważa się głównie takie, przy
których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza jeden miesiąc bankowy, czyli 30 dni.
25
26
A. Adamus-Matuszyska, J. Hibner, P. Grobelny i in., Bankowość dla praktyków, Instytut Badań nad
Gospodarką Rynkową – Gdańska Akademia Bankowa, Gdańsk, Katowice, Warszawa 2005, s. 208.
Ibidem, s. 209.
149
Schemat 1. Rodzaje ryzyka podejmowanego przez bank przy udzielaniu
kredytu
Źródło: A. Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz, Podstawy finansów i bankowości, Difin, Warszawa
2005, s. 253.
Należności nieregularne dzieli się na trzy grupy:

należności poniżej standardu – takie, przy których opóźnienie w spłacie wynosi od 1 do 3 miesięcy oraz takie, przy których sytuacja ekonomicznofinansowa kredytobiorcy ulega wyraźnemu pogorszeniu w sposób zagrażający spłatom; bank musi wtedy tworzyć rezerwę w wysokości 20% całej należności (to znaczy pozostałego do spłaty kapitału i naliczonych odsetek),

należności wątpliwe – takie, przy których opóźnienie w spłatach wynosi od
3 do 6 miesięcy lub wtedy, gdy straty przedsiębiorstwa, które zaciągnęło
kredyt, naruszają jego kapitał podstawowy; rezerwa bankowa musi wynosić
50% całej należności,

należności stracone – przy opóźnieniu w spłatach wynoszącym ponad 6
miesięcy lub należności, które z innych powodów można uznać za nie do
odzyskania; rezerwa musi wtedy wynosić 100 % całej należności.
Konieczność tworzenia rezerw na „złe kredyty” jest poważnym obciążeniem finansowym. Pieniądze utrzymywane jako rezerwa mogą być inwestowane tylko
w płynne papiery wartościowe, o charakterze określonym przez NBP. Rezerwa jest
utrzymywana do chwili ostatecznego wyjaśnienia sytuacji kredytu. Bank ponosi więc
150
podwójny koszt związany ze „złym kredytem” – koszt nie spłaconej części kredytu
oraz koszt utrzymania rezerw na „złe kredyty”.
Ryzyko kursowe (walutowe)
Kursy walut są zmienne i nieprzewidywalne. Dzięki temu można na nich dużo
zyskać, ale też dużo stracić. Wyróżnia się dwa rodzaje walut: stabilne (najważniejszymi z nich są dolar amerykański ‒ USD, jen japoński ‒ JPY oraz euro ‒ EUR)
oraz pozostałe (do nich zaliczamy m.in. złoty polski).
Waluty stabilne to takie, których wahania w stosunku do innych walut stabilnych
są niewielkie. W tych walutach dokonuje się większości operacji gospodarczych.
Kursy pozostałych są narażone na czynniki zewnętrzne.
Jest kilka czynników, które w sposób bezpośredni lub pośredni wpływają na wahania kursów. Zaliczamy do nich:

wielkość Produktu Krajowego Brutto,

bezrobocie,

inflację,

sytuację polityczną27.
Począwszy od 1994 roku, równocześnie ze zmniejszeniem się ryzyka kredytowego, zaczęło rosnąć zagrożenie ze strony innych form ryzyka. Dotyczy to m.in. ryzyka kursowego, czyli ryzyka niekorzystnej dla banku zmiany kursu dewiz. Ma ono
wiele form; dla banku ryzykowny może być zarówno wzrost jak i spadek kursu28.
Ze względu na postępującą globalizację rynków finansowych rola ryzyka kursu
walutowego stale wzrasta. Skutki tego ryzyka są szczególnie odczuwalne przez banki
prowadzące dynamiczną działalność międzynarodową 29.
Ryzyko walutowe w wąskim znaczeniu można rozumieć jako ryzyko zmiany kursu. Do ryzyka walutowego włącza się również ryzyko konwersji i ryzyko transferu.
Ryzyko walutowe występuje we wszystkich systemach walutowych, nie występuje
27
28
29
http://kadry.nf.pl/Artykul/7211/Ryzyko-kursowe/finanse-kursy-walut-ryzyko-kursowe/,
14.08.2007.
Z. Dobosiewicz, Podstawy…, op. cit., s. 198.
A. Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz, Podstawy…, op. cit., s. 375.
151
ono jednak pomiędzy walutami, które nie podlegają względem siebie wahaniom
kursów.
Powszechnie jako ryzyko walutowe traktuje się ryzyko wahania kursu wymiany
wokół określonej wartości, przy czym ta wartość jest ustalana przez prognozy kursu
walutowego. Ryzyko walutowe wynika zatem z odchyleń od wartości oczekiwanej
sumy końcowej i może być określane przez miarę dyspersji, np. wariancję tego
rodzaju zmiany kursu walutowego, ale także z powodu zmiany parytetu lub kursu
centralnego. Wynika z tego, że występowanie ryzyka walutowego może prowadzić
do powstania strat, gdy faktyczny kurs walutowy kształtuje się niekorzystnie
w stosunku do prognoz, jednak w sytuacji pozytywnej zmiany kursu walutowego
w stosunku do prognoz, bank osiągać może dodatkowe zyski 30.
Ryzyko walutowe jest bezpośrednio związane ze zmianami kursów walut
w wyniku działania podaży i popytu na rynku walutowym. Na ryzyko takie narażone
są banki, które dokonują transakcji w walutach obcych. Ryzyko kursowe występuje
głównie wtedy, gdy bank przyjmuje depozyty w walutach obcych lub udziela kredytu dewizowego31.
Skłonność banku do ponoszenia ryzyka walutowego jest uzależniona od jego pozycji walutowych, które ustalane są jako saldo należności i zobowiązań wyrażanych
w walutach obcych. Gdy aktywa i pasywa wyrażane w walutach obcych są sobie
równe, pozycja walutowa jest zrównoważona i w takiej sytuacji nie występuje ryzyko
walutowe. Jeśli aktywa w walucie obcej przewyższają pasywa, mówi się o pozycji
dodatniej lub długiej. W przeciwnej sytuacji, gdy pasywa w walucie obcej przewyższają aktywa, mówi się o pozycji ujemnej lub krótkiej.
Aby występowało ryzyko walutowe, muszą zasadniczo być spełnione dwa warunki: bank posiada otwarte pozycje w obcych walutach, a faktyczne zmiany kursu
walutowego odbiegają od oczekiwań banku 32.
Na ryzyko kursowe narażone są zarówno operacje natychmiastowe, jak również
operacje terminowe. Sposobem kontrolowania i minimalizacji operacji natychmiastowych jest wprowadzenie limitów dla każdej waluty osobno oraz dodatkowo dla
30
31
32
H. E. Buschgen, Przedsiębiorstwo…, op. cit., s. 312.
H. E. Buschgen, Przedsiebiorstwo…, op. cit., s. 313.
152
dealerów, z uwzględnieniem ich przygotowania, doświadczenia i innych elementów33.
Dokładniejsze określenie ryzyka walutowego wymaga na początku określenia
różnych jego rodzajów. Można wyróżnić przyszłe, przeszłe i obecne koncepcje. Dla
określenia przyszłościowego traktowania ryzyka walutowego stosuje się określenie
ekonomiczne ryzyko zmiany kursu walutowego, dla przyszłego traktowania ryzyka
walutowego – określenie ryzyko przeliczenia, dla obecnego traktowania ryzyka
walutowego – określenie ryzyko transakcyjne.
Ekonomiczne ryzyko zmiany kursu walutowego opiera się na założeniu, że zdyskontowane, oczekiwane w przyszłości przepływy pieniężne mogą ulec zmniejszeniu
w wyniku zmiany kursu walutowego. Ryzyko przeliczenia kursu walutowego polega
na powstaniu niebezpieczeństwa, że w sprawozdaniu końcowym grupy kapitałowej
wystąpi strata – po przeliczeniu pozycji sprawozdań finansowych filii i spółek –
córek włączonych do skonsolidowanego sprawozdania – na skutek zmian kursu
walutowego. Ryzyko transakcyjne wynika z pojedynczej transakcji płatniczej, która
związana jest z faktyczną zmianą jednej waluty na drugą walutę34.
Ryzyko utraty płynności finansowej
Płynność finansowa definiowana jest w różny sposób. W kontekście działalności
banku oznacza ona zdolność banku do sprostowania w każdej chwili bieżącym
zobowiązaniom. Płynność finansowa, inaczej określana mianem płynności płatniczej, oznacza posiadanie takiej ilości środków pieniężnych, która w danym momencie jest wystarczająca do realizacji bieżących wypłat 35.
Podstawową funkcją banku jest umożliwienie lokowania wolnych środków pieniężnych w postaci depozytów oraz udzielanie kredytów osobom, firmom i innym
podmiotom. Aby sprawnie spełniać te funkcje, bank musi zapewnić sobie płynność
finansową, czyli zgromadzić odpowiednią ilość środków pieniężnych. Zapewnienie
płynność polega na utrzymaniu zdolności do natychmiastowego pokrycia wszystkich płatności związanych z bieżącą obsługą wymagalnych depozytów, akcją kredy33
34
35
Zob. H. E. Buschgen, Przedsiębiorstwo…, op. cit., s. 314-315.
153
tową, a także w niespodziewanych sytuacjach związanych z wcześniejszym likwidowaniem depozytów, zwiększonym zapotrzebowaniem na kredyty, bądź kłopotów
z regulowaniem innych zobowiązań banku36.
Takie ryzyko teoretycznie jest niewielkie, jeśli bank dokładnie obserwuje zachowanie deponentów, a bankowy Komitet Aktywów i Pasywów prowadzi racjonalną
politykę. Banki starannie obliczają, jaka będzie sytuacja w dziedzinie płynności
w przyszłości. Co jakiś czas wyliczenia te wskazują, że dojdzie do wytworzenia się
potencjalnej luki płynności (wydatki bieżące są wtedy przejściowo większe od
wpływów), ale bank ma rezerwy, jakie stanowią rozmaite papiery wartościowe
o dużym stopniu płynności (np. bony i obligacje skarbowe czy certyfikaty depozytowe) i sprzedaje je w ostatniej chwili, odzyskując wypłacalność. Jeśli bank jest
w stanie przewidzieć wystąpienie tej luki płynności, może podjąć odpowiednie
środki zaradcze. Najprostszym jest podniesienie stopy procentowej, płaconej za
lokaty międzybankowe, co drobnemu bankowi pozwoli na szybkie pozyskanie dodatkowych środków.
Potencjalną lukę płynności przedstawia wykres 1.
W rzeczywistości zawsze mogą zaistnieć sytuacje wyjątkowe, prowadzące do
prawdziwej utraty płynności. Może to wyniknąć np. z równoczesnego wystąpienia
trudności ze spłatą kredytów przez kilku dużych kredytobiorców, wtedy wbrew
wszystkim przewidywaniom, nagle zmniejszają się wpływy banku i wystąpi duża
luka płynności. Może też wystąpić inne zjawisko: gwałtowny spadek depozytów. Do
takiej sytuacji dochodzi np. wtedy, gdy ukaże się negatywny artykuł o danym banku,
a zarząd i dział marketingu nie potrafią odpowiednio zareagować. Następuje wtedy
nagły „run” na bank, masowe wycofanie depozytów, co doprowadza do zachwiania
sytuacji finansowej banku. Jeśli sytuacja banku jest zdrowa, a zarząd prowadzi dobrą
politykę, nie powinno to zagrozić istnieniu banku. Narodowy Bank Polski i Bankowy Fundusz Gwarancyjny przychodzi zwykle takiemu bankowi z pomocą, co przywraca płynność, a to z kolei daje czas na odzyskanie zaufania klientów.
36
http://www.rafa.hg.pl/ryzyko/nowe/ryzyko%20utraty%20plynnosci.html, 06.08.2007.
154
Wykres 1. Luka płynności
Źródło: Z. Dobosiewicz, Podstawy bankowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. 197.
Warto zauważyć, że nawet w najlepszej sytuacji przejściowej utrata płynności doprowadza do zakłóceń w pracy banku, zmusza go do utrzymania dużych, kosztownych rezerw i do zawieszenia na dłuższy czas dochodowych lecz ryzykownych operacji. Gdy zarząd pracuje niezbyt dobrze lub gdy bank przeżywa prawdziwe problemy, krótkotrwałe zakłócenie płynności jest już groźniejsze i może spowodować
upadek banku37.
Poszczególne pozycje bilansu banku charakteryzują się różnym stopniem płynności. Gotówka i depozyty a vista klientów odznaczają się największym stopniem
płynności. Najmniej płynne są środki trwałe oraz inwestycje. O stopniu płynności
pozostałych pozycji decyduje termin ich zapadalności lub wymagalności 38.
37
38
Zob. Z. Dobosiewicz, Podstawy…, op. cit., s. 196-198.
155
Szczególny charakter problemów płynności w bankach sprowadza się przede
wszystkim do transformacji terminów prowadzonych przez banki. Powstaje ono,
ponieważ zobowiązania płatnicze wynikają nie tylko z operacji pasywnych, ale również z aktywnych. Po stronie aktywów udzielane są kredyty na różne terminy, zaś po
stronie pasywów przyjmowane są wkłady o różnych terminach zapadalności . Problem polega na niezsynchronizowanym w czasie dopływie i odpływie środków.
Do najważniejszych kategorii ryzyka płynności można zaliczyć w szczególności:

ryzyko substytutu,

ryzyko nieprzedłużenia wkładu wbrew oczekiwaniom banku,

ryzyko terminu,

ryzyko związane z nieoczekiwanym wycofaniem 39.
Istnieje jeszcze jeden rodzaj ryzyka płynności, który bank określa mianem ryzyka
związanego z subskrypcją. Składa się ono z trzech części:

ryzyka związanego z emitentem – jest ryzykiem poniesienia straty na skutek
niedotrzymania zobowiązania w odniesieniu do instrumentów będących
przedmiotem obrotu giełdowego, gdy strata uzależniona jest od cen
rynkowych,

ryzyka rynkowego – gdy walory tracą wartość po wyemitowaniu,

ryzyka związanego z lokatą – ryzyko zaczyna być groźne, gdy strata walorów
przekracza składki otrzymane z tytułu podjęcia ryzyka40.
Ryzyko stopy procentowej
Przez ryzyko stopy procentowej rozumie się niebezpieczeństwo negatywnego
wpływu zmian rynkowej stopy procentowej na sytuację finansową banku. Na skutek
niekorzystnego kształtowania się rynkowych stóp procentowych może nastąpić
zmniejszenie się spodziewanych dochodów banku, obniżenie wyniku finansowego
i wielkości funduszy własnych. Zmiany rynkowej stopy procentowej mogą się również okazać korzystne dla banku, co zależy od kierunku ich zmian oraz struktury
oprocentowania aktywów i pasywów banku 41.
39
40
41
Ibidem, s. 357
Ibidem, s. 358.
156
Ryzyko stopy procentowej jest nierozerwalnie wpisane w bankowy proces pośrednictwa finansowego i transformacji terminów płatności, dzięki którym to funkcjom bank uzyskuje przychód. Uznając, że ryzyko stopy procentowej nie może i nie
powinno być wyeliminowane, nadzór bankowy przede wszystkim zwraca uwagę na
potrzebę ustanowienia adekwatnego procesu zarządzania tym ryzykiem oraz na
zagrożenia wynikające z nadmiernego narażenia banku na ryzyko stopy procentowej, którego konsekwencją może być osłabienie płynności a w skrajnych wypadkach
wypłacalności banku42.
W szerokim rozumieniu, ryzyko stopy procentowej występuje wówczas, gdy
w operacjach związanych z gospodarką aktywami i pasywami banku zmiany ich
oprocentowania nie są wzajemnie zsynchronizowane zarówno pod względem wysokości stopy procentowej, jak i terminu wymagalności pasywów z terminami zapadalności aktywów. Ryzyko stopy procentowej dotyczy więc banku utrzymującego
pozycję niedopasowania43.
Ryzyko niedopasowania stopy procentowej występuje także wtedy, gdy bank
udzieli kredytu na określony procent, a następnie rynkowa stopa procentowa wzrośnie. Oznacza to spadek marży kredytowej banku, a być może nawet straty netto na
kredytach już udzielonych44.
Źródłem ryzyka stopy procentowej jest brak pewności odnośnie przyszłych rynkowych stóp procentowych oraz ich struktury terminowo – produktowej. Zagadnienie szacowania przyszłego poziomu stóp procentowych jest istotne z wielu
względów. Przede wszystkim badanie i pomiar ryzyka stopy procentowej umożliwia:
42
43
44
45

podejmowanie działań zmniejszających ekspozycję na ryzyko,

wyznaczanie zapotrzebowania na kapitał,

podejmowanie decyzji zabezpieczających,

optymalną alokację kapitału45.
http://www.nbp.pl/Publikacje/nadzor_bankowy/pdf/rekomendacja_g.pdf, 14.08.2007.
http://www.expander.pl/expander/index.jsp?place=Lead12&news_cat_id=134&news_id
=579&layout=5&page=text, 14.08.2007.
Z. Dobosiewicz, Podstawy... op. cit., s. 199.
Zob. A. Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz, Podstawy…, op. cit., s. 366–367.
157
W odróżnieniu od większości krajów zachodnich, w Polsce ryzyko stopy procentowej jest względnie niskie – bankom udaje się prawie całe ryzyko przerzucić na
klientów. Sytuacja ta będzie się jednak szybko zmieniać wraz z upowsze-chnieniem
depozytów o stałej stopie procentowej i coraz szerszym wprowadzaniem instrumentów finansowych o stałym oprocentowaniu na polski rynek finansowy 46.
Ryzyko personalne i rzeczowo-techniczne
Ryzyko personalne może wynikać z istniejącego zatrudnienia lub z przyjmowania
nowych pracowników. Podzielić je można na ryzyko ilościowe i jakościowe 47. Jako
ryzyko ilościowe rozumie się wszystkie ryzyka, które są związane z ilościowymi
aspektami pozyskiwania i zatrudniania pracowników. Ryzyka jakościowe wynikają
z cech charakteru pracowników oraz ich kwalifikacji 48.
Na skutek braku personelu o odpowiednich kwalifikacjach i fachowości mogą
wystąpić straty spowodowane podjęciem niewłaściwej decyzji, nieumiejętnością
identyfikacji „złych kredytów”, i oceny zdolności kredytowej klienta, błędnym wypełnieniem zlecenia płatniczego, realizacją sfałszowanego czeku 49. Sedno ryzyka
personalnego tkwi w niewłaściwym wypełnianiu obowiązków zarówno na skutek
zaniedbań, jak i z powodów zamierzonych. Zaniedbania i inne niedopełnienia obowiązków mogą wynikać z przepracowania, niedostatecznie zrozumianych poleceń,
złej atmosfery w pracy czy też niewystarczającego wyposażenia miejsca pracy. Mogą
one być także wynikiem zwykłego braku kwalifikacji, niewysta-rczającego wykształcenia lub braku praktyki. Ryzyko personalne może również powstać, gdy kierownictwo banku stawia zbyt duże wymagania, a pracownicy nie są odpowiednio motywowani do pracy. Ryzyko personalne może powstać także na skutek przestępstw kryminalnych z udziałem pracowników banku 50.
Skutki istnienia ryzyka personalnego sięgają od utraty prestiżu i irytacji klientów,
przez domaganie się odszkodowań od banku, po zagrożenie jego egzystencji na
46
47
48
49
50
Działanie banków uniwersalnych: wybrane problemy, Leśniewski L. (red.), Akademia Ekonomiczne im.
Karola Adamieckiego, Kolegium Zarządzania, Katowice 2000, s. 331.
158
skutek błędów w zarządzaniu lub aktywnych manipulacji organów zarządzających
bankiem51.
Przeciwdziałanie ryzyku personalnemu powinno odbywać się zarówno na płaszczyźnie ilościowej, jak i jakościowej. Liczebność pracowników powinna być tak
dobrana, aby nie byli oni przeciążeni pracą, ale jednocześnie stan zatrudnienia nie
powinien być nadmierny. Zbyt duża liczba pracowników powoduje nie tylko dodatkowe koszty, ale wprowadza chaos i zniechęcenie. W sferze jakościowej kierownictwo banku powinno zwrócić szczególną uwagę na wykształcenie, doświadczenie
i dotychczasowy przebieg kariery kandydatów na stanowiska szczególnie odpowiedzialne52.
Ryzyko rzeczowo-techniczne obejmuje wszystkie formy ryzyka, które mogą powstać w wyniku pozyskania i zastosowania środków wytwórczych, jak np. grunty,
budynki, sprzęt komputerowy. Również tutaj, podobnie jak w przypadku ryzyka
personalnego, można wyróżnić ryzyko ilościowe i jakościowe 53.
Odpowiednia liczba sprzętu ma równie duże znaczenie, jak odpowiednia liczba
pracowników. W przypadku zakupienia zbyt dużej liczby sprzętu bank poniesie
zbędne koszty wynikające z jego niepełnego wykorzystania. Dotyczy to szczególnie
sprzętu komputerowego, gdyż częste są przypadki zakupienia sprzętu nowoczesnego i drogiego w sytuacji, gdy wystarczyłyby komputery o nieco mniejszej wydajności, ale znacznie tańsze. Z drugiej strony, gdy bank zakupi zbyt mało sprzętu, lub
tani sprzęt o niskiej wydajności, może on ulec uszkodzeniu po niedługim okresie
eksploatacji54.
W celu ograniczenia ryzyka ilościowego w obszarze działania banków konieczne
jest planowanie zapotrzebowania zarówno w odniesieniu do wyposażenia przedsiębiorstwa, jak i wykorzystania budynków, co najmniej w perspektywie średnioterminowej, a najlepiej jednak w długoterminowej55.
51
52
53
54
55
A. Dmowski, J. Sarnowski, D. Prokopowicz, Podstawy…, op. cit, s. 346.
159
Ryzyko w obrocie zagranicznym
Zaangażowanie się banku komercyjnego w transakcje z innymi krajami wiąże się
z dodatkowym ryzykiem56. Ryzyko związane z transakcjami zagranicznymi jest wyższe niż przy transakcjach wewnętrznych, co wynika z dodatkowego ryzyka związanego zarówno z kształtowaniem się sytuacji politycznej i gospodarczej w danym
państwie, różnic w ustawodawstwie i zmian kursów walut.
Ryzyko związane z kształtowaniem się sytuacji w danym państwie jest określone
jako ryzyko kraju. Polega ona na tym, że w aktywnej działalności kredytowej istnieje
zawsze ryzyko zaprzestania lub opóźnienia spłat na skutek zmiany sytuacji politycznej i gospodarczej, np. z powodu trudności dewizowych, zmian rządu, wojny itp.
Wpływ tego typu czynników może być odczuwalny dla banku bezpośrednio, jak
i pośrednio poprzez korzystających z kredytów importerów lub eksporterów prowadzących transakcje handlowe z danym państwem.
W transakcjach zagranicznych może wystąpić również tzw. ryzyko transferu, gdy
władze danego kraju wydadzą zakaz transferu należności do innych państw.
Z pasywną działalnością kredytową wiąże się z kolei szczególne ryzyko gwałtownego wycofania wkładów lub depozytów z powodu wydarzeń politycznych, złej
sytuacji gospodarczej, zmian kursu walut, niekorzystnego kształtowania się stopy
procentowej zmian zasad opodatkowania odsetek. Obrotach z zagranicą ma się więc
do czynienia z ryzykiem typowym dla działalności krajowej, pogłębionym dodatkowo ryzykiem kraju, z którym dokonuje się operacji pieniężnych 57.
Zarządzanie ryzykiem bankowym
Zarządzanie ryzykiem kredytowym wymaga zapewnienia szybkiej i pełnej informacji o jego bieżącym stanie, zmianach i tendencjach rozwojowych 58. Pojawienie się
nowych rodzajów ryzyka i wzrost zagrożenia na międzynarodowych rynkach finansowych
56
57
58
spowodowały
uświadomienie
sobie
przez
kierownictwa
banków
M. Iwanicz – Drozdowska, W. Jaworski., Z. Zawadzka, Bankowość: zagadnienia podstawowe, Poltext,
Zob. B. Gruszka, Z. Zawadzka, Ryzyko w działalności bankowej - zabezpieczenia systemowe, Oficyna
Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1992, s. 25-26.
M. Zalewska, Współczesna bankowość T. 1, Difin, Warszawa 2007, s. 331.
160
o konieczności zarządzania ryzykiem, a także przyczyniły się do ciągłego doskonalenia metod jego pomiaru i sterowania. Równocześnie można zaobserwować ciągłą
modyfikację norm prawnych ograniczających podejmowanie ryzyk, do których
przestrzegania zobowiązane są banki przez swoje urzędy nadzoru lub banki centralne59. Jak podkreślają niemal wszyscy wybitni znawcy problemu, zarządzanie
ryzykiem kredytowym stanowi serce bankowości 60. Z racji szczególnych, specyficznych dla branży ryzyk, banki muszą prowadzić wyraźną politykę zabezpieczania
bądź politykę ryzyka61.
W procesie zarządzania ryzykiem wyróżnia się cztery podstawowe etapy, tj.: identyfikacja, ocena, monitorowanie i kontrola, czyli ograniczanie. Podstawowym warunkiem prawidłowej identyfikacji ryzyka jest zrozumienie jego istoty opisanej
w definicji. Po zrozumieniu, na czym polega dany rodzaj ryzyka, następnym krokiem powinna być analiza konkretnych przykładów, czyli źródeł powodujących
straty, po czym, aby jeszcze lepiej zrozumieć jego istotę, przykłady te należy pogrupować w odpowiednie kategorie. Po zidentyfikowaniu ryzyka, a więc gdy już poznamy zagrożenia, z którymi przychodzi nam walczyć, możemy zastanowić się jak je
zmierzyć. Gdy wiemy już, czym jest ryzyko oraz jakie poniesiemy straty w jego
wyniku, możemy zdecydować, jaką wielkość strat jesteśmy w stanie zaakceptować
w przyszłości. Po podjęciu tej decyzji, aby nie narazić banku na większe straty niż
założyliśmy, musimy wprowadzić system limitów. Ten system zostanie wykorzystany w procesie monitorowania i pozwoli na bieżąco określać czy straty spowodowane ryzykiem są zgodne z założoną i zaakceptowaną przez bank skłonnością do
ryzyka62. Limity mogą być ustalone przez zewnętrzne akty prawne, jak ustawa Prawo
bankowe czy uchwały Komisji Nadzoru Bankowego63. Jeśli okaże się, że straty są
zbyt duże, lub gdy bank zmniejszy swoją gotowość do ponoszenia ryzyka, należy
przejść do kolejnego etapu procesu zarządzania ryzykiem, czyli do kontroli. Ograni-
59
60
61
62
63
G. Borys, Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa –
Wrocław 1996, s. 173.
H. E. Buschgen, Przedsiębiorstwo…, op. cit, s. 195.
A. Adamus-Matuszyska, J. Hibner, P. Grobelny i in., Bankowość…, op. cit., s. 200.
W. Wąsowski, Zarys ekonomiki banku komercyjnego, Korporacja Romaniszyn, Piła 1999, s. 190.
161
czenie ryzyka można osiągnąć poprzez udoskonalenie systemów informatycznych,
czy też poprzez wykorzystanie instrumentów zabezpieczających, np. pochodnych 64.
W zależności od polityki banku i jego pozycji na rynku może on przyjąć
odpowiednią strategię kredytową, np. udzielać kredytów mniej lub bardziej
ostrożnie, jednak niezależnie od przyjętej polityki, kluczowym zagadnieniem jest
prawidłowa ocena poziomu tego ryzyka. Dlatego też banki podejmują szereg
działań mających na celu skuteczne zarządzanie ryzykiem kredytowym. Działania te
można podzielić na:

działania banku poprzedzające decyzje o przyznaniu kredytu, tj. identyfikacja
źródeł ryzyka i ich ocena,

działania, jakie podejmuje bank w związku z już przyznanym kredytem, są to
m.in. wszelkiego rodzaju działania monitujące oraz tworzenie funduszy celowych na pokrycie ewentualnych strat związanych z niespłaceniem kredytu65.
Ryzyko bankowe a nadzór bankowy
Nadzór bankowy jest nieodłączną częścią normalnie funkcjonującego systemu
bankowego. Z praktyki wynika, że musi on być sprawowany przez wyspecjalizowaną instytucję o znacznych możliwościach działania. Do zadań nadzoru bankowego
należą m.in.:

nadzorowanie bieżącej sytuacji banków, głównie dzięki analizie dokumentów i informacji, które banki muszą przekazywać nadzorowi; ma to pozwolić
na wczesne wykrycie zagrożeń bezpieczeństwa banków i przypadków nieprzestrzegania prawa i przepisów przez banki,

ratowanie banków zagrożonych upadkiem i niedopuszczenie do rozszerzania się tego typu zagrożeń na cały system bankowy 66.
Ponieważ zagrożenie dla poszczególnych banków może być utożsamiane
z zagrożeniem dla całego systemu bankowego, nadzór bankowy wprowadza normy
64
65
66
A. Adamus-Matuszyska, J. Hibner, P. Grobelny i in., Bankowość…, op. cit., s. 200.
http://www.statsoft.pl/czytelnia/finanse/pdf/migut.pdf, 04.08.2007.
162
ostrożnościowe, mające ograniczyć najgroźniejsze w danym okresie formy ryzyka 67.
Przedmiotem szczególnej troski nadzoru bankowego musi być sprawa zapewnienia
bezpieczeństwa lokat (depozytów) bankowych i zaufania ludności do instytucji
banku. Kapitały własne banku stanowią bardzo mały procent wszystkich kapitałów
wykorzystanych przez banki, zwykle ponad 90% środków finansowych wykorzystywanych przez banki pochodzi z depozytów. Nawet niewielkie zmniejszenie wielkości depozytów ma negatywne konsekwencje dla systemu bankowego i ogranicza
jego możliwości działania, a nagłe poważne zmiany stanu tych depozytów mogą
mieć katastrofalne skutki. W takiej sytuacji nadzór musi dbać o to, aby interesy
deponentów były zagwarantowane przez banki. W przeciwnym przypadku mogą
oni wycofać pieniądze, a to doprowadziłoby do upadku licznych banków i zakłócenia życia gospodarczego68.
Z praktyki wynika, że największym zagrożeniem dla banków są złe kredyty. Dążąc do zmniejszenia tego zagrożenia, NBP wprowadził cały szereg norm, które
zmuszają banki do prowadzenia ostrożniejszej polityki. Warto dodać, że banki muszą też przekazywać nadzorowi bankowemu spis wszystkich kredytów udzielanych
jako akcjonariuszom i członkom kierownictwa, a w przypadku, gdyby kredyty takie
były wysokie, nadzór powinien podjąć odpowiednie kroki.
Wprowadzenie obowiązku systematycznego składania przez banki sprawozdań
finansowych, tworzenia wysokich rezerw na należności nieregularne, ograniczenia
wielkości poszczególnych kredytów, obliczenia współczynnika wypłacalności
i innych podobnych rozwiązań jest istotnym czynnikiem dyscyplinującym zachowanie banków i zmniejszającym zagrożenie płynności.
Komisja Nadzoru Bankowego dysponuje znaczącymi instrumentami, pozwalającymi jej na aktywne oddziaływanie na banki komercyjne. Nadzór wprowadził rygorystyczne normy, w wielu dziedzinach poważnie zmniejszające opłacalność operacji
bankowych, ograniczające także zakres niektórych z nich.
Bardzo poważne niebezpieczeństwo zaistnienia zjawiska „lawinowego” upadku
banków sprawiło, że nadzór został wyposażony w cały arsenał środków mających
67
68
Z. Dobosiewicz, K. Marton-Gadoś, Podstawy bankowości z zadaniami, Wydawnictwo Naukowe PWN,
Zob. Z. Dobosiewicz, Bankowość, op. cit., s. 31-32.
163
uniemożliwić taką sytuację69. Jeśli nadzór bankowy stwierdzi trudną sytuację finansową określonego banku, informuje o tym władze banku, mając nadzieję, że podejmą one zdecydowane kroki. Gdy to nie nastąpi, może on wydać zalecenia dotyczące
konkretnych posunięć, np. zwiększenia funduszy własnych czy przywrócenia płynności. Z praktyki wynika, że często władze banku nie są skłonne, lub nie są zdolne
do podjęcia zdecydowanych działań, pozwalających na poprawę sytuacji 70.
Jeśli analizy dokonane przez nadzór wykażą, że straty ponoszone przez bank
przekraczają połowę funduszy własnych banku, Komisja może uznać, że bank nie
ma szans wyjścia o własnych siłach z trudnej sytuacji. W takim przypadku może
ona:

podjąć decyzje o przejęciu banku przez inny bank,

wystąpić do sądu o ogłoszenie upadłości banku,

podjąć decyzję o likwidacji banku.
Z dniem ogłoszenia upadłości banku sąd wyznacza syndyka upadłości, który ma
za zadanie próbować doprowadzić do ugody upadłego banku z wierzycielami, a jeśli
okaże się to niemożliwe – sprzedać poszczególne składniki majątku banku
i ściągnąć należności wobec banku71.
Podsumowanie
Banki od początków swojego istnienia zawsze były, są i powinny być instytucjami
najwyższego zaufania. Dzieje się tak z racji pełnionych przez nie funkcji w gospodarce narodowej. Odgrywana przez instytucje bankowe rola pośrednika finansowego jest dla sprawnego rozwoju państwa szczególnie istotną i odpowiedzialną funkcją. Aby jednak banki nie straciły swojej pozycji w hierarchii instytucji finansowych,
muszą być najlepiej zarządzanymi podmiotami gospodarczymi w kraju. Niewątpliwie wiąże się z tym sprawne i efektywne zarządzanie ryzykiem w banku.
W niniejszym opracowaniu zaprezentowano szereg przykładów ryzykownych sytuacji, z jakimi na co dzień boryka się każda instytucja bankowa. Dlatego współcześnie tak ważne jest umiejętne zarządzanie bankiem oraz przestrzeganie wszelkich
69
70
71
Ibidem, s. 34-35.
Ibidem, s. 35.
Ibidem, s. 36-37.
164
regulacji dotyczących obrotu finansowego, aby w sytuacji ewentualnego zagrożenia
danym ryzykiem, możliwie jak najszybciej rozwiązać zaistniały problem.
Bibliografia:
[1] Adamus-Matuszyska A., Hibner J., Grobelny P. i in., Bankowość dla praktyków,
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową – Gdańska Akademia Bankowa,
Gdańsk, Katowice, Warszawa 2005.
[2] Borys G., Zarządzanie ryzykiem kredytowym w banku, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa – Wrocław 1996.
[3] Buschgen H. E., Przedsiębiorstwo bankowe, Poltext, Warszawa 1997.
[4] Capiga M., Harasim M., Szustak G., Finanse Banków, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, Warszawa 2005.
[5] Dowgiałło Z., Słownik ekonomiczny dla przedsiębiorcy, Znicz, Szczecin 1998.
[6] Dmowski A., Sarnowski J., Prokopowicz D., Podstawy finansów i bankowości,
Difin, Warszawa 2005.
[7] Dobosiewicz Z., Bankowość, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa
2003.
[8] Dobosiewicz Z., Podstawy bankowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
[9] Dobosiewicz Z., Marton-Gadoś K., Podstawy bankowości z zadaniami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
[10] Fedorowicz Z., Ryzyko bankowe, Wydawnictwa Prywatnej Wyższej Szkoły
Businessu i Administracji, Warszawa 1996.
[11] Gruszka B., Zawadzka Z., Ryzyko w działalności bankowej - zabezpieczenia systemowe, Oficyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1992.
[12] Iwanicz – Drozdowska M., Jaworski W., Zawadzka Z., Bankowość: zagadnienia
podstawowe, Poltext, Warszawa 2007.
[13] Jaworski W., Zawadzka Z., Bankowość: podręcznik akademicki, Poltext, Warszawa 2005.
[14] Krasodomska J., Zarządzanie ryzykiem operacyjnym w bankach, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2008.
165
[15] Matthews J., Thompson J., Ekonomika bankowości, Polskie Wydawnictwo
Ekonomiczne, Warszawa 2007.
[16] Wąsowski W., Zarys ekonomiki banku komercyjnego, Korporacja Romaniszyn,
Piła 1999.
[17] Wąsowski W., Ekonomika i finanse banku komercyjnego w zarysie, Zarządzanie i
Finanse, Warszawa 2002.
[18] Zalewska M., Współczesna bankowość, T. 1, Difin, Warszawa 2007.
[19] Zawadzka Z., Ryzyko bankowe: ryzyko stopy procentowej i ryzyko walutowe, Poltext,
Warszawa 1995.
[20] Działanie banków uniwersalnych: wybrane problemy, Leśniewski L., (red.) Akademia Ekonomiczne im. Karola Adamieckiego Kolegium Zarządzania, Katowice 2000.
[21] Mały słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997.
[22] http://www.rafa.hg.pl/ryzyko/nowe/ryzyko%20bankowe.html
[23] http://www.tf.pl/view.php?art=7361
[24] http://www.nbp.pl/publikacje/bank_i_kredyt/1999_10/rogowski.html
[25] http://www.statsoft.pl/czytelnia/finanse/pdf/migut.pdf
[26] http://kadry.nf.pl/Artykul/7211/Ryzyko-kursowe/finanse-kursy-walutryzyko-kursowe/
[27] http://www.rafa.hg.pl/ryzyko/nowe/ryzyko%20utraty%20plynnosci.html
[28] http://www.nbp.pl/Publikacje/nadzor_bankowy/pdf/rekomendacja_g.pdf
[29] http://www.expander.pl/expander/index.jsp?place=Lead12&news_cat_id=
134&news_id=579&layout=5&page=text
166
Streszczenie
Słowa kluczowe: bank, ryzyko bankowe, kredyt, stopa procentowa, finanse
Celem niniejszego opracowania jest ukazanie skali ryzyka, z jakim codziennie musi zmierzać
się instytucja bankowa w swojej działalności. Zaprezentowano propozycje, w jaki sposób bank
próbuje zapobiegać występowaniu ryzyka oraz ogranicza jego skutki.
Different forms of the bank risk in the context
of contemporary functioning of bank institutions
Summary
Key words: bank, bank risk, credit, interest rate, finance
The aim of this study is to show the scale of the risk with which everyday must to head a bank
institution in its operations. Presented ways in which the bank is trying to prevent the occurrence of
risks and limit its effects.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 167-189]
ISSN 1897-2500
Irina IGNATIEWA
Kijowski Narodowy Uniwersytet Technologii i Projektowania,
Wydział Ekonomii i Biznesu
Walentyna SZULGA
Kijowski Narodowy Uniwersytet Technologii i Projektowania,
Centrum Szkolenia i Współpracy Międzynarodowej
Сучасні моделі
стратегічного управління підприємством
Починаючи із другої половини ХХ століття у світовій економіці почали
виникати тенденції, які і на сьогоднішній день чинять значний вплив на
стратегічну поведінку компаній, а саме: постійний пошук шляхів максимізації
вартості компанії, а також постійна адаптація до зростаючої мінливості
зовнішнього середовища та інтенсивної конкуренції. На сьогоднішній день
закордонні та вітчизняні дослідники продовжують активно вивчати проблему
стратегічного управління підприємствами та, враховуючи такі характеристики
сучасного конкурентного середовища як аморфність та наддинамічність,
створюють все нові підходи до бізнес-стратегій.
Дослідження
компетенційно-орієнтованого
підходу
базуються
на
концепціях стратегічного менеджменту, закладених К.К. Прахаладом та Г.
Хамелом. Багато праць присвятили вивченню компетенційно-орієнтованого
підходу дослідники А. Дрежер та Дж. Ріс [2], які визначили основні положення
168
даного підходу. Ф. Амесс, А. Авадікян та П. Когендет у своїх дослідженнях
поєднують ресурсно-орієнтований та компетенційно-орієнтований підходи в
одну загальну концепцію стратегічного управління фірмами, які свою
діяльність базують на знаннях (так звані «knowledge-based firms») [1]. Автори Д.
Дж. Тіс, Г. Пісано і А. Шуен в свою чергу зазначали, що виділення областей
компетенцій фірми є виключно результатом еволюції її рутинних операцій.
Основи ж компетенційної моделі стратегічного оновлення ґрунтуються на
роботах В. Манке та Дж. Г. Аадне [10]. Не дивлячись на велику кількість
публікацій та досліджень з тематики сучасних бізнес-стратегій та стратегічного
менеджменту,
залишаються
невирішеними
такі
аспекти
стратегічного
управління бізнесом, як динамічне управління компетенціями й стратегічними
(ключовими) компетенціями компаній та загальна роль компетенцій у процесі
стратегічного розвитку компанії.
Приймаючи до уваги складність теми, яка розглядається в межах даної
статті та багатогранність точок зору дослідників на дане питання, метою статті
будемо
вважати
визначення
основних
підходів
до
використання
компетенційного підходу в практиці стратегічного менеджменту сучасних
компаній.
Узагальнюючи тенденції розвитку стратегічного менеджменту, які існують в
бізнесі на початку ХХІ століття, можемо відзначити такі основні з них:

поява терміну «нова економіка»;

поява і бурхливий розвиток нових напрямів стратегічної думки;

редизайн організацій;

принципово нові моделі лідерства.
Як результат зазначених трендів, у стратегічному менеджменті виникли
концепції, які дозволяють компаніям найкращим чином пристосовувати свої
довгострокові плани та поточну діяльність до зовнішнього середовища. Серед
таких концепцій часто називають:

сучасний фінансовий аналіз (ключовими ознаками якого стали такі
поняття як «вартість акціонера», «економічний прибуток», «теорія
вибору», тощо);
169
Irina IGNATIEWA, Walentyna SZULGA

ключові компетенції та нематеріальні активи;

динамічні конкурентні ринки («гіперконкуренція»);

конкурентні переваги, придбані шляхом об’єднання у альянси та
мережі.
У зв’язку з вищезазначеним, в сучасному стратегічному менеджменті можна
виділити наступні елементами бізнес-стратегій компаній, наявність, постійних
розвиток та вдосконалення яких гарантують довгострокову успішність в
сучасних умовах господарювання:

зниження
витрат
(шляхом
реінжинірингу
бізнес-процесів
та
підвищенню продуктивності робочої сили);

аутсорсинг, рефокусування та продаж бізнес-активів;

управління ефективністю.
Формулюючи бізнес-стратегії, власники та топ-менеджери в сьогоднішніх
умовах перш за все звертають увагу на такі чинники, як: джерела майбутніх
прибутків,
постійно
зростаюча
невизначеність
бізнес-середовища
та
інтенсивність конкуренції, популяризація інформаційних та комунікаційних
технологій, вимоги суспільства (соціальна відповідальність та відповідальність
за навколишнє середовище, етика та моральність бізнесу, пошук вищого
філософського сенсу існування того чи іншого бізнесу). У зв’язку із цим, не
можна оминути такий важливий тренд, як новітні моделі лідерства, які
проявляються в тому, що топ-менеджери компаній на сьогоднішній день
потребують зовсім інших компетенцій, ніж у минулому столітті. У ХХІ
столітті топ-менеджмент організацій, від якого очікують таких якостей, як
довіра, ентузіазм, результативність, здатність формувати мережеві структури та
впливати
на
інших,
використання
інформації,
потребує
наступних
компетенцій: ділова грамотність, креативність, гнучкість, емпатія, здатність
ефективно вирішувати проблеми та створювати стосунки і працювати в
команді, а головне – здатність бачити загальну картину бізнесу.
Компетенційно-орієнтований підхід базується на концепціях стратегічного
менеджменту, закладених ще К.К. Прахаладом та Г. Хамелом і будується
навколо колективного навчання щодо того, як координувати різноманітні
170
виробничі здатності та інтегрувати численні технологічні навички. Фірма в
рамках даного підходу розглядається як соціальний інститут, головною
характеристикою якого є компетенції, які є за визначенням дослідників
набором ефективно використовуваних здатностей. Деякі з компетенцій
визнаються стратегічними (або за К.К. Прахаладом та Г. Хамелом –
«ключовими») і саме вони є основним джерелом конкурентоспроможності
фірми («тим, що фірма робить краще за інших»). Центром компетенційноорієнтованого підходу є, за визначенням А. Дрежера та Дж. Ріса [2],
функціональні характеристики компетенцій фірми (тобто ті ефекти, які є
результатами застосування компетенцій підприємства), а не її структурна
характеристика.
Зазначимо, що у своїх дослідженнях Ф. Амесс, А. Авадікян та П. Когендет
поєднують ресурсно-орієнтований та компетенційно-орієнтований підходи в
одну загальну концепцію стратегічного управління фірмою, яка свою
діяльність базує на знаннях (knowledge-based firm) [1].
Другу групу підходів ці автори об’єднали під назвою теорія еволюційної
економіки. Автори зазначають, що для послідовників даного напряму, таких
як Д. Тіс, Г. Пісано і А. Шуен, а також Досі та Маренжо виокремлення області
компетенцій фірми є виключно результатом еволюції рутинних операцій.
Джерелом знань є рутинні операції, які розглядаються як постійно
повторюваний набір дій фірми, в той час як інновація є непередбачуваною
зміною («мутацією») рутинних дій, яка не може бути очолювана одним
менеджером.
В межах еволюційного підходу виокремлюють підхід
динамічних
здатностей (dynamic capabilities), які відображають здатність фірми до інтеграції,
створення та реконфігурації власних внутрішніх та зовнішніх компетенцій для
адаптації до мінливого зовнішнього середовища. Динамічні здатності, таким
чином, відображають здатність фірми створювати нові інноваційні форми
конкурентних переваг, що на нашу думку, є дуже важливим для відчизняних
підприємтсв, які вступають в сучасні умови господарювання, виходять на
глобальні
ринки,
які
відзначаються
своєю
гіпердинамічністю
171
та
інноваційністю.
Відмітні організаційні здатності можуть забезпечити конкурентну перевагу
та створювати дохід лише в тому випадку, коли вони базуються на діях,
навичках та складних активах, які важко імітувати.
Підхід динамічних здатностей відрізняється від ресурсного підходу тим, що
динамічні здатності розглядаються в даному випадку як дещо, що потребує
розвитку, а не просто прияняття як данності. Як зазначено у статті Д. Тіса,
Г. Пісано та А. Шуен: «Якщо джерелом економічного прибукту є контроль
над рідкісними ресурсами, такі речі як пошук знань та навчання стають в даній
організації стратегічно важливими. Саме ці елементи (пошук та залучення
знань, навчання, та акумулювання унікальних здатностей) є основою того, що
ми називаємо «підходом динамічних здатностей» . В такому випадку можемо
зробити висновок, що прибуток є не лише результатом невизначеності, а є
результатом направлених дій фірм, які диференціюють свої здатності, і
результатом зусиль менеджерів, які розподіляють ці активи у відповідності до
стратегічних цілей» [8].
В межах даного підходу ключової стратегічної ролі набувє також досвід в
таких сферах як управління дослідженнями та інноваціями (R&D), розробка
продуктів та процесів, виробництвоа, і людські ресурси [8].
172
Компетенційна модель стратегічного оновлення ґрунтується на роботах
авторів, сферою наукових інтересів яких є стратегічне оновлення і визначає
його як процес, що об’єднує:
1.
стратегічне мислення;
2.
скоординовані стратегічні дії;
3.
процес перетворення стратегічної ідеї в скоординовану стратегічну дію
[10].
Дана модель включає:
1.
підтримку
компетенцій,
скоординованого
що
розгортання
призначаються
активів
через
для
підтримки
структуровану
послідовність;
2.
побудову компетенцій, що спричиняє якісні зміни в існуючих активах,
здатних створити нові варіанти стратегічного розвитку [7].
Обидві складові залежать від централізованого управління, яке допомагає
уникати потенційних джерел небезпеки і може перешкоджати переходу між
різними підпроцесами стратегічного оновлення. Рисунок 2. ілюструє головні
аспекти моделі, яка розглядається.
173
У той час як стратегічна уява сприяє створенню нових компетенцій,
розвиток точок дотику готує організацію до них, підтримуючи послідовність і
встановлює взаємозв’язки із існуючими компетенціями [8]. Координація
стратегічних дій таким чином ґрунтується на двох попередніх процесах і
залучає адаптивне створення нових компетенцій.
Виходячи з мети даного дослідження, вважаємо за можливе зробити
наступні висновки.
1.
В
умовах
початку
ХХІ
століття
менеджери
компаній
все
частіше звертають увагу на такі стратегічно важливі фактори діяльності як:
джерела майбутніх прибутків, шляхи подолання постійно зростаючої
невизначеності бізнес-середовища, гіперконкурентний стан ринків, а також на
інформаційні технологій і соціальну та екологічну відповідальність бізнесу.
Тому сьогодні виникають нові підходи до створення та утримання стійкої
конкурентної переваги, нові моделі лідерства, що проявляється у попиті на
компетенціях зовсім іншого роду, ніж у ХХ столітті.
2. Підприємство в рамках компетенційно-орієнтованого підходу є
соціальним інститутом, головною характеристикою якого є компетенції. Деякі
з компетенцій можна визначити як стратегічні (або «ключові») і саме вони є
основним джерелом конкурентоспроможності фірми. Ядром компетенційноорієнтованого підходу є функціональні характеристики компетенцій фірми
(тобто ті ефекти, які є результатами застосування компетенцій підприємства), а
не їх структурна характеристика.
3.
Як
результат
вищезазначеного
виникає
компетенційна
модель
стратегічного оновлення, яка ґрунтується на стратегічному мисленні,
координації стратегічних дій, та удосконаленні процесів та методів
перетворення стратегічної ідеї в скоординовану стратегічну дію.
174
[1] Amesse F., Avadikyan A., Cohendet P., Resources And Competences Perspectives
On Strategy Of The Firm: A Discussion Of The Central Arguments. // Сайт в
Інтернеті: http:// cournot2.u-strasbg.fr/users/beta/Lea/AmesseAvadikyan-Cohendet.pdf
[2] Drejer A. & Riis J.O., “Competence development and technology”, The International Journal of Technovation, vol. 19, pp. 631-644, 1999.
[3] MacDonald G. and M. D. Ryall (2004), “How do Value Creation and Competition Determine Whether a Firm Appropriates Value?” Management Sci.
50(10) 1319-1333.
[4] Moore M. 1995, Creatіng Publіc Value: Strategіc Management іn Government, Harvard Unіversіty Press, Cambrіdge, Massachusetts.
[5] Moreton P. Value-based Strategy Theories: Clarification and Implications. March 2,
2004. Olin School of Business. Washington University in St. Louis.
[6] Nickerson J.A., Intellectual Capital Management Strategy: The Foundation of Successful New Business Generation, Washington University in St. Louis and Brian S.
Silverman, Harvard Business School // Journal of Knowledge Management
Volume 1, 1998.
[7] Sanchez R., Heene A. and Thomas H., Towards the theory and practice of competence-based competion, Dynamics of Competence-Based Competition, R. Sanchez, A.
Heene, H. Thomas (eds.) Oxford, England, Elsevier Pergamon, pp 1-36
(1996).
[8] Teece D. et al., 1994, “Understanding corporate coherence”, Journal of
Economic. Behaviour and Organization, 23, 1-30.
[9] The Universal Business Model // Сайт в Інтернеті: http://www. howarddowding.com/home.htm
[10] Mahnke V. & Aadne J. H., 1998, “Processes of Strategic Renewal, Competencies, and the Management of Speed,” DRUID Working Papers 98-20,
DRUID, Copenhagen Business School, Department of Industrial Economics and Strategy/Aalborg University, Department of Business Studies.
175
Current models of strategic business management
Summary
Key words: strategy, management
Since the second half of the twentieth century, the global economy began to emerge trends and today exert a significant influence on the strategic 175 heaviour of companies, namely, the constant
search for ways to maximize the company’s value, and constant adaptation to the increasing variability of the environment and intense competition. To date, foreign and domestic researchers continue
to actively investigate the problem of strategic management and, given these characteristics of modern
competitive environment as amorphous and create new approaches to business strategies.
Współczesne modele strategicznego zarządzania przedsiębiorstwem
Streszczenie
Słowa kluczowe: strategia, zarządzanie
W artykule autorki prezentują współczesne modele strategicznego zarządzania przedsiębiorstwem na podstawie światowej literatury przedmiotu w tym zakresie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 177-189]
ISSN 1897-2500
Julia W. GOREMYKINA
Instytut Demografii i Badań Społecznych,
Narodowa Akademia Nauk Ukrainy
Сегодня в европейских странах наблюдается значительный рост интереса к
тематике предоставления социальных услуг, который выражают организации,
работающие в этой сфере, потребители социальных услуг и учёные,
изучающие вопросы социальной защиты. Рост интереса связан в первую
очередь с увеличением численности потребителей социальных услуг
обусловленной старением населения, и, следовательно, увеличением в странах
Европы доли лиц, чей возраст старше 65 лет. Без сомнений для того, чтобы
социальные услуги были действенным инструментом социальной защиты
необходима чёткая концепция социальных услуг, чёткое определение схемы
функционирования системы социальных услуг. Актуальными данные вопросы
являются и для Украины, которая выстраивает собственную систему модель
социальных услуг и активно изучает опыт стран ЕС. В связи с этим,
целесообразно рассмотреть концепции предоставления социальных услуг в
различных европейских странах, и сравнив эти концепции с украинской
очертить общее понимание сути системы предоставления социальных услуг в
европейских странах.
Международная практика в сфере предоставления социальных услуг
свидетельствует об отсутствии общего правового определения концепции
178
социальных услуг во многих странах. Широкое толкование термина
«социальные
услуги»,
в
национальных
которое
социальной
охватывает
сфере
законодательств.
различные
характерно
Европейский
для
союз
направления
большинства
также
не
имеет
общепринятой правовой дефиниции понятия «социальные услуги». Страны
ЕС регулируют вопросы, связанные с предоставлением социальных услуг, в
соответствии с собственными социально-правовыми особенностями, однако с
учетом существующей в ЕС практики.
Комиссия
Европейского
Сообщества,
подчеркивая
важность
роли
социальных услуг в экономике и обществе стран ЕС, определяет такие общие
характеристики для социальных услуг:

они действуют на основе принципа солидарности;

они имеют всеобъемлющий и индивидуальный характер, отвечающий
различным потребностям в целях обеспечения основных прав человека
и защиты наиболее уязвимых групп;

они не предоставляются с целью получения прибыли;

они включают участие добровольных работников;

они прочно укоренилась в местные культурные традиции (это находит
свое отражение, в частности, в непосредственной близости между
поставщиком услуг и их пользователем);

существуют
определенные
асимметричные
отношения
между
поставщиками и пользователями услуг, которые не могут быть
приравнены к «обычным» отношениям между поставщиками и
потребителями [3].
Если определенный вид деятельности содержит одну или сразу несколько
из приведенных характеристик на уровне ЕС его считают социальной
услугой.
Кроме того, в ЕС выделяют две основные категории социальных услуг:

услуги установленные законодательством и услуги дополнительного
социального обеспечения, организованные различными способами,
охватывающие основные социальные риски, связанные со здоровьем,
179
Julia W. GOREMYKINA
старением, несчастными случаями, безработицей, выходом на пенсию
и инвалидностью;

другие основные услуги, предоставляемые непосредственно клиенту,
предусматривающие индивидуальную помощь с целью содействия
социальной интеграции и защиты основных прав. Эти услуги
включают в себя, в первую очередь, оказание помощи лицам, которые
столкнулись с личными проблемами или кризисными ситуациями
(например, долг, безработица, наркозависимость или распад семьи).
Во-вторых, они включают меры по полной реинтеграции лица в
общество (реабилитация, изучения языка для иммигрантов), и, в
частности,
на
рынке
труда
(профессиональная
подготовка
и
реинтеграция). Данная группа услуг дополняет и поддерживает роль
семьи в обеспечении опеки над молодежью и пожилыми гражданами.
В-третьих, эти услуги включают в себя деятельность по интеграции
лиц
с
долгосрочными
медицинскими
проблемами
или
инвалидностью. В-четвертых, они также включают социальное жилье,
предоставление
жилья
для
малообеспеченных
граждан,
менее
благополучных социальных групп [3].
Рассмотрев подход к определению сути социальных услуг на уровне ЕС
необходимо произвести анализ наиболее успешных моделей предоставления
социальных услуг в отдельных европейских странах, который
позволит
определить общее понимание сущности системы предоставления социальных
услуг, ее роль в социальной инфраструктуре.
Наибольшее количество индивидуальных особенностей имеет британская
модель предоставления социальных услуг. Социальные услуги в Соединённом
Королевстве
Великобритании
рассматриваются как услуги,
и
Северной
Ирландии,
прежде
всего,
существующие с целью предупреждения
социального исключения граждан, которые в них нуждаются и способствуют
максимально
независимой
жизни
граждан
в
обществе.
Ежегодно
социальными услугами пользуются 1,5 млн. незащищенных граждан. К
системе
предоставления
социальных
услуг
Великобритании
отнесено
180
большое количество видов деятельности, поэтому правовое определение
данной концепции отсутствует. В Шотландии, Северной Ирландии,
Великобритании,
и
Уэльсе
действует
разная
законодательная
база.
Предоставление социальных услуг осуществляется в учреждениях по месту
жительства, в больницах и оздоровительных центрах, дома у клиента,
образовательных
учреждениях.
институционализированное
необходимых
услуг.
пользователей
обеспечения»
На
Считается,
воплощают
созданные
уровне
оценивание
в
что
потребителя
потребностей
наиболее
индивидуальные
зависимости
от
имеет
место
и
координация
полно
потребности
«пакеты
текущих
социального
изменений
и
потребностей. Британская система социального обеспечения представляет
собой синтез традиционной модели государства всеобщего благосостояния и
контролируемой рыночной экономики. Социальным обеспечением и его
финансированием
управляет
государство.
Органы
местной
власти
обеспечивают предоставление
социальных услуг. За государственную
политику,
и
законодательство
стандарты
отвечает
Министерство
здравоохранения, однако оно и подчиненные ему ведомства не являются
непосредственными поставщиками социальных услуг. В смешанной модели
Соединённого Королевства можно выделить 3 основные факторы управления
социальными услугами:
разделение администраций на агентства для
индивидуальной
каждого
подразделения;
привлечение к работе агентств и менеджмента по аналогии со сферой
бизнеса; существование «квази рынков», наличие государственных услуг на
экономических рынках, применение рычагов конкуренции [7, с. 11–12].
Наиболее децентрализованной из всех европейских является немецкая
модель предоставления социальных услуг. Регулятором деятельности по
предоставлению
услуг
в
ФРГ
является
федеративное
законодательство и разработанные региональными или местными органами
власти направления и принципы этой деятельности. Каждая из 16 автономных
земель, входящих в состав ФРГ имеет собственные исторические и
культурные особенности и традиции, поэтому существуют определенные
181
Julia W. GOREMYKINA
различия в процедурах функционирования социальных услуг, внедрении
различных видов социальных услуг, процедурах возмещения, приоритетах в
предоставлении услуг [6, с. 11]. Немецкая система распределяет социальные
услуги на три основные группы. К первой группе отнесены денежные
выплаты и услуги, предоставляемые лицам, которые оказались в трудном
социальном положении (согласно немецкому федеральному Закону «О
социальной помощи»). Вторая группа – это услуги, предоставляемые на
основе Закона «О социальном обеспечении детей и молодежи», то есть
социальные услуги для детей и молодежи. В рамках этой группы также
различаются три вида услуг: 1) меры направленные на защиту детей и
молодежи из группы «риска», 2) образовательные услуги, которыми
пользуются все дети страны, дневные детсады, 3) социальная работа с
молодежью и детьми с отклонениями или другим негативным опытом.
Основными услугами третьей группы являются страховые услуги и
социальные услуги по долгосрочному уходу (институциональный уход на
дому, услуги в домах сестринского типа) [8, с. 11–12].
«Субсидиарность» и «децентрализация» являются базовыми принципами
системы
услуг.
Субсидиарность предусматривает минимальный уровень вмешательства
государства и независимое управление услугами. Это выражается
в
преобладании негосударственного предоставления социальных услуг над
государственным.
поставщиками
Неприбыльные
услуг
организации
в
Германии,
являются
основными
поскольку
местные
администрации обязаны предоставлять таким организациям финансовую
помощь. Стоит отметить, что услуги, которые предоставляют неприбыльные
организации, обходятся значительно дешевле, чем услуги, предоставляемые
государственными учреждениями, поскольку не нужно создавать услугу и
содержать штат работников, тратить дополнительные ресурсы. Кроме того,
создается конкуренция на рынке социальных услуг. Отдельного внимания
заслуживает и принцип децентрализации в управлении социальными
услугами в ФРГ. Он предусматривает значительную свободу в определении и
182
выполнении задач в социальной сфере для муниципальных властей и
закреплен на конституционном уровне [7, с. 10–11].
Под понятием «социальные услуги» во Франции понимают услуги по
различным направлениям деятельности в целях оказания помощи адресным
группам населения усовершенствовать стандарты жизни. Согласно Семейному
и Социальному кодексам во Франции эти услуги оказывают в основном
медицинские
и
медико-социальние
учреждения.
«Солидарность»
и
«включение» – два основных принципа построения французской модели
социальных услуг. Принцип солидарности закреплен в «Кодексе социального
обеспечения», в соответствии
взаимную ответственность
солидарности
был
солидарности».
изолированных
с которым солидарность предполагает
и общие риски. В 1970 году принцип
расширен
Данный
и
появился
принцип
граждан
к
принцип
«национальной
предусматривает
существующей
сети
привлечение
здравоохранения
и
социального обеспечения. Существенным шагом в этом стало внедрение в
1988 году «Минимального дохода включения», компонентами которого
являются доход и личный договор на включение [7, с. 12–14].
Собственную
концепцию
«социальных
услуг»
имеет
и
Венгрия.
Деятельность в сфере предоставления социальных услуг в Венгрии регулирует
«Закон о социальном управлении и социальных услугах». Этим законом
услуги делятся на 2 группы: 1) социальные услуги «базового социального
обеспечения», среди которых: а) предоставление питания пожилым и
больным; б) надзор за детьми, их питанием и образованием; в) обеспечение
домашнего ухода за пожилыми людьми, инвалидами и больными, г) семейный
уход; 2) социальные услуги «специализированного обеспечения», которые
оказывают: а) медицинские учреждения для инвалидов; б) учреждения
краткосрочного пребывания для детей, пожилых людей бездомных и
инвалидов; в) клубы для пожилых людей, бездомных и инвалидов, г)
учреждения
долгосрочного
инвалидов,
бездомных.
пребывания
Фактически
для
услуги
детей,
пожилых
«базового»
людей,
ориентированы на удовлетворение основных потребностей уязвимых групп
183
Julia W. GOREMYKINA
населения. Обычно такие услуги предоставляются в пределах общины или
семейного окружения. Разница между социальными услугами «базового
социального обеспечения» и услугами «специализированного обеспечения»
заключается
в
том,
что
услуги
«специализированного
обеспечения» предусматривают больше видов деятельности, чем услуги
«базового обеспечении». Кроме того,
частью «специализированного
обеспечения» является уход в специально определенных учреждениях [7, с. 1213].
Изложив европейские концепции социальных услуг целесообразно
рассмотреть аналогичную концепцию в Украине.
Закон Украины «О социальных услугах» от 19.06.2003 г. определяет
социальные услуги как «комплекс правовых, экономических, психологических,
образовательных, медицинских, реабилитационных и других мероприятий,
направленных на отдельные социальные группы или индивидов, которые
находятся в сложных жизненных обстоятельствах и нуждаются в посторонней
помощи, с целью улучшения или воспроизведения жизнедеятельности,
социальной адаптации и возвращения к полноценной жизни». Сложными
жизненными обстоятельствами считаются: инвалидность, старость, потеря
двигательной
активности,
одиночество,
сиротство,
беспризорность,
отсутствие жилья или работы, малообеспеченность, психологические или
психические расстройства, стихийное бедствие и т.п. В то же время
Бюджетный кодекс Украины разделяет социальные услуги на два типа: 1)
социальные услуги, которые государство обеспечивает для всех граждан, 2)
социальные услуги для отдельных категорий граждан. Закон «О социальных
услугах» касается второго типа услуг. Чаще всего такими услугами являются
социальные
услуги,
которые
предоставляются
льготным
категориям
населения, среди них: помощь в трудоустройстве, уход за инвалидами и
пожилыми людьми, социальная и психологическая помощь, и т. д. [1].
Наиболее принципиальными засадами украинской национальной системы
предоставления социальных услуг являются: содействие лицам, находящимся
в сложных жизненных обстоятельствах, которые они не в состоянии
184
преодолеть с помощью имеющихся у них средств и возможностей; создание
условий для самостоятельного решения жизненных проблем; предупреждение
возникновения сложных жизненных обстоятельств. Основные принципы
предоставления социальных услуг в Украине предумативают: адресность и
индивидуальный подход; доступность и открытость; добровольный выбор
получения или отказа от получения социальных услуг; гуманность;
комплексность; законность; социальную справедливость; максимальную
эффективность
субъектами,
которые
конфиденциальности
бюджетных
предоставляют
субъектами,
и
внебюджетных
которые
услуги;
средств
обеспечение
предоставляют
услуги;
соблюдения ними стандартов качества, ответственность за соблюдение
этических и правовых норм [5].
Социальные услуги в Украине представляются сетью учреждений
социального обслуживания различных категорий населения. Среди таких
учреждений: территориальные центры социального обслуживания, домаинтернаты для престарелых и инвалидов (взрослых и детей), учреждения
социального обслуживания бездомных граждан (дома ночного пребывания,
центры реинтеграции бездомных, социальные гостиницы), учреждения для
детей-сирот и детей, лишенных родительской опеки (детские дома и
общеобразовательные школы-интернаты, дома малютки, детские домаинтернаты, приюты для несовершеннолетних, детские дома семейного типа),
центры социально-психологической реабилитации детей, центры социальных
служб для семьи, детей и молодежи, центры Государственной службы
занятости. Роботу в сфере предоставления социальных услуг в Украине
координируют 14 министерств и ведомств.
Несмотря на значительные положительные изменения, в Украине
существует унаследованная от Советского Союза патерналистская модель
социальной политики, которая сформировалась в странах с директивной
экономикой.
Её
существенными
недостатками
являются:
поощрение
склонности некоторых групп населения к иждивенчеству, полный контролем
государства над социальной сферой, неразвитость структур гражданского
185
Julia W. GOREMYKINA
общества, рост социальной пассивности, бесконтрольный бюрократизм в
социальной сфере, недостаточный уровень сотрудничества государственного
и негосударственного секторов в ходе предоставления социальных услуг. В
связи с этим появляется необходимость реформирования сферы социальных
услуг. Ответом на такую необходимость стало принятие в 2007 году
«Концепции реформирования социальных услуг», которая предусматривает
реализацию
укрепления
принципов
децентрализации,
муниципального
и
обслуживание
общественного
сектора
в
общине,
поставщиков
социальных услуг, поддержку негосударственных поставщиков социальных
услуг и социального предпринимательства, замену крупных государственных
институтов небольшими социальными заведениями, приближенными к
потребностям получателей, индивидуальный подход к клиентам, развитие
инновационных социальных услуг [4, 6].
Успех в реформировании социальной системы страны, как прогнозирует
В.Н. Новиков, будет зависеть от того насколько эффективно удастся
объединить
материального
личную
ответственность
благосостояния
поддержки
и
и
граждан
развитие
её
за
уровень
производства,
экономическую
своего
адресность
обоснованность,
трансформацию отношений собственности и социальное партнёрство, новые
условия ведения хозяйства и финансирования в социальной сфере,
реструктуризацию предприятий и трудоустройство граждан [2].
Итак, исходя из изложенного выше можно определить такие особенности
социальных услуг в европейских странах:
1) несмотря на отсутствие на уровне ЕС общей концепции социальных
услуг, имеет место определенное общее регулирование деятельности
по предоставлению социальных услуг, однако оно не является жестким
и почти не влияет на особенности национальных моделей социальных
услуг;
2) исторические, политические, экономические, социальные традиции
страны отражаются и в национальной модели социальных услуг: ее
организации, функционировании, финансировании. Национальное
186
законодательство, регулирующее предоставление социальных услуг
формируется под влиянием этих традиций, но вся совокупность
различных подходов к созданию системы социальных услуг построена
на общепризнанных принципах и правах человека.
Учитывая уникальность модели социальных услуг в каждом европейском
государстве и законодательства по вопросам предоставления социальных
услуг, понятие «социальные услуги» уместно представить как ряд услуг,
предоставляемый отдельным индивидам и семьям с целью помочь им в
преодолении
жизненных
препятствий,
удовлетворении
определенных
потребностей. На практике социальные услуги являются услугами для
незащищенных людей.
Несмотря на постоянно растущий научный интерес к тематике социальных
услуг до сих пор отсутствует определение такого важного понятия, как
«система предоставления социальных услуг». Это понятие следует ввести в
научный оборот. На сегодняшний день часто встречается понятие «система
социальных услуг», которое охватывает, прежде всего институциональное
наполнение, то есть систему учреждений, их функции, полномочия,
подотчетность, в то же время понятие «система предоставления социальных
услуг» несет функциональный, действенный акцент и сосредоточивает
внимание
на
процессе
и
по
предоставлению социальных услуг. Проанализировав опыт различных
европейских стран, термин «система предоставления социальных услуг»
можно определить как система, которая реализует право граждан на
социальную защиту через законодательное закрепление видов и форм
социальных услуг, принципов их предоставления и организации деятельности
сети специализированных учреждений по их обеспечению соответствующим
категориям граждан.
Таким образом,
услуг
являются:
составляющими системы предоставления социальных
виды
и
формы
услуг;
национальное
законодательство по вопросам предоставления социальных услуг; заведенияпоставщики социальных услуг; потребители социальных услуг; принципы и
187
Julia W. GOREMYKINA
подходы к предоставлению социальных услуг, которые не закреплены на
законодательном
уровне;
органы
власти,
организовующие
работу,
финансирующие, координирующие, и контролирующие предоставление
социальных услуг в сети учреждений (рис. 1).
Рис. 1. Система предоставления социальных услуг
Право граждан на социальную защиту
Регулирование предоставления социальных услуг
Принципы и
подходы к
предоставлению
социальных услуг
не закреплены
законодательно
Законодательная
база по вопросам
защиты
Виды социальных услуг
Формы социальных услуг
Порядок предоставления
Реализация
права
социальную защиту
граждан
на
Центральные органы
государственной власти
Местные органы
государственной власти и
местного самоуправления
Заведения-поставщики
Потребители социальных услуг
Связи, которые регламентируются законодательством
Связи, которые не регламентируются законодательством
Как свидетельствует pис 1. система предоставления социальных услуг
является сложной системой, характеризующуюся значительным количеством
параметров и взаимосвязей. Данная сложная система – многоуровневая
иерархическая конструкция, элементы которой взаимодействуют между собой
и с внешней средой, выполняя ряд задач. Можно утверждать, что миссия
систем предоставления социальных услуг в европейских странах заключается
в реализации права граждан на социальную защиту. В данный момент эти
системы переживают период динамичного развития и формирования на
188
международном
уровне
обобщенного
представления
о
их
функционировании.
[1] Закон України «Про соціальні послуги» вiд 19.06.2003 р. № 966-IV
[Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://zakon1.rada.gov.ua/cgibin/laws/main.cgi?nreg=966-15
[2] Новіков В. М., Завдання соціальної політики / В. М. Новіков // Соціальна
політика і соціальна робота. – 1997. – № 2-3 (3,4).
[3] Офіційний сайт Європейського Союзу [Електронний ресурс]. – Режим
доступу:
http://europa.eu/legislation_summaries/competition/state_aid/l33230_en.
htm
[4] Розпорядження Кабінету Міністрів України «Про схвалення Концепції
реформування системи соціальних послуг» вiд 13.04.2007 р. № 178-р
[Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://zakon.rada.gov.ua/cgibin/laws/main.cgi?nreg=178-2007-%D1%80
[5] Соціальні послуги: 85 запитань та відповідей [Електронний ресурс] /
Проект «Посилення регіональних соціальних служб в Україні». –
Режим доступу: http://soczakaz.org.ua/files/books/SocServices_FAQ2006.pdf
[6] Соціальні послуги в Україні: сьогодення та перспективи / [Т. В.
Семигіна, К. С. Міщенко, Т. Г. Кіча та ін.]. – К. : ВК «Зірка», 2007.
[7] Соціальні послуги: як побудувати українську модель на європейських
підходах [Електронний ресурс] / Проект «Посилення регіональних
соціальних служб в Україні». – Режим доступу:
http://eu.prostir.ua/data?t=1&q=2174
[8] Соціальні трансформації : міжнародний і вітчизняний досвід [моногр.]
/ [Новіков В. М., Сітнікова Н. П., Мусіна Л. А., Семенов В.В.] ; за ред.
В. М. Новікова. – К. : Ін-т економіки НАН України, 2003.
Julia W. GOREMYKINA
189
The conception of social services in Ukraine and the EU
Summary
Key words: social services, European Union, Ukraine
In the article the author presents the assumptions of social services in the United Kingdom,
France, Germany, in Hungary and Ukraine.
Koncepcja socjalnych usług na Ukrainie i w Unii Europejskiej
Słowa kluczowe: usługi socjalne, Unia Europejska, Ukraina
W artykule autorka przedstawia założenia systemów usług socjalnych w Wielkiej Brytanii,
Francji, Niemczech, na Węgrzech i Ukrainie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 191-202]
ISSN 1897-2500
Konstantin W. GRYNIAK
Вопросы социального отторжения в украинском
обществе: новейшие социальные риски
На сегодня в государстве сложилась ситуация, при которой социальные
риски во многих сферах создают реальные угрозы для социальной среды.
Вопрос минимизации социальных рисков еще тщательно не рассматривался
на государственном уровне. До сих пор не было разработано эффективной
методики их определения и классификации. В определенной степени это
связано с тем, что Украина обрела свою независимость сравнительно недавно
и сегодня классифицируется как страна с переходной экономикой.
Под социальным риском, как правило, понимают вероятность потери
социальным субъектом жизненно важного фактора (здоровья, способности к
труду, работы, безопасности, дохода, социально-экономического статуса и др.)
в повседневной жизни или в результате природных или техногенных аварий
(бедствий), следствием чего может быть временная или постоянная потеря
средств для существования. По определению МОТ, риск – это потеря дохода,
которая влечет за собой необходимость материальной поддержки граждан для
удовлетворения
минимальных
независимо
от
их
индивидуальных возможностей. В таком ракурсе сущность социального риска
трактуют большинство отечественных исследователей: Л. Бевзенко, М.
192
Вопросы социального отторжения в украинском обществе: новейшие социальные риски
Лощинин, С. Мартынюк, Ю. Плотинский, Ю. Саенко, В. Трубинин и другие
[1, 2, 3].
Исходя из указанных определений социальное исключение – один из
наиболее распространенных социальных рисков в Украине.
За все время независимости в украинском обществе изменилось много
параметров социальной стратификации, произошла глубокая социальная
поляризация
населения
и
возникла
социальная
экслюзия.
Феномен
социального отторжения является актуальным для значительной части
населения Украины, в частности, для определенных демографических групп.
Так, доля отторгнутых граждан среди всего населения Украины составляет
20%, а среди пожилых людей – 43% (для сравнения: например, в Македонии
он составляет 12 и 22% соответственно). Среди людей с низким уровнем
образования уровень социального отторжения вдвое превышает средние
показатели. Доля социально-отторгнутых среди лиц, проживающих в
сельской местности, в четыре раза выше, чем среди жителей городов [4].
По подсчетам экспертов ООН в состоянии острого социального
отторжения находятся 37,7% домохозяйств Украины, из них 16,9% находятся в
состоянии критического социального отторжения. Чрезвычайно высокие
риски социального отторжения (в 2,2 раза выше по сравнению со средними
показателями и в 2,5 раза выше по сравнению с семьями, которые состоят
исключительно
из
лиц
трудоспособного
возраста)
характерны
для
многодетных семей и для пенсионеров. Риск критического отторжения очень
высок для семей с детьми: в 2,7 раза выше, чем средний по стране, а также в
2,8 раз выше чем для семей без детей. Наличие в семье по крайней мере
одного безработного лица вызывает в увеличивает в 1,7 раза риск
критического отторжения по сравнению со средним риском и вдвое
повышает риск по сравнению семьями, в которых нет безработных [5].
Можно утверждать, что социальное отторжение на сегодня стало угрозой
для украинского общества. Об этом свидетельствуют данные исследований
последних лет. По итогам опроса, проведенного Социологической группой
«Рейтинг» в марте 2011 года, «пятерку крупнейших угроз для страны
193
формируют: экономический упадок (53%), рост безработицы (47%),
обесценивание гривны (23%), произвол власти (23 %) и деградация населения
(18%)». Далее в рейтинге – ухудшение медицинского обслуживания (15%),
рост преступности (13%). 9% назвали угрозой раскол страны и такое же
количество – возможную потерю независимости. Не чувствуют никаких угроз
2% украинцев. Не вызывает сомнения тот факт, что большинство из данных
угроз являются прямыми причинами социального отторжения [6].
Основными
причинами,
которые
вызывают
риски
отторжения, является недостаток стабильной и достойно оплачиваемой
работы; слабое развитие инфраструктуры для людей с физическими
ограничениями и престарелых, в частности сферы услуг – в том числе
информационно-культурных,
обеспечивающие
общения;
распространение алкогольной зависимости и социально обусловленных
болезней; недостаточная эффективность и недостаточное финансирование
социальных программ. Следует иметь в виду, что одна причина и / или
проявление социального отторжения может быть симптомом и причиной
других форм отторжения. Например, алкоголизм также является причиной
потери связей с обществом, ограничением возможности работать и получать
доход и т.п. [7].
Несмотря на значительную актуальность, в Украине вопросы социальной
включения / исключения начали обсуждаться совсем недавно и пока не
нашли своего отражения в законодательстве и не зафиксированы в
официальных документах по социальной политике [8].
Для Украины в наиболее общем понимании социальное отторжение
целесообразно рассматривать как несоответствие части населения стандартам
жизнедеятельности, сложившихся в обществе, что обусловлено прежде всего
нарушением (невыполнением) действующего законодательства в условиях
переходного
общества.
Законодательство
Украины
декларирует
государственные гарантии каждому гражданину достойного уровня жизни и
противодействует различным формам неравенства, однако на самом деле эти
194
гарантии далеко не всегда выполняются, и можно наблюдать различные виды
и формы лишений, неравенства и социального отторжения [7].
По мнению С. Оксамитной и В. Хмелько, в нынешней социальноэкономической ситуации в Украине наиболее характерными проявлениями
эксклюзии
является
недостаток
участия
в
потреблении,
оплачиваемой работе (по разным причинам, включая низкий уровень
образования), a также в определенных аспектах социального взаимодействия и
поддержки. Исследователи считают, что недостаток жизненно важных
материальных ресурсов остается важнейшей причиной неучастия части
граждан в основных видах активности в стране. В течение постсоветской
трансформации в Украине нехватка денег на питание достигла наибольшего
уровня среди всех указанных выше проявлений социальной эксклюзии в 1998
году. Доля индивидов, относящихся к домохозяйствам, которые отметили
недостаточность средств для приобретения повседневных продуктов питания,
по данным Киевского международного института социологии (КМИС),
возросла с 29% в 1994 году – до 51% в 1998. В течение 1999-2000 годов доля
тех, кому не хватало денег на еду, уменьшилась до 32%. На этом уровне,
охватывая почти треть населения, нехватка средств на продукты держалась в
течение 2001 и 2002 годов. И только в конце 2003 года эта категория членов
общества
–
исключенных
из
возможностей
нормального
питания,
сократилась примерно до четверти населения – 23,5%, а к середине 2004 года
– до 22,2%. Несмотря на положительную динамику доля тех, кому не хватает
денег на еду в 2011 оставалась достаточно высокой – 17,5% [9].
В. М. Новиков отмечает, что преодоление неравенства на принципах
справедливости
предусматривает
проведение
комплексной
политики, направленной на сокращение бедности во всех ее проявлениях,
сглаживание неоправданных различий в качестве жизни граждан. Это
означает, что технология реализации такой политики должна строиться на
системе социальных нормативов различного уровня, которые характеризуют
минимальные пороговые значения потребления товаров и услуг, а также
195
качественные оценки благосостояния граждан, которые определяют степень
развития человеческого потенциала [10].
В текущих экономических условиях создается тенденция к образованию
прослойки населения, в которой бедность сопровождает следующие
поколения. А. Ревнивцева отмечает, что, проблема бедности приобретает не
только экономический, но и социальный характер и становится социально
опасным явлением [11].
Анализируя явление социального отторжения целесообразно рассмотреть
и формы этого явления. Академик Э. Либанова выделяет такие формы и
проявления социального отторжения в Украине: экономические (низкие
доходы, ограниченные возможности занятости, плохие жилищные условия и
ограниченная возможность к средствам коммуникации); культурно –
образовательные (недоступность образовательных и культурных услуг),
социальные (недоступность системы социальной защиты, недоступность
медицинской помощи, ограниченность социальных связей); политические
(невозможность реализации политических прав и свобод) [12].
Данный перечень демонстрирует формы и проявления социального
исключения, которые существуют во многих странах. В определенной
степени специфическими в Украине (по сравнению с европейскими
странами) являются группы населения, которые испытывают социальное
отторжение. К таким группам относятся:

лица с инвалидностью или хроническими болезнями;

бездомные;

одинокие пожилые люди;

дети-сироты и дети лишенные родительской опеки;

определенная часть сельских жителей (особенно в отдаленных селах,
горной местности);

цыгане;

ВИЧ-инфицированные;

лица освобожденные из мест лишения свободы.
196
Представители этих групп населения, как правило, уязвимы в связи с тем,
что им присущи сразу несколько форм отторжения [7].
Наиболее проблемной с точки зрения социального отторжения является
группа, которую составляют бездомные. Опросы общественного мнения,
проведенного в 15 областях Украины, АР Крым и г. Киеве, выявило такие
категории бездомных как: жертвы незаконных сделок с жильем, катастроф и
несчастных случаев; иммигранты, сироты, инвалиды, лица, освобожденные из
мест лишения свободы, потерявшие жилье по бытовым причинам.
Большинство из них (84,2%) проявили заинтересованность к возвращению к
нормальной жизни. Однако, около 43% респондентов не имеют документов,
удостоверяющих личность, что делает невозможной их регистрацию в центре
занятости, выдачу пенсий и социальной помощи. Среди опрошенных – 80,7%
бездомных не получали социальной помощи. Неотложной проблемой
является крайне неудовлетворительное состояние здоровья бездомных. Среди
них распространены алкоголизм, наркомания, психические расстройства,
туберкулез, гепатит, ВИЧ / СПИД. 60,0% опрошенных постоянно
употребляют алкоголь, 50,0% – больные туберкулезом и 37,5% – больные
гепатитом [8].
Особенностью социального отторжения в Украине является нисходящая
социальная мобильность, и в категорию социально исключенных попадают
лица, которые в прошлом имели определенный статус и средства для
самообеспечения. Вследствие изменения статуса и дохода разрываются
социальные связи. Разрыв жизненно важных социальных связей, прежде всего
отсутствие среди окружающих лиц тех, которые могли бы помочь в случае
необходимости, является важным аспектом социальной экслюзии в Украине
[11].
К сожалению проблемы социального исключения и его измерения
обсуждаются преимущественно учеными. Осознание этого явления для
украинского общества и попытки определения степени социального
отторжения по различным аспектам: экономическими, политическими,
культурными
и
социальными
только
начинаются.
Стоит
отметить
197
аналитическую работу, которая проводится ПРООН в рамках регионального
отчета по человеческому развитию; Института демографии и социальных
исследований имени М.В. Птухи НАН Украины. В обществе активно
обсуждаются вопросы интеграции людей с ограниченными физическими
возможностями (инвалидов), бездомных, лиц, отбывавших наказание в местах
лишения свободы, детей-сирот и др., что по сути является политикой
социального вовлечения. Однако, не создано целостной государственной
политики по преодолению социального отторжения.
В связи с необходимостью анализа социального исключения в Украине и
разработки соответствующих мер
политики центром ПРООН была
осуществлена попытка сконструировать индекс социального отторжения,
который дает возможность не только классифицировать и отразить в цифрах
уровень глубины социального отторжения, но и создать всю цепочку – от
индивидуальных рисков (пол, возраст, наличие или отсутствие работы,
инвалидности, недостаток образования и др.) и до параметров культурных и
профессиональных отношений (если общество не толерантное, скажем, к
мигрантам, то они будут подвергаться риску социального отторжения).
Данные попытки осуществляются в местном контексте. Три сферы
(индивидуальные риски, культурные и профессиональные отношения,
местный контекст) сводятся в общий индекс, который может, с одной
стороны, отслеживать ситуацию в динамике, а с другой – отражает причинноследственную связь [13].
Кроме того, Э. Либановой и специалистами центра ПРООН создан
комплекс показателей, позволяющих формировать представление об уровне
и масштабах социального отторжения в Украине. Так, показатели отдельных
проявлений социального отторжения в Украине:
1. домохозяйство, где все взрослые трудоспособного возраста имеют
низкий статус на рынке труда;
2. хроническая (застойная, длительная) безработица;
3. бедность (по относительному национальному критерию);
4. невозможность обеспечения достаточного питания;
198
5. нехватка средств для посещения или приёма дома друзей;
6. нехватка средств для возможностей семейного отдыха вне дома;
7. нехватка средств для приобретения билетов в учреждения культуры;
8. ориентация структуры доходов на помощь (социальную и семейную) –
превышение ее доли более 33%;
9. недоступность образования;
10.
отсутствие
хотя
бы
одного
взрослого
с
профессиональным
образованием;
11. недоступность медицинской помощи;
12. недостаток средств для оплаты услуг неотложной медицинской
помощи;
13. плохие жилищные условия;
14. отсутствие телефона (стационарного или мобильного);
15. отсутствие транспортного сообщения;
16. невозможность получить социальную помощь;
17. неполучение платных услуг культуры;
18. возложение ответственности за свое благосостояние на государство [12].
Несколько
иные
индикаторы
включения
в
Украине
предлагают использовать С. Оксамитна и В. Хмелько:
1.принадлежность к домохозяйствам, которые страдают от нехватки средств
для ежедневного приобретения продуктов питания;
2. принадлежность к домохозяйствам, имеющих среднедушевой доход
меньше, чем половина медианного в соответствующем регионе;
3. длительная безработица (в течение одного года и более);
4. ниже обязательного средний уровень образования среди взрослых в
возрасте от 18 до 40 лет;
5. отсутствие помощи от ближних, когда индивид в ней нуждался [9].
Предложенные индикаторы показывают, что внимание государства только
к вопросам
бедности
не
решает
указанную
проблему
исключения в Украине. Противодействие социальному отторжению требует
199
комплексного вмешательства в общественные процессы на экономическом,
социальном и гражданском уровнях.
Стоит согласиться с мнением А. Ревнивцевой, которая считает, что для
преодоления
исключения
среди
населения
необходимо
восстановление социальных связей. Только путем предоставления социальной
помощи восстановить социальные связи в обществе невозможно. Прежде
всего, необходимо направить усилия на обеспечение занятости населения
(поскольку занятость дает как источник дохода, так и способствует
социализации личности), должна быть государственная пропаганда и
поддержка
семей.
Необходимо
обеспечить
постоянный
мониторинг
населения, которое становится социально исключенным. Такие исследования
важны с точки зрения выявления основных проблемных общественных групп,
выяснение факторов, которые привели к этому, с целью определения
направления социального регулирования, выявления наиболее действенных
средств воздействия [11].
Кроме того, по нашему мнению, анализ проблемы социального
исключения в Украине свидетельствует о необходимости обращения к
лучшим примерам мировой практики борьбы с этим явлением. Страны
Европейского Союза имеют обширный опыт и стратегии действий по
снижению уровня и преодоления социального отторжения, поэтому важно
изучить и обобщить эти практики для их эффективного использования в
Украине.
В сложившейся ситуации, когда Крым аннексирован Россией, а на востоке
страны имеет место вооруженный конфликт и Украина неофициально
находиться в состоянии войны, риск социального исключения в обществе
стремительно растет. Так, на сегодняшний день количество беженцев в
Украине, по данным ООН составляет 34 тысячи человек, и скорее всего это
еще не окончательная цифра. Проблема этих людей осложняется и тем, что
на официальном уровне эти граждане не попадают под категорию «беженец».
Таким образом, у людей нет возможности реализовать свои права и свободы
200
и можно говорить с полной уверенностью, что в Украине стало на 34 тысячи
исключенных больше.
В
связи
с
нестабильностью
курса
гривны,
а
также
огромными
экономическими проблемами страна столкнулась с ситуацией, когда
единственным
выходом
для
стабилизации
системы
становится максимальная экономия бюджетных средств и повышение
коммунальных тарифов. Все эти факторы в совокупности ощутимо ударят по
кошельку обычного Украинца, а это как следствие, приведет к сильному
обнищанию, и так не большого, среднего класса. Таким образом, в
ближайшее время следует ожидать, что социальные риски существенно
возрастут, в первую это касается риска потери работы, бедности,
инвалидности (преимущественно участников боевых действий в зоне АТО) и
т.д.
Сложная ситуация сложилась с жителями оккупированного Крыма.
Помимо беженцев, о которых упомянуто выше, на территории полуострова
остались жители, которые по ряду причины не могут покинуть свой дом. Уже
сейчас можем говорить о социальном исключении таких групп населения как
работники бюджетной сферы, крымские татары. Российская Федерация
проводит политику полной замены местных бюджетников на работников из
России, это касается не только руководящих позиций, но и других категорий
работников. Таким образом, люди теряют работу и оказываются в ситуации,
когда они не нужны ни государству Украины, ни тем более РФ. В такой же
ситуации оказались этнические жители Крыма
– крымские татары.
Большинство татар не приемлют нынешнюю власть Крыма и желают
оставаться в составе Украины. Уже сейчас мы видим явные проявления
ущемления прав и свобод татарского населения со стороны властей Крыма в
виде запретов на проведения памятных мероприятий, явная агрессия со
стороны пророссийско-настроенных жителей полуострова. По этническому
признаку социально-исключенными оказались украинцы, крымские татары и
все те, кто не поддерживают притязаний на Крым.
201
Таким образом, на сегодняшний день обострение социальных рисков и
как следствие социальное исключения для Украины, становится несомненно
жизненно важной проблемой, решение которой ни в коем случае нельзя
откладывать, по крайней мере контролировать и следить за ситуаций чтобы
на привести то точки не возврата, когда из стадии риска социальные
проблемы перейдут в стадию свершившегося события.
[1] Безтелесна Л., Мартинюк С., Ефективність управління соціальними
ризиками найманих працівників // Україна: аспекти праці. – 2007. – № 6. –
С. 17-24.
[2] Соціальні ризики та соціальна безпека в умовах природних і техногенних
надзвичайних ситуацій та катастроф / Відп. ред.: В.В. Дурдинець, Ю.І.
Саєнко, Ю.О. Привалов. – К.: Стилос, 2001.
[3] Соціальні ризики. – Т. 2 / Відп. ред.: Ю.І. Саєнко, Ю.О. Привалов. – К.:
ПЦ „Фоліант”, 2004.
[4] Тисячоліття Ц. Р. УКРАЇНА–2015. – 2013.
[5] Андрієвська В., Більш ніж третина (37,7%) домогосподарств в Україні
знаходяться у стані гострого соціального відторгнення, - нова Доповідь
ПРООН.: [Электрон. ресурс]. – Режим доступа:
http://www.un.org.ua/ua/information-centre/news/1346
[6] Соціологічна группа «рейтинг», Рейтинг загроз: динаміка: [Электрон.
ресурс]. – Режим
доступа:http://ratinggroup.com.ua/upload/files/RG_zagrozy_032011.pdf
[7] Программа развития ООН. Социальное вовлечение в Украине: европейский выбор
и институты социального сектора ‒ К. 2010.
[8] Макарова О.В., «Соціальне відторгнення в Україні: специфіка проявів та
методологія оцінювання».
[9] Оксамитна С., Хмелько В., Соціальна ексклюзія в Україні на початковій
стадії реставрації капіталізму.
202
[10] Новіков В.М., Подолання надмірної нерівності – пріоритет соціальної політики
/ В.М. Новіков // Україна: аспекти праці. Науково-економічний та
політичний журнал. – 2013. – № 1. – С. 3-7.
[11] Рєвнівцева О. В., Соціальне виключення: проблеми визначення та дослідження –
2008.
[12] Національна доповідь 2011, Україна: на шляху до соціального залучення:
[Электрон. ресурс] – Режим доступа:
http://www.undp.org.ua/files/ua_95644NHDR_2011_Ukr.pdf
[13] Котляр А., Перезавантаження: за межами грошових вимірів, [Электрон.
ресурс]. – Режим доступа:
http://gazeta.dt.ua/SOCIETY/perezavantazhennya_za_mezhami_groshovi
h_vimiriv.html
Issues of social exclusion in the Ukrainian society: the newest social risks
Summary
Key words: social exclusion, social risk, risk groups, Ukraine
Author presents the most current social risk in Ukraine and problems of social exlusion. Lists
all major risk groups vulnerable to this phenomenon.
Problemy wykluczenia społecznego w społeczeństwie ukraińskim:
najnowsze socjalne ryzyka
Streszczenie
Słowa kluczowe: wykluczenie społeczne, ryzyka socjalne, grupy ryzyka, Ukraina
Autorka przedstawia najważniejsze aktualne socjalne ryzyka na Ukrainie oraz problemy
wykluczenia społecznego. Wymienia wszystkie ważniejsze grupy ryzyka zagrożone tym zjawiskiem.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 203-214 ]
ISSN 1897-2500
Maria A. KRYMOWA
Современные особенности
и перспективы использования государственного
Одним из главных элементов развития национальной статистики,
адаптированной к условиям глобальной экономики, является создание и
внедрение
современной
классификаций,
системы
гармонизированных
с
статистических
международными.
Внедрение
статистической классификации позволяет поднять на качественно новый
уровень статистический анализ национальной экономики и прогнозирования
ее развития, изучения межотраслевых проблем.
Система экономической классификации и кодирования используется на
различных
уровнях
управления:
международном,
межгосударственном,
национальном и межотраслевом, отраслевом и системном (предприятия).
Кроме уровней существует и разнообразный круг предметов осуществления
классификаций, такие как: виды экономической деятельности, сферы
услуг,
территориальное
образовательные уровни, виды производимой продукции и т.п.
деление,
204
Одним из важных предметов мировой и государственной классификации
являются виды профессиональной деятельности. Целью, которой является
систематизация информации о профессиональных и квалификационных
характеристиках
населения,
для
повышения
учета,
прогнозирования и сопоставления информации в сфере труда.
Вопросы совершенствования систем регулирования рынка труда являются
достаточно актуальными и исследуются в работах многих отечественных и
зарубежных
ученых,
таких
как
Т. Веблен,
Дж. Гэлбрейт,
С. Бандур,
Л. Безтелесна, В. Васильченко, Е. Гришнова, М. Нижний, Т. Заяц, Л. Ильич,
Л. Лисогор, Е. Маркова, Г. Мостовой, Л. Шаульская и другие. Однако
недостаточно рассмотренными остаются вопросы нормативно-правового
обеспечения процесса функционирования и взаимодействия всех субъектов
социально-трудовых отношений.
Целью статьи является исследование места и роли государственного
классификатора профессий Украины, как отдельного рычага в обеспечении
эффективного функционирования рынка труда, а также поиск направлений
его совершенствования с целью оптимизации дальнейшей работы с ним.
История создания и использования в статистической деятельности
Украины
общенациональной
системы
классификации
видов
профессиональных работ, берет свою основу еще во времена СССР. Первым
документом в этой сфере, был общесоюзный классификатор профессий
рабочих, должностей служащих и тарифных разрядов разработанный в 1986
году Научно-исследовательским институтом труда Государственного комитета
СССР по труду и социальным вопросам, Центральным бюро нормативов по
труду (ЦБНТИ) и главным научным исследовательским центром ведения
общесоюзных классификаторов. Указанный классификатор был составной
частью
единой
системы
и
кодирования
технико-
экономической информации, используемой в автоматизированных системах
управления народным хозяйством. Классификатор предназначался для
решения задач, связанных с расчетом численности рабочих и служащих,
205
Maria A. KRYMOWA
учетом состава и распределения кадров по категориям персонала, уровню
квалификации, степени механизации и условиям труда, расчета фонда
заработной платы рабочих и служащих, планированием дополнительной
потребности в кадрах, на всех уровнях управления в условиях обеспечения
машинной обработки информации [2].
Современный
государственный
классификатор
профессий
Украины
(ДК 003:2010), был утвержден и создан на основе внесения изменений в
существующие до этого классификаторы ДК: 003:95 и ДК: 003:2005. Его
особенностью является приближение структуры, системы кодификации и
профессиональных названий к Международной стандартной классификации
профессий (ISCO 88: International Standard Classification of Occupations).
Украинский классификатор профессий включает в себя около 6500 видов
работ, структурированных по 9 группам в зависимости от сферы деятельности
и необходимого уровня образования. Основными группами классификатора
являются: законодатели, высшие государственные служащие, руководители,
менеджеры (управляющие); профессионалы; специалисты; технические
служащие; работник сферы торговли и услуг; квалифицированные работники
сельского, лесного хозяйств и рыбоводства; квалифицированные рабочие с
инструментом; рабочие по обслуживанию, эксплуатации и контролю за
работой технологического оборудования, сборке оборудования и машин;
простейшие профессии [1].
Ключевой целью использования государственного классификатора в
масштабах
общества
-
является
создание
структурированной системы учета экономически активного населения.
Использование классификаторов видов профессиональной деятельности в
системе
организации
статистической
информации
страны
является
распространенным опытом в практике многих стран. С целью систематизации
и предоставления рекомендаций по созданию национальных систем
классификации видов профессиональной деятельности, международной
организацией
труда
были
разработаны
Международные
стандарты
классификации профессий (ISCO-08), содержащий в себе сгруппированный
206
перечень профессий, с кратким содержанием вида деятельности, сферы
приложения труда, а также перечня необходимых умений и навыков.
Главным
отличием
украинского
классификатора
профессий
от
международного, является отсутствие в нем развернутой характеристики
работ, которые должен выполнять специалист указанной профессии.
Функцию толкования сущности видов профессиональной деятельности в
Украине
выполняют
отдельные
справочники
квалификационных
характеристик профессий работников. Однако они не в полной мере
охватывают перечень профессий приведенных в классификаторе, что
является определенным недостатком существующей в Украине системы
классификации информации и затрудняет процессы определения отдельных
профессий. Кроме того, приведенные в международном классификаторе
профессии являются более широкими и позволяют адаптировать под нее
несколько более узких видов профессиональной деятельности.
Что
касается
систем
видов
профессиональной деятельности, они есть почти во всех развитых странах
мира, их отличием является специфичность систематизации данных,
количество и широта профессий, особенности использования в системе
общенациональной отчетности (таблица 1).
Таб. 1. Сравнительная характеристика национальных классификаторов
профессий и видов профессиональной деятельности
Страна
Национальное
(международное)
название
Международ
ный
уровень
International standard
classification
of occupation
(ISCO-08 )
Количе
ство
групп
Классификацион
ные признаки
и наличие
описания вида
9
разделов
Сфера
приложения труда.
Наличие краткого
описания
квалификацион
ны характеристик
Активность
Рекомендательный
характер для
создания
систем
профессиональных
классификаций
207
Maria A. KRYMOWA
Страна
Национальное
(международное)
название
Количе
ство
групп
Канада
National Occupational Classification
(NOC)
10
разделов
Standard Occupational Classification
(SOC)
23
раздела
Индия
National classification
of occupation (NCO)
10
разделов
Великобритания
Standard
Occupational
Classification
9
разделов
Нидерланды
Dutch Standard
Classification of
occupation (SBC)
10
разделов
США
Классификацион
ные признаки
и наличие
описания вида
Сфера
деятельности и
образовательный
уровень. Наличие
краткого описания
квалификационны
х характеристик
Сфера діяльності.
Наявність стислого
опису
кваліфікаційних
характеристик та
змісту діяльності
Сфера економічної
діяльності.
Наявність стислого
опису змісту
діяльності
Сфера
деятельности.
Наличие краткого
описания
квалификационны
х характеристик и
содержания
Сфера
деятельности и
образовательный
уровень. Наличие
краткого описания
Активность
Используется во
всех сферах
Обязательно для
использования во
экономики
‒||‒
Обязательно для
использования во
экономики
Рекомендательный
характер к
использованию
характеристик
Украина
Самыми
Государственный
профессий (ДК)
известными
9
разделов
Уровень
образования и
сфера приложения
труда
национальными
Обязательное
субъектами
хозяйствования во
экономики
классификациями
видов
профессиональной деятельности является: National Occupational Classification
208
(Канада), National classification of occupations (Индия), Standard Occupational
Classification (США), Standard Occupational Classification (Великобритания),
Общероссийский классификатор профессий рабочих, должностей служащих
и тарифных разрядов (Россия), Dutch Standard Classification of occupation
(SBC) и другие.
В отличие от первоначального предмета государственного классификатора
профессий, сущность которого заключается в возможности систематизации
информации внесенной в трудовые книжки работников всех субъектов
хозяйствования Украины, существует широкий круг сфер его применения и
отраслей, на которые влияет полученная и структурирована на его основе
информация.
На
международном
уровне,
классификатора профессий позволяет:

систематизировать международную информацию о мобильности
рабочей силы;

проводить оценку динамики развития видов профессиональной
деятельности в мировом масштабе;

осуществлять
международное
сопоставление
профессиональной
структуры занятого и безработного населения стран мира и оценку
динамики развития региональных и национальных рынков труда;

решать вопросы контроля и анализа международной миграции,
международного отбора и трудоустройства работников.
На
национальном
(государственном)
уровне
предприятиями классификатора профессий позволяет:

структурировать общую статистическую информацию в стране, в
соответствии со структурой занятого и безработного населения по
видам профессиональной деятельности;

осуществлять прогнозирование текущей и перспективной потребности
в кадрах по профессиональным группам;

формировать структуру государственного заказа на подготовку кадров;
209
Maria A. KRYMOWA

проводить
государственную
политику
по
уменьшению
уровня
структурной безработицы;

привести в соответствие национальную статистическую информацию
международным
стандартам,
для
упрощения
международного
сопоставления статистических данных;

создавать
профессиональные
стандарты
в
соответствии
с
существующими профессиями;

осуществлять статистический учет занятого населения, работающего
во вредных условиях труда;

формировать общегосударственную систему расчета трудового стажа
работников и начисления общих и льготных пенсий;

построить
общенациональную
систему
характеристик видов профессиональных работ, которая является
основой для создания должностных инструкций на предприятиях
страны и определения уровня заработной платы в соответствии со
сложностью профессии;

создавать информационную базу, в рамках общенациональной
системы профессиональной ориентации населения;

привести в соответствие структуру подготовки кадров, в системе
образования, существующей профессиональной структуре рынка
труда,
посредством
планирования
потребности
в
кадрах
и
использования классификатора при аккредитации образовательных
программ
и
составлении
нормативных
образовательно-
квалификационных характеристик отдельных специальностей;

создать информационное обеспечение деятельности операторов
рынка труда.
Для
субъектов
хозяйствования
классификатора профессий позволяет:

организовать первичный учет кадров на предприятии и ведение
системы
кадрового
делопроизводства
соответствии с существующим законодательством;
в
210

упростить процедуру поиска необходимой рабочей силы, за счет
возможности сопоставления имеющихся вакантных должностей с
профессиональной принадлежностью кандидатов;

упростить ведение статистической отчетности предприятия;

сформировать штатное расписание предприятия в соответствии с
существующими стандартами профессиональных классификаций и
построить на этой основе систему оплаты труда;

определять на предприятии рабочие места, которые приносят вред
здоровью человека и нуждаются в сокращении продолжительности
рабочего времени, а также начисления дополнительной компенсации;

привести существующие должности и должностные инструкции к
единой
общегосударственной
видов
профессиональной деятельности;

проводить
аттестацию
рабочих
мест,
функционирующих
на
предприятии.
Для
населения
предприятиями
классификатору профессий позволяет:

проводить расчет стажа и начисления пенсий;

получать дополнительные отпуска за характер профессиональной
деятельности и вредность работы;

идентифицировать имеющийся профессиональный опыт за рубежом
и упростить процесс трудоустройства и признания образовательного
уровня в других странах мира;

молодежи получать исчерпывающую информацию о существующих
профессиях в Украине, и необходимом уровне образования для ее
освоения.
Государственный классификатор профессий является отдельной составной
частью
государственной
системы
и
систематизации
статистической информации и взаимосвязан с широким кругом нормативных
211
Maria A. KRYMOWA
документов и классификаторов, как общеукраинских, так и мировых, и
европейских (рис. 1).
Негативное отношение работодателей к обязательности применения
Государственного классификатора профессий при решении кадровых
вопросов и заполнении трудовых книжек в Украине, связано в первую
очередь, со сложностью и отсутствием надлежащей информации об
особенностях его использования, а также слишком жестким механизмом
внесения изменений в его содержание, что в условиях динамичного развития
новых сфер экономической деятельности является крайне актуальным.
Рис. 1. Взаимосвязь Государственного классификатора профессий
Украины с другими нормативными документами
Международная
стандартная
отраслевая
классификация
видов
(ISIC)
Общая отраслевая
классификация
видов
деятельности в
рамках Евросоюза
(NACE)
Государственны
й классификатор
видов
Украины
(КВЕД)
Международная и
европейская статистика в
сфере труда и миграции
Положение про порядок
начисления пенсий
Международн
ый стандарт
классификаци
и профессий
(ISCO-08,
ISCO-88)
Государствен
ный
классификато
р профессий
Украины (ДК
003:2010)
Положение по
предоставлению льгот за
характер
Квалификационные
характе-ристики
профессий работников
Государственный заказ на
подготовку кадров в
профессиональном разрезе
Базы госстатистических
данных
Учебные программы
подготовки кадров
Профессиональные
стандарты
Должностные
инструкции
Профориентационные
терминалы
Нормативные и вариативные ОКХ
и ОПП учебных заведений
Трудовые книжки работников
Штатные расписания предприятий
Положение про аттестацию
рабочих мест
Диплом об образовании
212
Поэтому, целесообразным является проведение таких изменений в сфере
государственной классификации видов профессиональной деятельности
Украины как:

создание детальных методических рекомендаций по использованию
Государственного
профессий
в
кадровой
деятельности предприятий. Методические рекомендации должны
базироваться
на
накопленного
основе
существующей
практического
опыта
законодательной
в
этой
базы,
сфере
и
общегосударственных требований к ведению кадровой документации.
Это позволит упростить работу кадровых служб предприятий и
уменьшить количество существующих нарушений в сфере трудового
законодательства
и
оформления
отчетности
предприятий и организаций;

максимальное приближение названий видов профессиональной
деятельности международной классификации ISCO-08 с целью
упрощения
процессов
международных
ведения
компаниях,
кадрового
делопроизводства
функционирующих
на
в
территории
Украины и расширение возможностей международного сопоставления
статистических данных в сфере труда;

укрупнение существующей классификации видов профессиональной
деятельности, с целью избежания дублирования квалификационных
характеристик некоторых видов профессиональной деятельности;

обновление
и
дополнение
существующих
характеристик видов профессиональной деятельности в соответствии с
существующими требованиями современной экономики, научнотехнического прогресса и мирового опыта;

создание
более
Государственный
гибкого
механизма
внесения
профессий
изменений
по
в
инициативе
работодателей; внедрение практики разработки корректирующих
выпусков классификатора с целью уменьшения срока внесения в
213
Maria A. KRYMOWA
структуру
новых
видов
работодателям
помощи
деятельности;
в
обосновании
целесообразности внесения изменений в классификатор и построения
квалификационных характеристик для новых профессий;

расширение существующей классификации профессий, определение
видов экономической деятельности (в соответствии с КВЭД), в
которых
может
определенную
быть
использован
профессию,
с
труд
целью
человека,
упрощения
имеющего
работы
с
классификатором при поиске необходимого кода;

расширения спектра профессий, которые может занимать человек с
квалификационным
уровнем
«бакалавр».
В
мировой
практике
образовательно-квалификационному уровню «бакалавр» отвечает 60%
существующих профессий, в Украине же должности, которые может
занимать «бакалавр» составляют лишь 10%, а профессии с уровнем
образования бакалавров, по классификатору, отнесены в одну группу с
младшим специалистом, несмотря на то, что по мировым стандартам
«бакалавр» считается законченным высшим образованием; перенос
части профессий из группы профессионалов в группу специалистов;

разработка механизма учета и кодирования смежных и сквозных
профессий, который объективно используются в сегменте малого и
среднего бизнеса; создание интегрированных групп профессий для
увеличения уровня конкурентоспособности рабочей силы на рынке
труда;

дополниение классификатора профессий сжатыми характеристиками
видов профессиональной деятельности в соответствии с мировым
опытом
в
этой
сфере
или
провести
характеристик
разработку
для
отдельных
каждого
вида
профессиональной деятельности;

расширение классификаторa отдельным алфавитным указателем видов
профессиональной деятельности с соответствующими кодами, для
упрощения работы со справочником.
214
Таким образом, изучение места и роли Государственного классификатора
профессий в системе обеспечения эффективного функционирования рынка
труда
страны,
позволило
определить,
высокую
степень
влияния
использования приведенной в нем информации на всех уровнях социальнотрудовых отношений. Определено, что в целях его международной
унификации,
упрощения
и
увеличения
дальнейшего
использования, необходимо внесение ряда изменений в его структурную и
информативную составляющую.
[1] Державний класифікатор професій України ДК 003: 2010. – К.: Фактор,
2012.
[2] Общесоюзный классификатор профессий рабочих, должности служащих и
тарифные
разряды
[Електронний
ресурс]
–
Режим
доступу:
http://pravo.levonevsky.org/baza/soviet/sssr2279.htm
[3] International Standart Classification of Occupation [Електронний ресурс] –
Режим доступу: http://www.ilo.org/public/english/bureau/stat/isco/
[4] Standard Occupational Classification, [Електронний ресурс] – Режим доступу:
http://www.bls.gov/soc/
[5] National Occupational Classification (NOC), [Електронний ресурс] – Режим
доступу:
http://www5.hrsdc.gc.ca/CNP/English/NOC/2011/Welcome.aspx
The modern features and prospects
of the state classification of occupations in Ukraine
Summary
Key words: state classifier professions, the nature and prospects of utilization, Ukraine
In the article the author presents the specificity and prospects of utilization classifier of professions in Ukraine. Characterizes benefits that arise from its use.
Maria A. KRYMOWA
215
Specyfika i perspektywy wykorzystania państwowego
klasyfikatora zawodów na Ukrainie
Streszczenie
Słowa kluczowe: państwowy klasyfikator zawodów, specyfika i perspektywy wykorzystania,
Ukraina
W artykule autorka przedstawia specyfikę i perspektywy wykorzystania klasyfikatora zawodów na Ukrainie. Charakteryzuje korzyści, jakie wynikają z jego stosowania.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 217-244]
ISSN 1897-2500
Rafał GRUPA
Uniwersytet Warszawski, Wydział Zarządzania,
Katedra Psychologii i Socjologii Zarządzania
Mobbing w ujęciu prawnym w wybranych krajach
Unii Europejskiej oraz jego konsekwencje
w kontekście społeczno-ekonomicznym
Wstęp
We współczesnych czasach zjawisko mobbingu doskwiera coraz szerszej grupie
pracowników. Jest ono wynikiem dysfunkcjonalnych zachowań w organizacji, które
powinny być eliminowane, w celu zagwarantowania odpowiedniego wizerunku
firmy jako społecznie odpowiedzialnej, czyli etycznie i moralnie zaangażowanej
zarówno w rozwój swój jak i otoczenia. Niniejsze opracowanie prezentuje
problematykę mobbingu z perspektywy jej prawnych aspektów oraz zróżnicowane
konsekwencje, jakie wspomniana patologia wywiera na społeczeństwo.
Regulacje prawne w Polsce
Mobbing w zatrudnieniu to zjawisko mające wyraźne miejsce w polskim prawie
pracy. Głównym powodem wprowadzenia przez ustawodawcę przepisów prawnych
w tej materii była chęć dostosowania prawa polskiego do prawa wspólnotowego.
Polska przystępując do Unii Europejskiej, będącej obszarem dynamicznego
rozwoju przepisów antydyskryminacyjnych, implementowała tym samym wszelkie
218
Mobbing w ujęciu prawnym w wybranych krajach Unii Europejskiej oraz jego konsekwencje
przepisy precyzujące takie pojęcia jak dyskryminacja bezpośrednia, dyskryminacja
pośrednia, molestowanie, molestowanie seksualne, mobbing, zmuszanie do
dyskryminacji, odwrócenie ciężaru dowodu w postępowaniu o nierówne
traktowanie, czy też w końcu zakaz działań represyjnych wobec pracowników
dochodzących swoich praw naruszonych mobbingiem i dyskryminacją. Mimo
jednak, iż przepisy dotyczące mobbingu i dyskryminacji funkcjonują w polskich
warunkach już od kilku lat, znajomość tego tematu nie jest duża, a stosowanie
przepisów budzi sporo wątpliwości ze względu na nieostre pojęcia, którymi się w tej
materii operuje. Pracownicy często mylą mobbing z dyskryminacją, nie potrafią
również wskazać żadnego kryterium dyskryminacyjnego 1.
Od 1 stycznia 2004 roku nastąpiła nowelizacja Kodeksu Pracy włączając w to
zmiany niektórych zapisów ustaw. Jednym z nich był zapis poszerzający zakres
podstawowych zobowiązań pracodawcy w stosunku do pracowników. Obowiązek
przeciwdziałania mobbingowi został określony w art. 94 k. p³.
§ 1. Pracodawca jest obowiązany przeciwdziałać mobbingowi.
§ 2. Mobbing oznacza działania lub zachowania dotyczące pracownika lub
skierowane przeciwko pracownikowi, polegające na uporczywym i długotrwałym
nękaniu lub zastraszaniu pracownika, wywołujące u niego zaniżoną ocenę
przydatności zawodowej, powodujące lub mające na celu poniżenie lub ośmieszenie
pracownika, izolowanie go lub wyeliminowanie z zespołu współpracowników.
§ 3. Pracownik, u którego mobbing wywołał rozstrój zdrowia, może dochodzić
od pracodawcy odpowiedniej sumy tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za
doznaną krzywdę.
§ 4. Pracownik, który wskutek mobbingu rozwiązał umowę o pracę, ma prawo
dochodzić od pracodawcy odszkodowania w wysokości nie niższej niż minimalne
wynagrodzenie za pracę, ustalane na podstawie odrębnych przepisów.
1
http://mobbing-dyskryminacja.pl/ z dnia 20.04.2012 r.
Rafał GRUPA
219
§ 5. Oświadczenie pracownika o rozwiązaniu umowy o pracę powinno nastąpić
na piśmie z podaniem przyczyny, o której mowa w § 2., uzasadniającej rozwiązanie
umowy2.
Z powyższych przepisów można wywnioskować, że mobbing występuje tylko
w sytuacji kiedy dana osoba jest w stosunku pracy. Oznacza to, że mobbing dotyczy
osoby aktualnie zatrudnionej, w przeciwieństwie do dyskryminacji, która może już
mieć miejsce przed nawiązaniem stosunku pracy, na przykład podczas rozmowy
kwalifikacyjnej, której skutkiem jest odmowa zatrudnienia (art. 18 k. p.³ª).
Osoba, która doświadczyła mobbingu ze strony swojego pracodawcy nie jest
pozostawiona bez środków ochrony prawnej, zatem może dochodzić swych
roszczeń na drodze sądowej. Zanim pracownik zdecyduje się skierować sprawę do
sądu, może domagać się postępowania pojednawczego. Postępowanie pojednawcze
toczy się według kolejności określonej w Kodeksie pracy począwszy od art. 2443.
Art. 244. § 1. W celu polubownego załatwienia sporów o roszczenia
pracowników ze stosunku pracy mogą być powoływane komisje pojednawcze.
§ 3. Komisję pojednawczą powołują wspólnie pracodawca i zakładowa
organizacja związkowa, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa
organizacja związkowa – pracodawca, po uzyskaniu pozytywnej opinii pracowników.
Art. 245. W trybie przewidzianym w art. 244 § 3 ustala się:
1) zasady i tryb powoływania komisji,
2) czas trwania kadencji,
3) liczbę członków komisji.
Art. 246. Członkiem komisji pojednawczej nie może być:
1) osoba zarządzająca, w imieniu pracodawcy, zakładem pracy,
2) główny księgowy,
3) radca prawny,
4) osoba prowadząca sprawy osobowe, zatrudnienia i płac 4.
2
3
4
Kodeks pracy, ustawa z 26 czerwca 1974 roku, stan prawny obowiązujący w dniu 28 lipca 2011 roku,
www.prawo-pracy.pl/graf/Kodeks_pracy.pdf
Ibidem.
Ibidem.
220
Komisja pojednawcza wybiera ze swego grona przewodniczącego komisji oraz
jego zastępców i ustala regulamin postępowania pojednawczego, a następnie
wszczyna postępowanie na wniosek pracownika zgłoszony na piśmie lub ustnie do
protokołu. Na wniosku stwierdza się datę jego wpływu. Postępowanie pojednawcze
odbywa się w zespołach składających się z co najmniej 3. członków. Komisja
pojednawcza powinna dążyć, aby załatwienie sprawy w drodze ugody nastąpiło
w terminie 14. dni od dnia złożenia wniosku. Termin zakończenia postępowania
przed komisją pojednawczą stwierdza się w protokole posiedzenia zespołu 5. Ugodę
zawartą przed komisją pojednawczą wpisuje się do protokołu posiedzenia zespołu.
Protokół podpisują strony i członkowie zespołu. Niedopuszczalne jest zawarcie
ugody, która byłaby sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli postępowanie przed komisją pojednawczą nie doprowadziło do zawarcia
ugody, komisja na żądanie pracownika, zgłoszone w terminie 14. dni od dnia
zakończenia postępowania pojednawczego, przekazuje niezwłocznie sprawę sądowi
pracy. Wniosek pracownika o polubowne załatwienie sprawy przez komisję
pojednawczą zastępuje pozew. Pracownik zamiast zgłoszenia tego żądania może
wnieść pozew do sądu pracy na zasadach ogólnych. W razie niewykonania ugody
przez pracodawcę podlega ona wykonaniu w trybie przepisów Kodeksu
postępowania cywilnego, po nadaniu jej przez sąd pracy klauzuli wykonalności. Sąd
pracy odmówi nadania klauzuli wykonalności, jeżeli ze złożonych akt komisji
wynika, że ugoda jest sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego.
Nie wyklucza to możliwości dochodzenia ustalenia niezgodności ugody z prawem
lub zasadami współżycia społecznego na zasadach ogólnych 6. Pracownik może
wystąpić do sądu pracy w terminie 30. dni od dnia zawarcia ugody z żądaniem
uznania jej za bezskuteczną, jeżeli uważa, że ugoda narusza jego słuszny interes.
Sprawowanie obowiązków członka komisji pojednawczej jest funkcją społeczną.
Jednakże członek komisji pojednawczej zachowuje prawo do wynagrodzenia za czas
nie przepracowany w związku z udziałem w pracach komisji. Pracodawca jest
5
6
Ibidem.
Ibidem.
Rafał GRUPA
221
obowiązany zapewnić komisji pojednawczej warunki lokalowe oraz środki
techniczne umożliwiające właściwe jej funkcjonowanie. Wydatki związane
z działalnością komisji pojednawczej ponosi pracodawca. Wydatki te obejmują
również równowartość utraconego wynagrodzenia za czas nieprzepracowany przez
pracownika w związku z udziałem w postępowaniu pojednawczym 7.
W sytuacji, kiedy pracownik nie doszedł do porozumienia z pracodawcą przy
pomocy komisji pojednawczej, może skierować sprawę do sądu pracy. Sprawy
z zakresu prawa pracy rozstrzygane są przez sądy pierwszej i drugiej instancji. Sądy
pierwszej instancji to sądy rejonowe oraz okręgowe, a do orzeczeń tych sądów
odwoływać się można do sądów okręgowych lub apelacyjnych. Sąd Najwyższy jest
ostateczną instancją, do której składa się kasację. Po złożeniu pozwu dokonuje się
jego wstępnego badania mające na celu sprawdzić formalne wymagania, oraz mające
na celu umożliwić sprawne czynności procesowe.
W tego typu postępowaniu więcej obowiązku niż w pozostałych rodzajach
postępowań ciąży na samym sądzie. Sąd m.in. ma obowiązek prowadzić
postępowanie z urzędu (w przypadku spraw o ustalenie istnienia stosunku pracy),
wydaje zarządzenia mające na celu ściągnięcie określonej dokumentacji (np. akt
pracowniczych), nie stosuje ograniczeń dowodowych ze świadków i z przesłuchania
stron. Natomiast wydając wyrok, sąd orzeka o roszczeniach wynikających z faktów
przytoczonych przez pracownika także wówczas, gdy nie było ono objęte żądaniem
pracownika, lub gdy było zgłoszone w rozmiarze mniejszym niż usprawiedliwiony
wynikiem postępowania oraz uwzględnia inne alternatywne roszczenie niż te, które
zostało zgłoszone w pozwie8.
Sąd pracy nie jest jedyną instytucją, która idzie z pomocą poszkodowanym
w sytuacjach konfliktu z pracodawcą. W niektórych przypadkach prześladowania
będzie możliwość przypisania prześladowcy odpowiedzialności karnej. Tak będzie
w sytuacjach, gdy sprawca posłuży się szczególnie drastycznymi środkami (przemoc,
7
8
Ibidem.
M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać z mobbingiem, Scientific Publishing Group, Gdańsk
2004, s. 132.
222
groźba, zniewaga), godząc w dobra tej rangi jak zdrowie, wolność, godność i cześć
czy elementarne prawa pracownicze 9.
Najczęściej występujące przejawy mobbingu będzie można zakwalifikować jako
groźbę karalną (art. 190. k.k.) oraz zmuszanie (art. 191. k.k.). W pierwszym
przypadku – kto grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub
szkodę osoby najbliższej, jeżeli groźba wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę,
że będzie spełniona, podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2. Ściganie tego przestępstwa następuje na wniosek
pokrzywdzonego. Groźba karalna może być wyrażona przez każde zachowanie się
sprawcy – zapowiedź słowna, wyrażona na piśmie, a nawet gestem. Groźba
wzbudzająca
uzasadnioną
obawę,
że
będzie
spełniona
jest
warunkiem
przestępczości czynu. Aczkolwiek subiektywna ocena poszkodowanego jest
konieczna, to jednak obawa o spełnienie groźby musi być realna i uzasadniona 10.
Z kolei zgodnie z treścią art. 191. k.k. – kto stosuje przemoc wobec osoby lub
groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania,
zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Znamiona
wymuszenia mogą wypełniać zachowanie o różnym charakterze i stopniu
dolegliwości dla osoby zmuszanej. Pomimo tego jest to przestępstwo ścigane
z urzędu11.
Wymienione wyżej dwa artykuły Kodeksu karnego obrazują tylko pewną część
czynów czy zachowań, które mogą być brane pod uwagę przy oskarżeniach
z zakresu mobbingu. Kodeks karny prezentuje cały wachlarz artykułów, którymi
można się posłużyć w sądzie cywilnym.
Skala zjawiska mobbingu w Polsce
Poniżej zostały przedstawione dane statystyczne obrazujące skalę oraz rodzaje
zachowań mobbingowych w Polsce.
9
10
11
W. Cieślak, J. Stelina, Mobbing (prześladowanie) – próba definicji i wybrane zagadnienia prawne, Palestra 2003,
nr 10, s. 9.
M. Dąbrowska-Kaczorek, P. Banasik, Jak wygrać…, op. cit., s. 134-135.
A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2004, s. 446.
223
Rafał GRUPA
Mobbing w Polsce (CBOS, 2002)12 ‒ 17% pracowników ofiarami szykanowania
w miejscu pracy przez przełożonych; w tym 5% ‒ zgłaszało, że były to częste
przypadki (ryc. 1.).
Ryc. 1. Skala mobbingu w Polsce
Nie, nigdy 82%
Tak, ale rzadko lub
tylko raz 12%
Tak, często 5%
Źródło: Wykonano na podstawie badań CBOS, www.rop.sejm.gov.pl/1_Old/opracowania/pdf/
mobbing_ciop.pdf z 30.04.2012 roku.
6% pracowników w Polsce to ofiary szykanowania przez współpracowników
(ryc. 2).
12
Dane na podstawie badań CBOS z 2002 roku oraz na podstawie artykułu Mobbing w środowisku pracy
opracowanym przez Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, Pracownia
Psychologii i Socjologii Pracy dostępne na stronie http://rop.sejm.gov.pl/1_0ld/opracowania/pdf/
mobbing_ciop.pdf z dnia 30.04.2012 roku.
224
Ryc. 2. Mobbing w Polsce stosowany przez współpracowników
Nie, nigdy 94%
Tak, ale rzadko 4%
Tak, często 2%
Źrodło: Wykonano na podstawie badań CBOS, www.rop.sejm.gov.pl/1_Old/opracowania/pdf/
mobbing_ciop.pdf z 30.04.2012 roku.
Najczęstsze formy szykanowania polskich pracowników przez przełożonych
zamieszczone zostały na ryc. 3.
Ryc. 3. Formy szykanowania
Procent badanych spotykających się z danym
zachowaniem
Molestowanie seksualne
Przypisywanie konfliktowego…
Publiczne krytykowanie,…
Krótkie terminy zadań
Niesłuszne pozbawianie…
Szantażowanie zwolnieniem z…
Zmuszanie do nadgodzin
0
5
10
15
20
25
30
Źródło: Wykonano na podstawie badań CBOS, www.rop.sejm.gov.pl/1_Old/opracowania/pdf/
mobbing_ciop.pdf z 30.04.2012 roku
225
Rafał GRUPA
Ryc. 4. Przedstawia środowisko pracy jako miejsce konfliktów międzyludzkich
Ryc. 4 Sektory występowania działań mobbingowych
Procent odpowiedzi 'dużo' oraz 'bardzo dużo' konfliktów
Wszyskie grupy zawodowe
Kierowcy komunikacji zbiorowej
Administracja rządowa i…
Robotnicy budowlani
Specjaliści ds. bankowości
0
5
10
15
20
25
30
35
Źródło: Badania psychospołecznych warunków pracy, CIOP-PIB, 2000, SPR-04.10.31.
Według danych statystycznych Ministerstwa Sprawiedliwości w latach 2005-2009
do sądów pracy wpłynęły ogółem 2072 sprawy o mobbing (ryc. 5). Wpływ tych
spraw miał tendencję wzrostową do roku 2008 i wynosił:
13

w 2005 r. – 196 spraw,

w 2006 r. – 332 sprawy,

w 2007 r. – 678 spraw,

w 2008 r. – 698 spraw,

w 2009 r. – 168 spraw13.
Dane statystyczne na podstawie książki: M. Romer, M. Najda, Mobbing w ujęciu psychologiczno-prawnym,
LexisNexis Polska, Warszawa 2010, s. 213-217.
226
Ryc. 5. Ilość spraw o mobbing
800
700
600
500
sprawy
400
300
200
100
0
2005
2006
2007
2008
2009
Źródło: Na podstawie książki: M. Romer, M. Najda, Mobbing w ujęciu psychologiczno-prawnym, LexisNexis
Polska, Warszawa 2010, s. 213-217.
Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości z lat 2005-2009 dotyczących roszczeń
z art. 94³ k. p., a więc o ustalenie, iż pracownik był poddawany mobbingowi, oraz
zasądzenie odszkodowania w przypadku rozwiązania z tego powodu umowy
o pracę, kierowanych w badanym okresie spraw do sądów rejonowych czy sądów
okręgowych (jako sądów pierwszej instancji) nie jest duży. Wydaje się, szczególnie
w świetle różnorodnych publikacji dotyczących częstotliwości mobbingu, że nie
odzwierciedla ona rzeczywistej skali tego destrukcyjnego zjawiska 14. Dzieje się tak
dlatego, że w obecnej chwili zaledwie dziesięć procent mobbingowanych składa
pozew przeciwko swojemu pracodawcy. Ludzie boją się, że będzie się za nimi ciągnęła opinia pieniaczy i nikt nie zechce ich już zatrudnić. Według badania przeprowadzonego przez Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, jego wyniki stawiają polskich
pracodawców w bardzo niekorzystnym świetle. Na świecie odsetek osób ‘gnębionych’ w pracy jest dużo mniejszy niż w Polsce i waha się pomiędzy 6 a 20 procent.
Podobnie jak w Hiszpanii, Grecji i Brazylii najczęściej dyskryminowani są w Polsce
nauczyciele, urzędnicy państwowi, pracownicy służby zdrowia i opieki społecznej.
14
Ibidem, s. 212.
Rafał GRUPA
227
Krótko mówiąc: ludzie zatrudnieni w instytucjach państwowych. Spowodowane jest
to sytuacją, że w tych sektorach jest mnóstwo kierowników średniego szczebla.
Główni dyrektorzy nie są w stanie dopilnować, jak traktują oni swoich podwładnych. Poza tym w zakładach pracy utrzymywanych z podatków nie liczy się pieniędzy. Nikogo więc nie obchodzi, że firmy te tracą, bo ludzie na przykład bardzo
często chodzą na zwolnienia lekarskie. W prywatnym przedsiębiorstwie ze względów finansowych mobbing wychodzi na jaw bardzo szybko 15, gdyż pracodawca nie
może sobie pozwolić na ogromne skutki finansowe, jakie on za sobą niesie, a także
na utratę wizerunku, o który tak ciężko walczył.
Regulacje prawne oraz skala zjawiska w wybranych krajach Unii Europejskiej
Mając na uwadze prawny aspekt mobbingu w ujęciu europejskim, należy na początku wspomnieć, że obecnie nie istnieje żadna prawna regulacja Unii Europejskiej,
która odnosiłaby się wprost do zjawiska jakim jest mobbing 16. Jedynym aktem,
który stanowi o molestowaniu oraz bezpieczeństwie w miejscu pracy17 jest Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 20 września 2001 roku, jednakże nie stanowi ona
źródła prawa europejskiego.
W powyższym dokumencie Parlament ukazał swoje stanowisko, że w obecnych
czasach mobbing stanowi duże zagrożenie dla współczesnego miejsca pracy i należy
z nim walczyć oraz wprowadzać mechanizmy mające na celu zapobieganie jego
powstawaniu. Parlament nawołuje państwa członkowskie, aby stworzyły program
antymobbingowy na poziomie wspólnotowym i uważa, że jest to główny komponent strategiczny w celu rozwiązywania tego problemu.
15
16
17
Mobbing - polska specjalność, http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90439,4260095.html, z 30.04.2012 r.
C. L. Cooper, V. Di Martino, H. Hoel, Preventing violence and harassment in the workplace, European
Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Luxembourg 2003,
http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2002/109/en/1/ef02109en.pdf, s. 49, z 16.03.2012
roku.
Official Journal of the European Communities, European Parliament resolution on harassment at the
workplace (2001/2339(INI)), Harassment at the workplace A5-0283/2001, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2002:077E:0138:0141:EN:PDF, s. 138 z
10.02.2012 roku.
228
W strukturach UE została powołana instytucja do spraw mobbingu ‒ Komisja
do spraw mobbingu. Zadaniem tej Komisji jest przedłożenie szczegółowej analizy
zjawiska mobbingu w miejscu pracy w poszczególnych krajach członkowskich,
a następnie na podstawie uzyskanych danych (…) przedstawienie programu przeciwdziałania mobbingowi18, zatem zauważyć można, że europejska polityka antymobbingowa prowadzona jest w sposób globalny.
Szwecja
Szwecja jako jeden z pierwszych krajów w Europie wprowadziła akt prawny, który w kompleksowy sposób reguluje kwestie mobbingu. Powyższe rozporządzenie
zostało wydane 21 września 1993 r. przez Narodową Radę Bezpieczeństwa
i Zdrowia Zawodowego (National Board of Occupational Safety and Health). Akt
ten ustanawia metody mające na celu przeciwdziałać tyranizowaniu oraz sposoby ich
wdrażania. Szwedzki termin tyranizowanie (victimization) odnosi się do wielu zjawisk
takich jak: adult bullying (inne określenie mobbingu), mental violence (przemoc psychiczna) oraz
sexual harrasment (molestowanie seksualne), zatem pojęcie to przekracza w dużym stopniu definicje mobbingu. Szwedzki ustawodawca nakłada na pracodawcę obowiązek
planowania i organizowania pracy w ten sposób, aby w maksymalnym stopniu przeciwdziałać występowaniu zjawiska tyranizowania (…), przeciwdziałać zjawisku mobbingu, bez względu na to, kto jest ofiarą a kto sprawcą. Szczególnie ważnym jest,
aby przełożeni nigdy nie tyranizowali swoich podwładnych, na przykład poprzez
nadużywanie nadrzędnej pozycji w hierarchii zawodowej, lub jakiekolwiek inne
niewłaściwe zachowanie. Powinni oni dążyć do stworzenia dobrej atmosfery
w pracy poprzez wypracowanie odpowiednich norm postępowania i stworzenie
solidnych podstaw dwustronnego dialogu 19.
Ogólnie regulacje antymobbingowe w szwedzkim ustawodawstwie należy ocenić
w sposób pozytywny. Skupiają się one przede wszystkim na kwestiach prewencji
18
19
H. Szewczyk, Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Oficyna Wolters Kluwer Business, Poznań 2007,
s. 103.
M. Chakowski, Mobbing – aspekty prawno – organizacyjne, Wydawnictwo Branta, Bydgoszcz 2011, s. 72.
Rafał GRUPA
229
i likwidacji przyczyn zjawiska. Szczególnie ważne jest położenie nacisku na kwestie
organizacji pracy i właściwych relacji pracodawców z pracownikami20.
Francja
W dniu 17.01.2002 r. francuski parlament przyjął ustawę o modernizacji socjalnej, w którą to włączono przepisy odnoszące się przeciwdziałaniu mobbingowi.
Powyższy akt prawny wprowadził do francuskiego ustawodawstwa wiele przepisów
antymobbingowych mających na celu wykluczenie, ograniczenie oraz sposoby zapobiegania mobbingowi. Ustawa została skonstruowana w taki sposób, że ofiara
mobbingu ma bardzo szerokie spektrum ochrony w sytuacji zaistnienia mobbingu.
Należy wspomnieć, że ochrona prawna jest zagwarantowana nie tylko osobie poszkodowanej, ale także innym współpracownikom, którzy walczą z tym zjawiskiem,
lub świadczą na korzyść poszkodowanego, o czym mówi art. L 122-49, że żaden
pracownik nie może zostać ukarany, zwolniony lub być obiektem działań dyskryminujących – bezpośrednich lub pośrednich, w szczególności w zakresie wynagrodzenia, kształcenia, przekwalifikowania, powołania, kwalifikowania, klasyfikowania,
awansu zawodowego, zmiany lub przedłożenia umowy, z tego powodu, iż doświadczył lub przeciwstawił się działaniom określonym (…), zeznawał na okoliczność
zajścia lub z powodu ich ujawnienia21. W sytuacjach, kiedy konflikt między pracodawcą a pracownikiem nie jest jeszcze w zaawansowanej fazie, jego rozwiązanie
może nastąpić za pomocą mediacji. Na każdym etapie mediacji poszkodowany ma
prawo z nich zrezygnować i złożyć pozew do sądu.
Francuskie regulacje antymobbingowe mają charakter dość szczegółowy, jednakże nie określają w sposób ścisły definicji samego zjawiska. Skupiają się bardziej na
kwestii rozwiązywania istniejącego już pojedynczego problemu, a nie na działaniach
prewencyjnych o charakterze ogólnym, jak to ma miejsce w Szwecji. Pozytywnie
należy ocenić współistnienie i wzajemne uzupełnianie się nowych przepisów Ustawy
o modernizacji z innymi starszymi regulacjami kodeksu cywilnego, kodeksu pracy
i kodeksu karnego22.
20
21
22
Ibidem, s. 74.
Ibidem, s. 75.
Ibidem, s. 82.
230
Belgia
Belgijski ustawodawca, także w całkowity sposób uregulował prawnie problem
mobbingu, do którego odnoszą się trzy akty prawne:

Ustawa z 11 czerwca 2002 r. o ochronie przed przemocą i molestowaniem
psychicznym albo seksualnym w pracy.

Dekret królewski z 11 lipca 2002 r. o ochronie przed przemocą
i molestowaniem psychicznym albo seksualnym.

Okólnik Ministra Zatrudnienia i Pracy z 11 lipca 2002 r. o ochronie pracowników przed przemocą i molestowaniem psychicznym albo seksualnym.
Ustawodawca definiuje mobbing jako od samego początku niewłaściwe i powtarzające się zachowania, na zewnątrz albo wewnątrz przedsiębiorstwa, objawiające się
w szczególności poprzez działania, słowa, groźby, gesty i jednostronne pisma, mające na celu, albo których efektem jest naruszenie osobowości, godności, integralności fizycznej lub psychicznej pracownika, lub innej osoby (…), ma zastosowanie
w czasie wykonywania przez nią pracy, narażające na niebezpieczeństwo jej zatrudnienie lub tworzące nieprzyjazne, degradujące, poniżające lub uwłaczające warunki
pracy23. Zarówno w ustawodawstwie belgijskim jak i we francuskim, system nakłada
na pracodawcę szereg obowiązków, mających na celu wprowadzić politykę prewencyjną w ramach ochrony pracowników. Dodatkowo, ustawa przewiduje utworzenie
dwóch dodatkowych funkcji związanych z kwestiami prewencji:

doradcy do spraw prewencji, którym może być osoba specjalizująca się
w problematyce
psychosocjalnej
pracy,
molestowaniu
psychicznym
i seksualnym,

osoby zaufania, która ma za zadanie asystować doradcy do spraw prewencji
podczas wykonywania obowiązków24.
Belgijskie ustawodawstwo podobnie jak we Francji, w sposób szczegółowy
i precyzyjny usystematyzowało problem mobbingu wprowadzając odpowiednie
regulacje prawne. W przyjętych regulacjach dużą rolę odgrywają procedury mediacji,
23
24
Ibidem, s. 84.
Ibidem, s. 85.
Rafał GRUPA
231
poszukiwania możliwości wewnątrzzakładowego rozwiązania konfliktu. Gdy mediacje nie przynoszą efektu, ofiara przemocy, dręczenia psychicznego, może osobiście
lub w jej imieniu związki zawodowe albo organizacje pozarządowe – wnieść sprawę
do sądu25.
Hiszpania
W Hiszpanii nie istnieją obecnie żadne unormowania bezpośrednio regulujące
kwestię mobbingu. Jednakże mają zastosowanie do tego zjawiska ogólne przepisy
Dekretu królewskiego o Statucie pracowników26, w szczególności art. 4e gwarantujący pracownikom prawo do poszanowania ich prywatności i godności. Hiszpańskie
sądy mimo braku aktów w bezpośredni sposób regulujących problem mobbingu,
stworzyły w tym przedmiocie dość jasną i klarowna linię orzeczniczą 27. Dlatego
w hiszpańskiej doktrynie uważa się, iż uregulowanie tego problemu poprzez wprowadzenie szczególnych regulacji nie jest konieczne, a biorąc pod uwagę doświadczenia sądów w tej materii, wystarczające jest zastosowanie przepisów ogólnych, które
dają wystarczającą ochronę ofiarom mobbingu28.
Niemcy
W Niemczech, tak samo jak w Hiszpanii nie ma bezpośrednich przepisów, które
mogłyby regulować problem mobbingu, a także prawnej definicji tego zjawiska.
Aczkolwiek, Niemcy doskonale radzą sobie z tym problemem powołując się na
kodeks cywilny oraz kodeks karny. Podstawę prawną w sprawach o mobbing mogą
stanowić ogólne przepisy Konstytucji, w szczególności art. 1 i 2 które stwierdzają, iż
godność człowieka jest nienaruszalna, każdy człowiek ma prawo do nieskrępowanego rozwoju swojej osobowości, o ile nie narusza praw innych, jak również to, że
25
26
27
28
D. Dörre-Nowak, Ochrona godności i innych dóbr osobistych pracownika, C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 251.
Real Decreto Legislativo 1/1995, de 24 de marzo, por el que se aprueba el texto refundido de la Ley
del Estatuto de los Trabajadores, http://noticias.juridicas.com/base_datos/Laboral/rdleg11995.t1.html#a4, z 12.01.2012 roku.
Na podstawie artykułu Vincenta Angeles’a, Godność i mobbing w prawie pracy – Dignidad, mobbing y derecho
laboral, http://www.lexjuridica.com/boletin/articulos/0059.htm,z dnia 10.01.2012 roku.
Ibidem.
232
każdy ma prawo do życia i nietykalności fizycznej29. Warto także wspomnieć, iż
w systemie niemieckim w sprawach o mobbing na powodzie (poszkodowanym)
spoczywa ciężar udowodnienia faktu zaistnienia tego zjawiska, poprzez wywód
merytoryczny opisujący dokładny jego przebieg. Podobnie jak w innych krajach
europejskich, również w Niemczech do mobbingu znajdują zastosowanie ogólne
przepisy kodeksu cywilnego, a także karnego, szczególnie w przypadkach dotyczących zniesławienia i zniewagi. Jeżeli chodzi o zniewagę, jest ona określona jako
utrzymywanie i rozpowszechnianie faktów, które zniesławiają inną osobę lub poniżają ją w oczach opinii publicznej, o ile fakty te nie są prawdziwe 30.
Podsumowując, należy pozytywnie ocenić niemiecki sposób rozwiązywania problemów z mobbingiem. W szczególności opracowanie przez sąd zasad orzekania
w tych sprawach. Mimo, że nie istnieje w Niemczech regulacja bezpośrednio odnosząca się do tego zjawiska, to jak pokazuje praktyka orzecznictwa, ofiara mobbingu
może liczyć na właściwą ochronę prawną jej interesów 31. Podobnie do tego problemu ustosunkowała się Komisja Bundestagu wydając zalecenie 32 zakończenia postępowania w sprawie petycji o uchwalenie prawa antymobbingowego, stwierdzając, że
istniejąca sytuacja prawna gwarantuje wystarczającą ochronę przed mobbingiem
w miejscu pracy. Ustawowy zakaz mobbingu miałby zatem znaczenie wyłącznie
symboliczne.
Wielka Brytania
W Wielkiej Brytanii, podobnie jak w Niemczech czy Hiszpanii zastosowanie
w sprawach mobbingu mają przepisy o charakterze ogólnym, co oznacza, że nie ma
żadnych regulacji, które w sposób bezpośredni odnosiłyby się do tego problemu.
Ustawa o zdrowiu i bezpieczeństwie z 1974 r.33 narzuca na pracodawcę obowiązek dbania o zdrowie, bezpieczeństwo i dobrobyt swoich pracowników. Kolejna
29
30
31
32
33
Konstytucja Niemiec, http://konstytucja.e-studio.biz.pl/Konstytucja,Niemiec.html, z 16.02.2012
roku.
M. Chakowski, Mobbing…, op. cit., s. 92.
Ibidem, s. 93.
Na podstawie http://www.mobbing-help.de/PC/alt/recht.htm, z 19.03.2012 roku.
Health and Safety at Work etc Act, 1974.
Rafał GRUPA
233
ustawa o stosunkach pracy z 1999 r.34gwarantuje pracownikowi, że na każde przesłuchanie skargowe i dyscyplinarne35 może się udać z jakimkolwiek pracownikiem,
lub z przedstawicielem związku zawodowego36. Przepis ten ma zasadnicze znaczenie, jeśli chodzi o kwestie dowodowe w sprawach z powództwa o mobbing. Osoba
towarzysząca pracownikowi na wzmiankowanym spotkaniu może świadczyć
w sądzie w jego sprawie. Ponadto warto wspomnieć o rozwiązaniu pozaprawnym
zaproponowanym przez rządową Fundację Partnerstwa, która nagradza finansowo
tych pracodawców, którzy rozwijają wewnętrzne procedury antymobbingowe. Inicjatywa ta ma na celu wspierać rozwój mechanizmów prewencyjnych na poziomie
przedsiębiorstwa37. Obecne uregulowania prawne zapewniają ofiarom mobbingu
właściwą ochronę. System prawa angielskiego, Common law, pozwala na bardziej
elastyczne rozwiązywanie tego typu problemów przez sądy i system precedensów,
bez konieczności stanowienia szczegółowych aktów prawnych 38.
Powyżej przedstawiono tylko sytuacje prawne obowiązujące zaledwie w kilku krajach europejskich. Zauważyć można, że ustawodawstwa poszczególnych państw
wyraźnie różnią się w tym zakresie, jednakże, to co jest najważniejsze, nie pozostawiają one ofiary mobbingu bez środków ochrony prawnej. Nie ma znaczenia czy
zastosowanie będzie miał kodeks cywilny, karny czy oddzielna ustawa chroniąca
ofiary mobbingu, najważniejszą konkluzją jest, że każde państwo w swoim systemie
ma szereg procedur, które w klarowny sposób pomagają w walce z patologią jaką
jest mobbing.
Koszty i konsekwencje związane z mobbingiem
Mobbing jest zjawiskiem bardzo kosztownym, oraz doprowadza do bardzo poważnych konsekwencji psychicznych, psychosomatycznych, fizycznych i ekonomicznych39. Narastając, prowadzi do powstania ogromnych szkód zdrowotnych
34
35
36
37
38
39
Employment Relations Act, 1999.
Disciplinary and grievance hearing.
Na podstawie http://www.hse.gov.uk/legislation/hswa.htm, z 17.04.2012 roku.
M. Chakowski, Mobbing…, op. cit., s. 94.
Ibidem, s. 97.
H. Leymann, A. Gustafsson, Mobbing at Work and the Development of Post – Traumatic Stress Disorders,
European Journal of Work & Organizational Psychology, 1996, nr. 2(5), s. 251- 272.
234
u narażonej na niego osoby. Utrata zdrowia, to cena jaką zapłacić musi człowiek
przewlekle nękany w miejscu pracy. W późniejszym okresie szkody obejmują także
rodzinę poszkodowanego. Nie należy do rzadkości rozpad małżeństwa, a za przyczynę podaje się głębokie zmiany w psychice współmałżonka, uniemożliwiające mu
normalne funkcjonowanie w rodzinie. Straty ponosi pracodawca zatrudniający ofiarę (i oczywiście jej oprawcę). Straty ponosi społeczeństwo, partycypując w kosztach
leczenia, rehabilitacji czy świadczeń związanych z przejściem na rentę lub wcześniejszą emeryturę osoby będącej ofiarą przemocy w miejscu pracy.
Do konsekwencji mobbingu należą również procesy o odszkodowanie i/lub zadośćuczynienie wytyczane pracodawcy przez osoby mobbingowane. Zgodnie
z obowiązującym prawem odpowiedzialność za mobbing spada właśnie na pracodawcę, niezależnie od tego kto był ofiarą, a kto był mobberem 40.
Konsekwencje ponoszone przez ofiarę mobbingu oraz jej otoczenie
Mobbing najbardziej odciska swoje piętno na ofierze. Przede wszystkim dotkliwe
są skutki psychiczne oraz skutki zdrowotne w ogóle. Bardzo szkodliwa jest utrata
wiary we własne możliwości, poczucie braku kompetencji na płaszczyźnie zawodowej, poczucie braku przystosowania społecznego w pracy, co może wywoływać lęk
i trudności w znalezieniu nowej pracy. Objawy, które występują u ofiary to początkowo ogólne złe samopoczucie i zmęczenie, bóle głowy, brzucha, problemy z zasypianiem i koncentracją oraz przejściowe stany lękowe. Ofiara, by je uśmierzyć zaczyna nadużywać alkoholu, lub sięga po środki uspokajające i nasenne41.
U ofiary mogą pojawić się między innymi takie objawy jak:
40
41

gwałtowny spadek lub przyrost wagi ciała,

choroby układu krążenia, nieprawidłowa praca serca,

przewlekłe bóle migrenowe,

dolegliwości trawienne (na przykład wrzody żołądka),
W. Kisiel–Dorohinicki, Antymobbing..., op. cit., s. 122.
J. Marciniak, Mobbing, dyskryminacja, molestowanie – zasady przeciwdziałania, Wolter Kluwer Polska,
Rafał GRUPA

235
choroby dermatologiczne (w tym wypadanie włosów) 42.
Psychiczne znęcanie się może w konsekwencji doprowadzić do poważnej choroby wymagającej specjalnego leczenia. Osoby prześladowane cierpią na choroby
wrzodowe i bóle głowy, stany lękowe, co może prowadzić do powstania stresu pourazowego. Poddani prześladowaniom pracownicy stają się bezradni i tracą możliwość obrony. Doprowadza to do niszczenia środowisk społecznych i stosunków
międzyludzkich. Pracownik często nie jest w stanie oprzeć się stosowanej względem
niego przemocy, nie ucieka przed nią, nie znajduje w sobie siły do podjęcia walki
o własne racje i zachowanie dobrej reputacji43.
Nieustanne ataki mobbera coraz bardziej pogłębiają stres u ofiary, który inicjuje
rozwój wielu chorób. Jest to efekt funkcjonowania organizmu w sytuacji permanentnego obciążenia. Osłabieniu ulega układ immunologiczny, obniżając odporność
organizmu. Szacuje się, że 50-80% wszystkich schorzeń związanych jest ze stresem,
chociaż może on nie stanowić jedynej ich przyczyny44. Bardzo wysoki poziom chronicznego stresu, jaki odczuwa osoba mobbingowana, prowadzi do pojawienia się
zaburzeń lękowych. Pojęcie PTSD (ang. Post Traumatic Stress Disorder), wprowadzone
przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne, dotyczy zespołu stresu pourazowego doświadczonego przez jednostkę na skutek traumatycznych doświadczeń.
Efekty pojawiają się sukcesywnie wraz z rozwojem mobbingu. Nawet jeśli zostanie
on przerwany, symptomy stresu pourazowego u ofiary mogą się utrzymywać.
Do typowych objawów stresu pourazowego, pojawiającego się na skutek mobbingu, należą45:

42
43
44
45
Trwała zmiana osobowości z dominującym komponentem paranoidalnym:
a.
wrogie i podejrzliwe nastawienie do otoczenia,
b.
chroniczne uczucie zagrożenia,
J. Marciniak, Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w praktyce zwalczać mobbing i inne formy
dyskryminacji, Alpha Pro, Ostrołęka 2004, s. 81.
Ibidem, s. 82.
M. Szafarz, Co się czai za biurkiem?, http://www.pracaizdrowie.com.pl/content/view/205/14/,
z 07.12.2011 roku.
H. Leymann, http://leymann.se/English/frame.html, z 17.02.2012 roku.
236
c.
wynikające z wewnętrznego przymusu skupienie się na sobie do takiego
stopnia, że prowadzi do izolacji społecznej (przekracza tolerancję społeczną).


Trwała zmiana osobowości z komponentem depresyjnym:
a.
uczucie pustki wewnętrznej i beznadziei,
b.
trwała niezdolność do czerpania przyjemności z życia codziennego,
c.
ryzyko uzależnień (leki, narkotyki).
Trwała zmiana osobowości z przyjęciem biernej postawy i rezygnacją z walki
o własne prawa:
a.
izolowanie się,
b.
alienacja społeczna (poczucie wyobcowania, ofiara nie czuje się częścią
zespołu),
c.
cyniczny stosunek do świata.
Zauważyć można, że konsekwencje ponoszone przez ofiarę są niewyobrażalne,
a mowa tutaj jedynie o konsekwencji indywidualnej. Ciężkie choroby, wyobcowanie
i długotrwały stres mogą prowadzić do najgorszego następstwa mobbingu, jakim
jest samobójstwo ofiary. Nie mając pomysłu na przerwanie mobbingu, żyjąc w permanentnym stresie oraz będąc izolowanym społecznie, ofiara decyduje się w ten
sposób przerwać mobbing46. Zatem samobójstwo ofiary mobbingu może pełnić
funkcję instrumentalną (przerwania mobbingu) i jednocześnie zemsty na mobberze
i współpracownikach (którzy nie reagowali). Z drugiej strony jest też rozpaczliwą
próbą przerwania ciągu aktów przemocy psychicznej, jaka związana jest z mobbingiem. Zagrożenie samobójstwem na krótki okres osiąga punkt szczytowy, potem
albo przychodzi pomoc, albo tendencje samobójcze przemijają, albo człowiek jest
już martwy47.
Niestety konsekwencje mobbingu są uciążliwe nie tylko dla samej ofiary, lecz także dla osób ją otaczających. Najczęstszymi objawami, które dotykają bliskich ofiary
46
47
B. Pilecka, Postawy do śmierci a samobójstwo, [w:] Kryzys – interwencja i pomoc psychologiczna, D. KubackaJasiecka, K. Mudyń, (red.) Toruń 2003, s. 74.
B. Pilecka, Kryzys suicydalny – problem prewencji i interwencji psychologicznej, [w:] Oblicza kryzysu
psychologicznego i pracy interwencyjnej, D. Kubacka- Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch (red.), Kraków, s. 131.
Rafał GRUPA
237
mobbingu są jej nastroje depresyjne i zachowania obsesyjne. Obsesja wyraża się
przede wszystkim w permanentnym myśleniu o obciążających zdarzeniach, oraz w
ciągłym opowiadaniu rodzinie i przyjaciołom własnej historii związanej
z praktykami mobbingowymi, aż do momentu w którym zaczynają oni reagować
nerwowością i odrzuceniem48. Powoduje to utratę wsparcia społecznego,
a w rezultacie pogłębienie negatywnych uczuć i emocji. Najbardziej typowe efekty
mobbingu, z którymi w pierwszej chwili styka się rodzina oraz bliscy ofiary, to zły
nastrój (zdenerwowanie, agresja, nadmierne pobudzenie) oraz depresja (pozbawienie
chęci do działania, apatia, brak energii). Kolejne skutki stają się coraz bardziej dla
nich uciążliwe. Są to: koszty konsultacji lekarskich, problemy małżeńskie oraz konflikty z dziećmi spowodowane nadmiernym pobudzeniem lub uciążliwą apatią oraz
separacją społeczną. W efekcie ofiara, która często jest izolowana w pracy traci
kontakt z bliskimi i przyjaciółmi49.
Skutki dla pracodawcy - koszty na poziomie organizacji
Jak zdiagnozowano powyżej, skutki mobbingu odczuwane są na wielu płaszczyznach. Mobbing stanowi wieloaspektową kategorię działań kontrproduktywnych,
zaburzając rytm funkcjonowania organizacji, powodując powstanie negatywnych
sankcji prawnych wobec mobbera50. Wspomniane powyżej sankcje prawne nie dotyczą tylko osoby mobbera, ale organizacji, w której on dokonuje swoich nieludzkich czynów. Dość trudno jest w sposób jednoznaczny określić i sporządzić kalkulacje, jakie koszty ponosi organizacja wskutek istnienia mobbingu. Jednakże istnieje
kilka obszarów, których równowaga jest zachwiana. Jednym z pierwszych objawów
jest obniżenie poczucia własnej wartości, apatia oraz niechęć do pracy, co skutkuje
popełnianiem błędów przez pracownika, co w mniejszy lub większy sposób wpływa
na funkcjonowanie firmy. Ofiara stara się nie podejmować decyzji, co przejawia się
biernym stosunkiem do wykonywanych obowiązków.
48
49
50
S. M. Litzke, H. Schuh, Stress, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdańsk 2007, s. 153-154.
W. Kisiel–Dorohinicki, Antymobbing…, op. cit., s. 126.
Zob. M. Mroziewski, Etyka w zarządzaniu. Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i
konkurencyjności przedsiębiorstwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Olsztyn 2014, s. 166169.
238
Kolejnym szkodliwym następstwem mobbingu odczuwalnym przez organizację
jest dość częsta absencja ofiary, która korzysta ze zwolnień lekarskich. Duża częstotliwość tych nieobecności powoduje dezorganizację pozostałych członków załogi,
którzy muszą wciąż przejmować obowiązki, co z kolei skutkuje pejoratywnym nastawieniem do ofiary. W rezultacie mamy błędne koło, które tylko coraz bardziej
samoczynnie się nakręca – z których efektów bardzo zadowolony jest sam mobber.
Mobbing wiąże się też z pogorszeniem relacji między pracownikami. Pojawiają
się takie zachowania, jak wzajemne obwinianie czy przymus opowiedzenia się za
jedną ze stron, przy jednocześnie głęboko ukrytych prawdziwych przyczynach konfliktu, które znacznie skutecznie utrudniają jego rozwiązanie 51.
Kolejnym skutkiem mającym negatywny wpływ dla organizacji stanowi duża
fluktuacja kadr, która obniża efektywność realizacji celów organizacji. Nowi pracownicy potrzebują czasu na wdrożenie się w sposób funkcjonowania firmy, brakuje
im często wiedzy i kompetencji. Co więcej, zatrudnienie nowego pracownika nie
zawsze gwarantuje wzrost efektywności zadań52.
Jednym z najgorszych skutków dla organizacji w sytuacji kiedy pracownik wejdzie
na drogę sądową, poza odszkodowaniem czy zadośćuczynieniem jest utrata wizerunku firmy. Procesy przed sądem pracy, wpływające na kształtowanie negatywnego
wizerunku firmy na zewnątrz, nie pozostają bez echa i kosztują organizację wiele
pracy włożonej w odbudowanie pozytywnego PR. Odpowiednio nagłośniona sprawa dotycząca mobbingu może przekreślić lata pracy specjalistów dbających o społeczny odbiór danej firmy 53.
W krajach, w których od lat dokonuje się badań skutków mobbingu, prowadzi się
również szacunkowe obliczenia dotyczące skali kosztów ponoszonych przez pracodawców w rezultacie mobbingu i innych form dyskryminacji. Wyniki tych analiz są
zastraszające54:
51
52
53
54
Ibidem, s. 135.
Ibidem.
Ibidem, s. 136.
J. Marciniak, Przeciwdziałanie dyskryminacji…, op. cit., 84-85.
Rafał GRUPA
239
W Niemczech roczne straty gospodarki z tytułu mobbingu szacuje się na 30 miliardów marek55. Co piąte samobójstwo w tym kraju popełniane jest przez osobę nękaną i prześladowaną
psychicznie w miejscu pracy. W 1996 roku w firmie Volkswagen zakazano blokowania dostępu
do informacji i rozsiewania plotek. W wyniku tego liczba skarg i donosów na współpracowników
znacznie spadła. Zmniejszyła się ilość zwolnień lekarskich, a oszczędności spowodowane podjęciem tych kroków wyniosły 50 milionów dolarów w ciągu jednego roku.
W Stanach Zjednoczonych pracodawcy wydają rocznie 700 miliardów USD na zastąpienie
nowymi pracownikami 200 000 mężczyzn w wieku 45-65 lat, którzy umierają lub stają się
niezdatni do dalszej pracy z powodu długotrwałej przemocy psychicznej prowadzącej do chorób
wieńcowych. Na przykład XEROX56obliczył, że koszt utraty jednego dyrektora odchodzącego
z pracy z powodu chorób związanych ze stresem wynosi około 160 000 USD.
W sytuacji narastania mobbingu maleje zaangażowanie pracowników na rzecz firmy, poczucie
odpowiedzialności za firmę, zaangażowanie związane z przestrzeganiem etyki zawodowej. Również zmniejsza się zaufanie kadry zarządzającej do pracowników. Firma traci wiarygodność.
Według szacunków Międzynarodowej Organizacji Pracy, szykany w miejscu pracy dotyczą co
ósmej czynnej zawodowo osoby w Hiszpanii. Straty ekonomiczne powodowane występowaniem tej
patologii szacuje się na 4 miliardy peset rocznie.
Działania mobbingowe oraz klimat zastraszenia powodują bierność pracowników, rutynę, schematyzm myślenia i działania, brak kreatywności i niekonwencjonalnego, nowatorskiego podejścia do różnych problemów organizacji, brak alternatywnych pomysłów, planów i projektów w celach poszerzenia oferty przedsiębiorstwa i zwiększenia jego konkurencyjności na rynku, co wywiera istotny wpływ na
efekty uzyskiwane przez firmę. Obniża się również wydajność i efektywność samej
kadry kierowniczej, zajętej stosowaniem mobbingu, kadry – która powinna dbać
o dobry wizerunek zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz organizacji 57. Zamiast
skoncentrowania się na bieżących problemach organizacyjnych, mobber na stanowisku kierowniczym wyrządza wielkie szkody zarówno swoim ofiarom, jak i całej
55
56
57
Kwota podana w markach, analiza z lat 90.
Xerox Corp. – amerykański koncern produkujący urządzenia kopiujące i drukujące, największy
dostarczyciel rozwiązań w zakresie zarządzania dokumentami.
Zob. szerzej na temat roli kierownika w: R. Grupa, Manager and their role in the organization, [w:]
Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej – Curie, nr 1(43)/2014, s. 129-141.
240
organizacji, powodując niewykorzystywanie lub zniszczenie posiadanego potencjału
pracowników, a oczywistym jest fakt, że to dzięki pracownikom, czyli kapitałowi
intelektualnemu przedsiębiorstwo może osiągać zyski i budować potencjał konkurencyjności w przyszłości58. Mobbing jest więc zaprzeczeniem zasad racjonalnego
i skutecznego kierowania ludźmi, patologią zarządzania personelem.
Skutki społeczne
Oprócz kosztów ponoszonych przez samą firmę pojawiają się wysokie koszty,
które musi dźwigać całe społeczeństwo, a które związane są z terapiami leczniczymi,
kuracjami rehabilitacyjnymi, długotrwałym bezrobociem lub odchodzeniem obywateli na wcześniejszą emeryturę59. Niemożność udźwignięcia ciężaru mobbingu prze
ofiarę wyznacza jej alternatywne rozwiązania uniknięcia stosunku pracy, jakimi są
renty chorobowe, wcześniejsze emerytury, zasiłki i innego rodzaju świadczenia, co
także w wyraźny sposób wpływa na zwiększenie bezrobocia.
Skutkiem społecznym na płaszczyźnie zawodowej jest także wycofywanie się
ofiary z życia publicznego oraz rodzinnego i zaniedbywanie swoich obowiązków.
Konsekwencje nękania danej osoby w miejscu pracy odczuwają jednocześnie inne grupy, w życiu których do tej pory ona funkcjonowała. Na skutek mobbingu
wspólnota traci wartościowego członka, który ogranicza swoją aktywność60.
Przeradzanie się wrogości i frustracji w zachowania antyspołeczne i zbrodnie jest
jednym z poważniejszych problemów, przed jakimi stoi społeczeństwo 61. Nieumiejętność wypracowania przez wielu zatrudnionych własnych, pozbawionych agresji
sposobów reagowania, prowadzi do patologii na płaszczyźnie stosunków interpersonalnych w miejscu pracy62. Obserwowane przez pozostałych pracowników działania mobbera mogą być przez nich powtórzone w stosunku do innych, a wtedy
mobbing zacznie być postrzegany jako coś normalnego.
58
59
60
61
62
M. Mroziewski, Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki
jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 48.
S. M. Litzke, H. Schuh, Stress, mobbing…, op. cit., s. 155.
W. Kisiel–Dorohinicki, Antymobbing…, op. cit., s. 137.
D. Hamer, P. Copeland, Geny a charakter, Warszawa 1999, s. 99.
E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna, Poznań 2006, s. 334.
Rafał GRUPA
241
Największym kosztem społecznym jednakże jest konieczność wypłacania świadczeń osobom poszkodowanym wskutek terroru i przemocy psychicznej w miejscu
pracy. Sytuację tą dostrzegły na zachodzie Europy firmy ubezpieczeniowe, wypłacające coraz częściej odszkodowania i renty z tego tytułu przedstawiając poniższą
analizę
W Wielkiej Brytanii obliczono, że problemy z alkoholem (destruktywny sposób radzenia sobie
z przemocą w miejscu pracy) i związane z nim choroby kosztowały brytyjską gospodarkę w 1995
roku utratę 8 milionów dni pracy; choroby wieńcowe i zawały 62 miliony utraconych dni pracy,
a choroby psychiczne 91 milionów dni pracy.
W Wielkiej Brytanii rocznie 180 tysięcy osób umiera z powodu choroby wieńcowej. Około 3040% absencji w pracy wynika z zaburzeń i dolegliwości psychicznych pracowników. Od późnych
lat siedemdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych ilość samobójstw wśród młodszej grupy
pracowników wzrosła o 30%. Stres odbija się także na licznie rozwodów. Rosnącym problemem
jest także alkoholizm. Jedna czwarta mężczyzn nadużywa alkoholu; alkohol jest także powodem
25% wypadków w pracy. W Kanadzie od 1985roku o 88% wzrosła liczba pracowników szpitalnych, żądających zwrotu utraconych zarobków z powodu absencji spowodowanej doświadczoną
przez nich przemocą w miejscu pracy.
W Niemczech obliczono, że bezpośredni koszt psychologicznej przemocy w przedsiębiorstwie
zatrudniającym tysiąc osób wynosi 112 tysięcy USD rocznie, koszty pośrednie kształtują się zaś
na poziomie 56 tysięcy USD.
Jak wykazują opublikowane w Szwecji, kraju gdzie od prawie dwudziestu lat walczy się
z mobbingiem, statystyki, poszkodowani pracownicy przechodzą często na wcześniejszą emeryturę.
Biuro ubezpieczeniowe twierdzi, że u wielu osób choroba rozwija się z powodu złych warunków
psychosocjalnych w pracy, innymi słowy, doświadczeń mobbingu. 20% do 40% wcześniejszych
emerytur w Szwecji wynika właśnie ze złych warunków w pracy 63:.
Powyższe wyniki przedstawiają mobbing jako prawdziwą plagę, o niewyobrażalnych wręcz skutkach. Dlatego ważnym elementem jest walka z tą patologią nie tylko
na szczeblu organizacyjnym przedsiębiorstwa, ale także na szczeblu politycznym
każdego państwa. Jedynie odgórne regulacje prawne, oraz uwrażliwienie społeczeństwa na ten problem, może pomóc zwalczać i zapobiegać jego występowaniu.
63
J. Marciniak, Przeciwdziałanie dyskryminacji…, op. cit., s. 85-86.
242
Bibliografia
[1] Aronson E., Wilson T.D., Akert R.M., Psychologia społeczna, Poznań 2006.
[2] Chakowski M., Mobbing – aspekty prawno – organizacyjne, Wydawnictwo Branta,
Bydgoszcz 2011.
[3] Cieślak W., Stelina J., Mobbing (prześladowanie) – próba definicji i wybrane zagadnienia prawne, Palestra 2003.
[4] Dąbrowska-Kaczorek M., Banasik P., Jak wygrać z mobbingiem, Scientific Publishing Group, Gdańsk 2004.
[5] Dörre-Nowak D., Ochrona godności i innych dóbr osobistych pracownika, C.H.
Beck, Warszawa 2005.
[6] Grupa R., Manager and their role in the organization, [w:] Zeszyty Naukowe
Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej – Curie, nr 1(43)/2014.
[7] Hamer D., Copeland P., Geny a charakter, Warszawa 1999.
[8] Kisiel-Dorohicki W., Antymobbing. Walcz o swoje prawa w miejscu pracy, Helion,
Gliwice 2009.
[9] Leymann H., Gustafsson A., Mobbing at Work and the Development of Post –
Traumatic Stress Disorders, European Journal of Work & Organizational Psychology, 1996, nr. 2(5).
[10] Litzke S.M., Schuh H., Stress, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdańsk 2007.
[11] Marek A., Kodeks karny. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC, 2004.
[12] Marciniak J., Mobbing, dyskryminacja, molestowanie – zasady przeciwdziałania, Wolter Kluwer Polska Sp. z o.o., Warszawa 2011.
[13] Marciniak J., Przeciwdziałanie dyskryminacji w zatrudnieniu. Jak w praktyce zwalczać
mobbing i inne formy dyskryminacji, Alpha Pro, Ostrołęka 2004.
[14] Mroziewski M., Etyka w zarządzaniu. Wybrane problemy w aspekcie inteligencji moralnej i konkurencyjności przedsiębiorstwa, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski
w Olsztynie, Olsztyn 2014.
[15] Mroziewski M., Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008.
Rafał GRUPA
243
[16] Pilecka B., Postawy do śmierci a samobójstwo, [w:] Kryzys – interwencja i pomoc psychologiczna, red. Kubacka-Jasiecka D., Mudyń K., Toruń 2003.
[17] Pilecka B., Kryzys suicydalny – problem prewencji i interwencji psychologicznej, [w:]
Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, red. Kubacka- Jasiecka
D., Lipowska-Teutsch A., Kraków.
[18] Romer M., Najda M., Mobbing w ujęciu psychologiczno-prawnym, LexisNexis Polska, Warszawa 2010.
[19] Szewczyk H., Ochrona dóbr osobistych w zatrudnieniu, Oficyna a Wolters Kluwer
business, Poznań 2007.
[20] http://www.pracaizdrowie.com.pl/content/view/205/14
[21] http://leymann.se/English/frame.html
[22] http://www.hse.gov.uk/legislation/hswa.htm
[23] http://noticias.juridicas.com/base_datos/Laboral/rdleg1-1995.t1.html#a4
[24] http://www.lexjuridica.com/boletin/articulos/0059.htm
[25] http://konstytucja.e-studio.biz.pl/Konstytucja,Niemiec.html
[26] http://www.mobbing-help.de/PC/alt/recht.htm
[27] http://www.eurofound.europa.eu/pubdocs/2002/109/en/1/ef02109en.pdf
[28] http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90439,4260095.html
[29] http://rop.sejm.gov.pl/1_0ld/opracowania/pdf/mobbing_ciop.pdf
[30] http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.douri=OJ:C:2002:077E:01
38:0141:EN:PDF
[31] http://mobbing-dyskryminacja.pl
[32] www.prawo-pracy.pl/graf/Kodeks_pracy.pdf
[33] Health and Safety at Work etc Act, 1974
[34] Employment Relations Act, 1999.
244
Streszczenie
Słowa kluczowe: mobbing, przemoc w pracy, molestowanie, ofiara, prawo, Unia Europejska
We współczesnych czasach zjawisko mobbingu dotyczy coraz szerszej grupy pracowników.
Celem niniejszego opracowania jest przybliżenie czytelnikowi zagadnienia mobbingu oraz ukazanie, jakie koszty oraz konsekwencje z niego wynikają.
Mobbing in legal terms in selected countries of the European Union
and its consequences in the socio-economic context
Summary
Key words: mobbing, violence at work, harassment, victim, law, the European Union
In contemporary times mobbing affects a wider group of employees. The purpose of this paper is
to introduce the reader to the issues of mobbing and show what costs and consequences result
from it.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 245-279]
ISSN 1897-2500
Galina ŁOPUSZNIAK
Kijowski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny im. Wadima Getmana
Zoriana ŁOBODINA
Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Ekonomiczny
Финансовое обеспечение
учреждений здравоохранения в Украине:
проблемы и пути усовершенствования
Формирование в экономике Украины рыночных отношений в настоящее
время еще не привело к полному преодолению методов хозяйствования,
присущих административно-командной экономике. В полной мере это
относится
и
к
финансово-хозяйственной
учреждений
здравоохранения, их финансового обеспечения.
Актуальность
вопросов
финансового
здравоохранения в условиях рынка вызвана его влиянием на эффективность
здравоохранения, как отрасли экономики, определяющей обеспечение страны
трудовыми ресурсами и уровень жизни населения.
В Украине исследованию теоретических и практических аспектов
финансового обеспечения учреждений здравоохранения посвящены труды
О. Василика, В. Войцеховского, Д. Карамышева, С. Кондратюка, Н. ЛакизыСавчук, В. Лехан, Е. Либановой, О. Макаровой, В. Рудого, В. Тропиной,
С. Юрия и др. Среди зарубежных учёных этими вопросами занимались
246
Финансовое обеспечение учреждений здравоохранения в Украине: проблемы и пути усовершенствования
Т. Акимова, А. Малагардис, Г. Поляк, Р. Салтман, В. Семёнов, Л. Трушкина,
І. Шейман и др. Однако, основные концептуальные подходы относительно
усовершенствования финансового механизма управления отраслью до сих
пор
остаются
дискуссионными,
а
определенные
стратегии
–
нереализованными. Это и определяет актуальность исследований.
Модель финансового обеспечения учреждений здравоохранения в Украине
остается классически бюджетной с остаточным принципом финансирования,
который базируется на показателях ресурсного обеспечения, не учитывает
конечные результаты деятельности вышеназванных учреждений – количество и
качество оказаных медицинских услуг, и не имеет механизмов привлечения средств,
которые бы могли значительно улучшить их финансовое состояние. Отсюда
отсутствие их финансовой заинтересованности в улучшении здоровья
пациентов или уменьшении сроков лечения, госпитализации больных без
существенной
надобности,
регистрация
фиктивных
посещений
в
поликлиниках.
Вследствие этого система предоставления медицинской помощи в Украине
характеризируется ограниченным доступом людей к медицинским услугам 1 в
условиях растущей заболеваемости населения2, изношенностью материальнотехнической базы и недостаточным количеством современного лечебнодиагностического оборудования в учреждениях здравоохранения, социальной
незащищенностью медицинских работников, ростом масштабов «теневых»
расчетов
за
предоставленные
услуги,
неэффективностью
финансами медицинских учреждений. Несмотря на то, что изменения в
экономике здравоохранения происходят путем обеспечения позитивной
динамики роста номинальных объемов финансирования отрасли с 4398,1
1
2
По результатам выборочного опроса членов домохозяйств, которые принимали участие в
обследовании условий жизни, о состоянии их здоровья, проведенного в октябре 2013
Государственной службой статистики Украины только 50,4% населения считают свое
здоровье хорошим. 22,2% респондентов не смогли при необходимости получить
медицинскую помощь. При этом, основной причиной была высокая стоимость лекарств,
оборудования или услуг.
Для Украины характерен высокий по сравнению с другими странами уровень инвалидности
населения, прежде всего в промышленных регионах и в тех, которые пострадали от аварии на
Чернобыльской АЭС, а также в связи с проведением АТО в восточных областях Украины.
247
Galina ŁOPUSZNIAK, Zoriana ŁOBODINA
млн. грн в 2000 г. до 61568,8 млн. грн в 2013 г. и расходов на предоставление
медицинской помощи одному жителю за этот же период с 87,8 грн. до 1353,47
грн.
(см.
табл. 1),
ощутимого
улучшения
ситуации
в
учреждениях
здравоохранения не наблюдается.
В 2013 г. расходы на здравоохранение из консолидированного бюджета
Украины увеличены до 61,6 млрд. грн., а расходы на одного жителя Украины
составили 1353,47 грн., что на 1265,67 грн. больше, чем в 2000 г. и на 71,4 грн.
больше, чем в 2012 г.
Табл. 1. Динамика основных показателей финансирования отрасли
здравоохранения Украины в 2000–2013 гг. 3
Показатели
Удельный вес
расходов на
здравоохране
ние
относительно
ВВП, %
Расходы
консолидиро
ванного
бюджета на
ние, млн. грн.
Расходы
государствен
ного
бюджета на
3
Годы
2000
2005
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2,6
3,51
3,54
4,0
4,13
3,76
4,14
4,23
4398,1
15476,5
33559,9
36564,9
44745,4
48961,6
58453,9
61568,8
562,9
3508,1
7365,5
7535,0
8759,0
10223,9
11358,5
12879,3
Рассчитано и построено на основе данных: Отчеты о выполнении Государственного и
местных бюджетов Украины за 2000-2013 гг. Официальный сайт Государственной
казначейской
службы
Украины.
[Электронный
ресурс].
–
Режим
доступа:
http://www.treasury.gov.ua; статистическая информация о динамике населения Украины.
официальный сайт Госсударственного комитета статистики Украины, [Электронный ресурс]. Режим доступа: http://www.ukrstat.gov.ua
248
Показатели
Расходы
местных
бюджетов на
Расходы на
ние
на
одного
жителя
Украины,
грн.
Удельный вес
расходов на
ние
в
расходах
консолидиро
ванного
бюджета
Украины, %
Годы
2000
2005
2008
2009
2010
2011
2012
2013
3835,2
11968,4
26194,4
29029,9
35986,4
38737,8
47095,4
48689,4
87,8
328,55
725,79
793,97
975,47
1071,23
1282,07
1353,47
11,6
10,92
10,85
11,89
11,84
11,75
11,87
12,17
Объем расходов на здравоохранение в процентах к ВВП остается в Украине
почти в 2–3 разы более низким по сравнению со странами-членами
Европейского Союза. Как видно, данные показатели сегодня еще не
принадлежат к числу социальных приоритетов государства, поскольку по
рекомендациям Всемирной Организации Здравоохранения для обеспечения
эффективной и квалифицированной медицинской помощи государственные
расходы на здравоохранение должны составлять 7–10% от ВВП (в странах
Европейского региона отмеченный показатель составляет около 6,5%, странахчленах Европейского Союза – 8,7%). На удовлетворение потребностей в
здравоохранении жителя Украины, с учетом паритета покупательной
способности
расходуется в 8,5 раза меньше средств, чем в странах
Европейского региона, и в 12,9 раза меньше, чем в странах-членах
Европейского Союза [3, с. 219].
249
Исследование
здравоохранения в Украине позволяет констатировать, что основными
являются консолидированный
бюджет и государственное социальное
страхование, доля которых в 2012 г. составила 57,2% [2].
Что
касается
расходования
в
Украине,
то
ресурсов
следует
отметить
учреждениями
приоритетность
финансирования текущих расходов (более 90 %, из них: 67,1 % в 2012 г. – на
оплату труда с начислениями).
В результате такого распределения
финансовых ресурсов в системе здравоохранения субъекты хозяйствования в
этой сфере лишены возможности обновлять собственную материальнотехническую базу, повышать уровень оснащенности медицинской техникой и
оборудованием. Это подтверждает и удельный вес капитальных расходов,
который остаётся незначительным (от 10,2 % всех бюджетных средств на
зравоохранение в 2008 г. до 6,8 % в 2012 г.).
Об мизерности инвестиций в развитие здравоохранения Украины
свидетельствуют
и
статистические
данные
объёмов
капитальных инвестиций (рис. 1).
Рис.
1.
Удельный
вес
капитальных
здравоохранения Украины в 2010 – 2013 гг
2
1
31,9
1,6
34,5
в
развитие
4.
35,8
24,7
1,4
40
20
1
0,7
0
0
2010
2011
2012
2013
Объём капитальных инвестиций, в % к общему объёму капитальных
Объём капитальных инвестиций за счёт средств государственного бюджета, у
% до общему объёму инвестиций из государственного бюджета
4
Построено на основании: Капітальні інвестиції в Україні за 2013 рік: статистичний бюлетень.
– К.: Державна служба статистики України, 2014. – 43 с. [Електронний ресурс]. – Режим
доступу: http://www.ukrstat.gov.ua; Капітальні інвестиції в Україні у 2007–2011 рр.:
статистичний бюллетень. – К.: Державна служба статистики України, 2012. – 122 с.
[Електронний ресурс]. – Режим доступу : http://www.ukrstat.gov.ua.
250
Данные рис. 1 свидетельствуют, что удельный вес капитальных инвестиций
в развитие здравоохранения Украины в 2013 г. составил только 0,7 % от
общего объёма капитальных инвестиций (1,9 млн. грн.). Стоит отметить и
существенное
уменьшение
указанных
за
счёт
средств
Госсударственного бюджета Украины в 2013 г., объём которых составил 0,5
млн. грн. Именно поэтому реформа медицинской отрасли крайне необходима
во всех ее сферах.
Инновационными разработками в рамках проводимых в Украине реформ в
сфере финансирования здравоохранение можно назвать Национальные
проекты, среди которых: «Новая жизнь» и «Своевременная помощь».
В результате реализации указанных проектов (2011 г.) в 4 пилотных
регионах (Киев, Винницкая, Днепропетровская и Донецкая области)
практически завершено разграничение первичного и вторичного уровней
оказания медицинской помощи не только в пилотных регионах, но и в
пределах всей Украины. В частности создано более 600 центров первичной
медико-санитарной помощи, а всего их запланировано более 750 «В 2012 г.
открыто 8 перинатальных центров: в Кировограде, Киеве (финансирование
осуществлялось
за
счет
местного
бюджета),
Харькове,
Донецке,
Днепропетровске, Житомире, Симферополе и Полтаве» [1].
На реализацию проекта по бюджетной программе 6301130 «Мероприятия
по созданию сети региональных перинатальных центров, обеспеченных
инновационными технологиями и современным оборудованием», а именно на
реконструкцию, техническое переоснащение, обеспечение инновационными
технологиями
и
современным
оборудованием
в
2011–2013
гг.
Держинвестпроектом Украины было направлено бюджетных ассигнований в
сумме 659379,2 тыс. грн, что составляло 79,3% плановых показателей. Уровень
выполнения
плана
бюджетной
программы
6301150
«Мероприятия по созданию единых региональных оперативно-диспетчерских
служб с использованием современных GPS-технологий» за анализируемый
период составил 96,0%, что составляет 86409,9 тыс. грн.
251
Отметим, что в рамках проектов «Новая жизнь» и «Своевременная помощь»
планировалось четко разграничить медицинскую
помощь
по видам
(первичная, вторичная и третичная) с целью распределения не только
полномочий но и соответствующего финансирования. При этом был
предусмотрен переход на новые упрощенные механизмы финансирования и
заключения договоров с поставщиками медицинских услуг, а также новые
стимулирующие методы оплаты труда.
Частично эти задания были выполнены. В пилотных регионах внедрены
новые подходы к финансированию первого уровня медицинской помощи по
двум кодам экономической классификации расходов, что существенно
увеличило автономию медицинских учреждений в принятии решений, исходя
из экономической целесообразности; усовершенствованы организационные
механизмы
первичного
звена
(заключены
договоры
о
медицинском обслуживании населения на первичном уровне, пациенты
получили реальное право самостоятельно выбирать врача первичного звена,
что позволит улучшить в дальнейшем финансирование медицинских
учреждений в зависимости от прикрепленного населения); повышено
мотивацию медицинских учреждений и медицинских работников за счет
введения комплексных индикаторов качества, которое позволило повысить
размер заработной платы врачей общей практики.
Стоит также отметить, что в рамках реформ и с целью преодоления
неравномерности в доступа в медицинские учреждения первичного звена,
утвержден норматив обеспеченности населения амбулаториями.
Однако по ряду причин, в том числе через небольшой срок проведения
реформ, указанные внедрения не получили завершённости и не имеют
системного подхода. В частности, в областях-пионерах при изменении
формулы распределения финансирования (вновь центрам первичной медикосанитарной помощи было выделено 28% средств вместо традиционных 15%,
в результате чего, вторичное звено медицинской помощи не получило
компенсаций прежнего уровня финансирования. В результате эти учреждения
столкнулись с существенными проблемами в погашении даже текущих
252
расходов. Это еще больше увеличило противостояние между учреждениями
разных уровней, особенно потому, что узкие специалисты не видят своего
будущего и боятся увольнений или принуждения переучиваться на семейных
врачей.
Главной же проблемой медицинской реформы, по нашему мнению, стало
несовершенство нормативной базы по ее проведению и отсутствие
механизмов эффективного мониторинга по результатам и надлежащей
апробации
в
медицинской
практике.
Резко
ухудшилось
качество
медицинского обслуживания: в результате большой нагрузки на семейных
врачей своевременно не учитываются потребности каждого человека;
граждане с выявленными болезнями не направляются на лечение к узким
специалистам.
Следует отметить, что остаються нерешёнными и ряд других проблем,
среди которых:

недостаток ресурсного обеспечения сферы здравоохранения, в
частности низкая доля расходов на здравоохранение относительно
валового внутреннего продукта (ВВП) Украины;

отсутствие индивидуальной ответственности пациента за собственное
состояние здоровья;

отсутствие механизма планирования и оценки работы медицинских
учреждений в привязке предоставленных медицинских услуг и
соответственно финансирования по этому показателю;

низкая доступность к качественным медицинским услугам, в частности
диспропорция в обеспечении этими услугами сельского и городского
населения Украины;

неоправданно мизерный уровень системы финансирования из других,
кроме бюджетных источников, в частности общественных фондов,
системы страхования, платных услуг;

разбросанность
и
неэффективность
ресурсов здравоохранения;
имеющихся
253

распространенность инфекционных заболеваний, что связано с
недостаточным объемом прививок против инфекций, борьба с
которыми проводится средствами иммунопрофилактики; высокий
уровень смертности и инвалидности в результате инфекционных
заболеваний;

продолжение политики недофинансирования, несоответствие объемов
ассигнований из бюджета страны реальным потребностям отрасли,
недовыполнение бюджета здравоохранения.
Резюмируя вышеизложенное, приходим к выводу, что несмотря на начатые
реформы,
механизм
этой
отрасли
практически
не
изменился. В частности, объём бюджетных средств, инвестируемых в
здравоохраниние
существенно
не
зависит
от
конечных
результатов
деятельности учреждений здравоохранения, что не вполне отвечает их
потребностям. Кроме того, финансовые ресурсы используются с низкой
экономической эффективностью (в основном на содержание отмеченных
учреждений, а не на лечение пациентов), поэтому не способствуют
улучшению качества и обеспечению доступности медицинской помощи
населению. Также, медицинские заведения имеют статус бюджетных
учреждений с ограниченными правами относительно управления финансами,
сориентированные лишь на систему нормативов, которые доводят органы
здравоохранения,
и
лишены
стимулов
относительно улучшения результативности деятельности и повышения
качества медицинской помощи.
В
связи
направленных
с
этим,
на
актуальным
является
совершенствование
ресурсов
осуществление
процессов
реформ,
и
и
организаций
здравоохранения Украины путем создания эффективной и прозрачной
модели финансового обеспечения отрасли, которая ориентировалась бы на
реальные потребности пациентов.
С учетом зарубежного опыта формирования и использования финансовых
ресурсов медицинской отрасли и особенностей украинской системы
254
предоставления медицинской помощи совершенствование финансового
обеспечения учреждений здравоохранения в Украине, по нашему мнению,
должно осуществляться системно и включать комплекс мероприятий (табл.
2.).
Табл. 2. Совершенствование финансового обеспечения учреждений
здравоохранения в Украине
Векторы реформы
Отказ от деклараций государства
обеспе-чения всех граждан
всеми видами бесплатной
медицин-ской помощи в
государствен-ных
и
коммунальных заведе-ниях
здравоохранения.
Устранение
неофициальных расчетов
населения за оказан-ную
медицинскую помощь.
Изменение хозяйственноправового
статуса
бюджетных
Законодательное
урегулирование
осуществления
некоммерческой
деятельности учреждений
Изменение
характера
отношений
между
финансирующей
стороной и провайдерами
медицинских
услуг
населению.
Мероприятия для реализации
Определение базового пакета гарантируемого
государством
объема
бесплатных
услуг
и
адекватного размера финансовых ресурсов
для организации их предоставления.
Введение соучастия населения в
медицинских услуг.
оплате
Предоставление
управленческой
и
финансовой
автономии
учреждениям
здравоохранения путем превращения их на
некоммерческие предприятия.
Расширение перечня платных услуг, которые
могут
предоставлять
учреждения
здравоохранения,
разработка
методики
определения их стоимости.
Отказ
от
принципа
расходов
(содержания)
здравоохранения и переход к контрактным
закупкам медицинских услуг за моделью блокконтракта. Эта модель предусматривает
заключение договоров между поставщиками
медицинских услуг и финансирующей
стороной на предоставление оговоренного
объема услуг для определенного числа
пациентов.
Изменение методов оплаты
услуг
Диверсификация
ресурсов
Изменение приоритетов в
выделении
ресурсов.
255
Отказ от сметного метода финансирования
учреждений здравоохранения и внедрения
подушного финансирования за моделью
частичного фондодержания – для оплаты
меди-цинских
услуг
амбулаторнополиклинических
(предусматривает получение поликлиникой
средств для предоставления всего объема
амбулаторной помощи прикре-пленному
населению, исходя из его численности, с
исключите-льным
правом
направлять
пациентов на госпитализацию в больничные
заведения и оплачивать предоставление им
стационарной помощи) и финансирования за
методом глобального бюджета – для
больничных
(его
суть
заключается в получении учреждением
от
финансирующей
стороны
под
обусловленный
объем
медицинских услуг соответствующего качества
фиксированного годового бюджета, размер
которого
не
зависит
от
ресурсных
показателей и мощности медицинского
учреждения).
Формирование
многоканальной
модели
здравоохранения с привлечением бюджетных
средств как основного источника финансовых
ресурсов,
средств
от
медицинского
страхования,
платных
медицинских и немедицинских услуг,
благотворительных взносов, лизинга и других
источников,
не
запрещенных
законодательством.
Перенесение приоритетов в финансировании
на заведения здравоохранения, которые
обеспечивают предоставление первичной
медико-санитарной
и
амбулаторнополиклинической помощи населению.
256
Повышение
использования финансовых
ресурсов
Изменения
в
составе
управленческого персонала
Совершенствование
системы
оплаты
труда
медицинского персонала.
Внедрения
стационарозаменимых
и
ресурсохранящих технологий, оптимизация
мощности
учреждений,
повышение
капиталовложений.
Привлечение к управлению учреждениями
менеджеров
здравоохранения, способных обеспечивать
эффективное
управление
финансовыми
ресурсами.
Для врачей звена первичной медикосанитарной помощи оптимальной была бы
смешаная модель оплаты труда (комбинация
поокладного, подушевого и гонорарного
методов); оплата труда врачей стационарного
сектора медицинской помощи должна
состоять из постоянной и переменной частей;
устранение междолжностных диспропорций.
Необходимая предпосылка реализации рассмотренных выше путей
совершенствования финансового обеспечения учреждений здравоохранения
в Украине – формирование надлежащей нормативно-правовой базы. На наш
взгляд,
с
целью
согласования
гарантируемого
объема
бесплатной медицинской помощи населению и бюджетных средств,
выделенных на организацию его предоставления, неотложным является
устранение противоречий между такими основными законодательными
документами Украины:

статьей 49 Конституции Украины от 28. 06. 1996 г. № 254/96 ВР, где
определено
бесплатную
гарантируемое
квалифицированную
право
человека
на
медицинскую
помощь
в
государственных и коммунальных заведениях здравоохранения;

статьей 95 Конституции Украины от 28. 06. 1996 г. № 254/96 ВР, в
которой отмечено, что исключительно законом о Государственном
бюджете Украины определяются виды и размеры расходов государства
на общественные расходы;
257

статьей 12 Закона Украины «Основы законодательства Украины об
охране здоровья» от 19. 11. 1992 г. № 2801–XII, где отмечено, что
государственная
политика
обеспечивается
бюджетными асигнированиями в размере, который отвечает ее
научно-обоснованым потребностям, но не меньше десяти процентов
национального дохода.
Для
регулирования
бюджетного
учреждений здравоохранения неотложным является, по нашему мнению,
устранение неоднозначности трактовки норм Бюджетного кодекса Украины и
Закона Украины «Про местное самоуправление в Украине» относительно
уровня
децентрализации
сектора,
делегирования полномочий из одного уровня на другой.
Реализация
способствовать
предложенных
улучшению
мероприятий
качества,
в
конечном
доступности,
итоге
будет
и
прозрачности нынешней системы медицинского обслуживания населения и
подготовке ее инфраструктуры к будущему внедрению модели социального
медицинского страхования.
[1] Національні проекти у стратегії економічної модернізації України / Я. А.
Жаліло, Д. С. Покришка, Я. В. Бережний, А. П. Павлюк [та ін.]. – К.:
НІСД, 2013.
[2] Національні рахунки охорони здоров’я (НРОЗ) України у 2012 році:
статистичний бюлетень. – К.: Державна служба статистики України, 2014.
– 192 с. [Електронний ресурс]. – Режим доступу:
http://www.ukrstat.gov.ua.
[3] Щорічна доповідь про стан здоров’я населення, санітарно-епідемічну ситуацію та
результати діяльності системи охорони здоров’я України. 2012 рік / [за ред.
Р. В. Богатирьової]. – К., 2013.
258
Аннотация
Ключевые слова: финансовые ресурсы учреждений здравоохранения, финансовое
обеспечение, управление финансовыми ресурсами, модернизация финансового обеспечения
учреждений здравоохранения
Рассмотрена модель финансового обеспечения учреждений здравоохранения в Украине.
Проанализировано источники формирования и направления использования финансовых
ресурсов отмеченных заведений. Выделены финансовые проблемы функционирования
системы здравоохранения. Обосновано необходимость и разработаны предложения
направлений
модернизации
здравоохранения в Украине.
Financial providing of establishments of health protection
in Ukraine: problems and ways of improvements
Summary
Key words: financial resources of establishments of health protection, financial providing,
management of the financial resources, modernization of the financial providing of establishments of
health protection
In the article the model of the financial providing of establishments of health protection in
Ukraine is considered. Sources of the financial resources forming and directions of their use of the
noted establishments are analysed. Necessity of reformation of the financial providing of establishments of health protection is grounded. Financial problems of the health care system are allocated.
Suggestions in relation to directions of modernization of the financial providing of establishments of
health protection in Ukraine are offered.
259
Finansowe zabezpieczenie instytucji ochrony zdrowia na Ukrainie:
problemy i drogi doskonalenia
Słowa kluczowe: zasoby finansowe instytucji ochrony zdrowia, finansowanie ochrony zdrowia,
zarządzanie zasobami finansowymi, modernizacja systemu finansowego zabezpieczenia instytucji
ochrony zdrowia, Ukraina
W artykule przedstawiony został model zabezpieczenia finansowego instytucji ochrony zdrowia
na Ukrainie. Przeanalizowano źródła i kierunki wykorzystania zasobów finansowych. Wyróżniono ważniejsze problemy funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Stwierdzono konieczność
modernizacji systemu finansowego zabezpieczenia instytucji ochrony zdrowia na Ukrainie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 261-279]
ISSN 1897-2500
Natalia RYNGACZ
Оценка влияния экономического
и политического кризиса на состояние здоровья
населения и функционирование системы
здравоохранения в Украине
Социально-экономическая и политическая ситуация в стране, как известно,
является весомой детерминантой общественного здоровья. Сегодня Украина
находится под сочетанным влиянием последствий мирового экономического
кризиса
прошлого
десятилетия
и
проявлений
экономического
и
политического кризиса конца 2013 и текущего 2014 года, негативно
отражающихся, среди прочего, на состоянии здоровья населения и
функционировании системы здравоохранения.
Глобальный экономический кризис в 2008-2009 гг. привел к краху ведущих
финансовых учреждений, стремительному падению на мировых фондовых
рынках и замораживанию кредитов, сопровождаясь спадом производства в
развитых странах и перспективой быстрого ухудшения ситуации и для
развивающихся стран, и для стран с переходной экономикой. Абсолютно
предсказуемо, что слабый экономический рост и более жесткие условия
доступа к кредитам неминуемо приведут к уменьшению доходов государства и
262
Оценка влияния экономического и политического кризиса на состояние здоровья
населения и функционирование системы здравоохранения в Украине
возможности правительства обеспечить необходимые инвестиции для
достижения целей, которые касаются всех аспектов человеческого развития, и
в т.ч. в сфере здравоохранения (ЗО). Специалисты отмечали такие вероятные
последствия
кризиса
как
риск
ограничения
развитыми
странами
предоставления кредитов другим странам; сохранения опасности обвала курса
доллара (что непосредственно может отражаться на ситуации в Украине), а
также риска углубления бедности и большей уязвимости малоимущих слоев
населения, особенно при отсутствии необходимых мер социальной защиты. В
мире и в Украине появился ряд публикаций, посвященных влиянию
глобального кризиса на здравоохранение. Европейским региональным бюро
Всемирной организации здравоохранения (ВОЗ) было проведено в Осло
(Норвегия)
совещание
"Здравоохранение
в
условиях
глобального
экономического кризиса: задачи, которые стоят перед Европейским регионом
ВОЗ"1, на которомобсуждалось, какой взнос сектор здравоохранения может
сделать
для
смягчения
и
последствий
экономического кризиса и его преодоления. Анализ ситуации в Европейском
регионе ВОЗ позволил обнаружить важнейшие угрозы для общественного
здоровья и для систем охраны здоровья и определить основные возможные
направления
действий.
Также
обсуждались
варианты
стратегий
по
преодолению негативных последствий экономического кризиса для систем
охраны здоровья и общественного здоров’я в разных странах в зависимости
от уровня доходов.
Свое видение противодействия кризису было представлено ведущими
специалистами
по
управлению
охраной
общественного
здоровья,
аналитиками, экономистами, государственными служащими высшего уровня.
Так, Директор Европейского регионального бюро ВОЗ M. Danzon признавал,
что принятие правильных решений (приоритетное внимание вопросам
здравоохранения, обмен информацией, снижение стоимости лекарств,
1
Охрана здоровья в условиях глобального экономического кризиса: задачи, стоящие перед
Европейским регионом ВОЗ. Обзор ситуации в Европейском регионе ВОЗ: справочноаналитический документ. – Копенгаген: Европейское региональное бюро ВОЗ, 2009.
263
Natalia RYNGACZ
улучшения доступности медицинских услуг для уязвимых групп населения)
поможет устранить неравенство относительно здоровья и обеспечить
последующее продвижение Европы на пути к созданию устойчивого,
здорового и процветающего общества. Было отмечено, что выделение
средств на здравоохранение относится к категории инвестиций, а не к
категории расходов, а также на необходимости обеспечить не только
больший объем расходов на цели здравоохранения, но и большую отдачу от
них в смысле улучшения здоровья населения. Специалистами была
подчеркнута необходимость противодействия кризису на фоне значительного
постарения населения и сдвигов в структуре и распространенности
заболеваний, прогрессирующего роста части людей, имеющих хронические
заболевания, что будет вызывать увеличение спроса на медицинские услуги и
требовать увеличения численности работников здравоохранения. Заместитель
директора Евробюро ВОЗ N. Menabde акцентировала внимание на том, что
укрепление здоровья на основе таких ценностей, как справедливость,
солидарность и широкое участие общества, остается ключевым приоритетом
в условиях экономического кризиса. По ее мнению, вопросы здоровья
должны в полной мере учитываться при принятии государственных решений
во всех сферах. Ведь инвестиции в здоровье полезны как для социальной
стабильности, так и для экономики любой страны, потому правительствам
необходимо уделять большее внимание вопросам снижения бедности и
повышения доступности первичной медико-санитарной помощи. По мнению
M. Chan, Генерального директора ВОЗ, всеобъемлющий подход
к
экономическому возрождению суделением основного внимания людям и
средствам их существования может позволить добиться выхода из кризиса с
укрепленными,
более
эффективными
и
справедливыми
системами
здравоохранения. Относительно финансирования медицинской помощи, как
выход предлагалось обеспечение оптимального сочетания общественных
расходов и частных добровольных платежейдля развитых стран, тогда как в
менее развитых странах признано целесообразным перейти от системы
прямых частных платежей поставщикам медицинских услуг к целевым
264
программам здравоохранения, которые финансируются из государственного
бюджета. То есть украинский принцип програмно-целевого финансирования
при условии адекватного контроля государства за его реализацией, по сути,
видится одним из перспективных направлений уменьшения негативного
влияния кризиса на население стран с ограниченными ресурсами.
Глобальный
мировой
кризис
разразился
на
фоне
глубоких
демографических сдвигов и глобальных экологических и энергетических
проблем и поэтому является серьезной угрозой, как для здоровья населения,
так и для систем здравоохранения и социальной защиты. Учитывая это, В.М.
Лехан с соавторами подчеркивала неотложность конкретизации объема
государственных гарантий медицинской помощи населению2, А.Ю. Набоков
отмечал потенциальный рост спроса на медицинские услуги в условиях
кризиса3. В Украине усиливают проблемы изношенность основных фондов и
нерациональное расходование средств и ресурсов. Так, по данным (В. М.
Лехан, 2008, 2009), более 40% пациентов получали помощь на уровнях более
высоких,
чем
необходимо,
а
25-30%
больных
госпитализируется
необоснованно. Последствиями экономического кризиса уже стали:

уменьшение возможности государства финансировать социальную
политику;

девальвация
национальной
валюты
и
обесценивание
средств,
выделенных на здравоохранение;

изменения нарынка труда, безработица и распространение бедности;

снижение жизненного уровня части населения;

потребительского
спроса;
доступа
к
медицинским услугам и оздоровительным процедурам;
2
3

углубление кризиса системы здравоохранения;

существование населения в состоянии хронического стресса;
В. М. Лехан, Структурна перебудова як шлях підвищення ефективності використання ресурсів системи
охорони здоров‘я в умовах фінансово-економічної кризи / В. М. Лехан, Г.О. Слабкий, В.В. Рудень, М.В.
Шевченко // Охорона здоров'я України. – 2009. – № 1(33). – С. 18 – 20.
А. Ю. Набоков, Переживет ли здравоохранение кризис? / А. Ю. Набоков // Новости медицины и
фармации. – 2009. – № 1–2(267–268).
Natalia RYNGACZ

265
рост численности групп риска и т.п.
В условиях политической и экономической нестабильности конца 2013
года, переросших в широкомасштабные социальные потрясения вплоть
доаннексии части территории страны и военных действий в 2014 году,
наблюдается усиление действия как уже названных факторов, так и появление
новых, негативно влияющих на состояние здоровья и функционирование
системы охраны общественного здоровья.
Поэтому важной является оценка имеющихся и потенциальных рисков для
здоровья населения и системы здравоохранения в Украине, вызванных
экономическим и политическим кризисом, их вероятного влияния на
состояние здоровья и функционирование системы охраны общественного
здоровья инациональную безопасность. Можно выделить ряд таких главных
проблем (рис. 1).
Коротко остановимся на основных факторах, учитывая при этом, что все
они действуют не изолированно, а взаимосвязаны и тесно переплетаются.
Дефицит бюджета. Во время кризиса изменения объемов ресурсов,
направленных в систему ЗО (финансовые и кадровые ресурсы, лекарства и
медоборудование, текущие расходы и инфраструктура), изменения в способе
жизни и потребительского поведения, а также изменения социальных норм и
ценностей влияют на здоровье население и могут повлечь финансовые
трудности из-за его нарушения. Последствия кризиса переживались во всех
странах, невзирая на состояние экономического развития. Практически во
всем Европейском регионе ВОЗ налоговые поступления стали ниже
ожидаемых, причем Бельгия, Венгрия, Латвия, Литва, Португалия, Словакия,
Чешская Республика и Эстония к 2009 г. объявили о необходимости
пересмотра государственного бюджета. Часть бюджета Украины, выделенная
на здравоохранение в 2009 г., невзирая на инфляцию и обесценение гривны,
осталась на уровне 2008 года.
266
Рис. 1. Влияние экономического и политического кризиса на здоровье
населения Украины и функционирование системы здравоохранения
Кадровый
кризис
Дефицит
бюджетаДева
львация
гривны
Коррупция
Уменьшение
государстваф
инансироват
ь
программы
Снижение
качества
мед.помощи
Обострение
системного
кризиса
Неадекватност
ь
государственно
гофинансиров
ания и
БезработицаБеднос
ть
Ухудшение
качества и
доступности
мед. помощи
Снижение
доступности и
качества лекарств
Ухудшение
санитарно –
эпидемиологическо
й
ситуации
Рост
напряжения
Неэффективнос
ть
государственног
о
Рост численности
групп риска
Новая группа пострадавшие в
соц. конфликтах,
беженцы
Проблематичност
ь соблюдения
здорового
способа жизни
Хронический
стресс
Ухудшение общественного здоровья,
рост преждевременной смертности, коллапс
системы ЗО
Но выполнение государством своих финансовых обязательств может в этот
и последующие годыоставаться проблематичным, ведь снижение валового
внутреннего
продукта
неминуемо
приводит
к
уменьшению
объема
государственных средств на ЗО в Украине. Действительно, 27 марта 2014 г.
парламент принял Закон Украины № 1165-VII «О внесении изменений в
Закон Украины «О Государственном бюджете Украины на 2014 год».
267
Natalia RYNGACZ
Изменения в Госбюджете - 2014 г., учитывающие реалии экономической
ситуации и динамику ее
восстановления
экономики
развития, внесены с целью обеспечения
Украины
и
неотложной
стабилизации
финансовой ситуации с учетом обновленного макроэкономического прогноза
развития страны на 2014год. В частности, в принятых изменениях
предусмотрена экономия расходов бюджета, которые максимально сокращены
и оптимизированы. В результате уменьшены расходы для Министерства
здравоохранеия Украины (МЗО) по сравнению с предыдущей редакцией
Госбюджета-2014 на 14,1%, илидо 8,66 млрд грн. Хотя представители разных
фракций
парламента
Украины
предлагают
увеличить
расходы
государственногобюджета на здравоохранениев 2014году на 522,9 млнгрн.
(соответствующий законопроект № 4919 «О внесении изменений в закон о
государственном бюджете Украины на 2014 год по увеличению расходо в
всфере здравоохранения» зарегистрирован в Верховной Раде), рассматри
ваявозможность этого увели чения за счетчасти средств, которые поступят в
бюджет от введения НДС на лекарства, увеличения акцизов на алкоголь, табак,
алкоенергетики с кофеином, возможностьэтого кажется в нынешних условиях
мало реальной.
Одновременное
сокращение
доходных
статей
и
покупательной
способности может вынуждать руководителей к уменьшению бюджетов,
введению оплаты ранее неоплачиваемых услуг, сокращению предоставления
услуг или накапливанию очереди тех, кто нуждается в других формах
частного финансирования обслуживания.
Уменьшение возможности государства обеспечивать реализацию
социальных программ и мероприятий. Имеющийся дефицит бюджета
ограничивает
как
социальных программ, так и вероятность получения кредитов международных
организаций. В частности, тревогу вызывает организация противодействия
эпидемии ВИЧ/СПИДа – одна из сфер, в которой под
держка
международных донорских организаций нашей стране является наиболее
весомой.
Ведь
ясно,
что
последующее
распространение
эпидемии
268
одновременно будет сокращать поступление в бюджет и требовать роста
социальных расходов.
В 2014 г., например, отменено финансирование бюджетной программы
«Развитие экстренной медицинской помощи (приобретение медицинского
автотранспорта) дляу чреждений здравоохранения Украины», тогда как в
предыдущей редакции Государственного бюджета-2014 предусматривались
расходы на уровне 625 млнгрн. на закупкуо коло 1000 автомобилей скорой
медицинской помощи.
Обесценение гривны и снижение реальной стоимости выделенных
средств. Даже при условии полного выполнения бюджетных обязательств на
уровне
предыдущего
года,
количество
закупленных
медикаментов,
оборудования, услуг и тому подобное прогрессивно будет уменьшаться с
ростом цен на них. Снижение курса национальных валют во многих странах
Европы привело к повышению цен на фармацевтические средства,
медицинские изделия и другие товары медицинского назначения. В Украине в
2009 г. цены на некоторые препараты выросли вдвое-втрое, часто без
экономической оправданности таких действий, причем подорожали как
импортные лекарства, цены на которых напрямую привязаны к колебаниям
курса доллара, так и отечественные, значительная часть которых производится
из импортного сырья (справка: 80% сырья Борщаговского химикофармацевтического завода закуплено за валюту). Весной 2014 г. В Украине
лекарства всреднем подорожали примерно на 50-60%, что стало следствием
резких
введения
валютных
7%
колебаний,
НДС
на
нестабильной
импорт
лекарств.
политической
По
мнению
ситуациии
министра
здравоохранения Украины О. Мусия, 40% подорожания лекарств было
обусловлено именно ростом курса валют. Отметим, что в июне 2014 р.
девальвация гривни достигла 50%.
Рост количества безработных/частично занятых. Распространение
бедности. Увеличение численности групп риска. До конца 2014 г. уровень
безработицы в мире, как считают в своем ежегодном прогнозе занятости
269
Natalia RYNGACZ
(2013) аналитики ОЭСР, достигнет 12,3% трудоспособного населения. По
официальным данным, уровень безработицы в Украине составляет около
8,0%. Однако, по независимым экспертным оценкам, он может быть выше (от
18 до 20%)4. Снижение доходов населения ощутимо отразится на качестве
питания: для значительной части населения будет наблюдаться уменьшение
как энергетической ценности суточного питания, так и значительное
ухудшение сбалансированности рациона, прежде всего за счет исключения
нужного количества относительно дорогих белков (мяса, рыбы) и витаминов
(фрукты, овощи). Закономерно одновременно с уменьшением благосостояния
можно ожидать и негативных изменений в уровне смертности населения
трудоспособного
возраста,
ведь,
по
мнению
преждевременная смертность является признаком
Е. М. Либановой,
бедности5.
Неминуемо часть из высвобожденных кризисом из сферы занятости будет
переходить к группам риска. Так, часть – к наркотическим практикам как
средству реагирования на жизненные неурядицы (употребление наркотиков и
алкоголя, что, в свою очередь, провоцирует рискованное сексуальное
поведение); часть – к коммерческому сексу;еще часть – к противозаконной
деятельности, которая может привести к лишению свободы в заведениях
пенитенциарной системы. Соответственно будет расти количество лиц без
постоянного местожительства и детей, лишенных родительской заботы (так
называемых „детей улицы”). Все это будет способствовать распространению
туберкулеза, ВИЧ/СПИДа и болезней, которые передаются половым путем,
что, в свою очередь, будет вести к потере работы занятыми из-за проблем со
здоровьем. Кроме того, для всех этих групп значительно повышается риск
травм
и
повреждений
(преднамеренных,
в
том
числе
суицида,
и
неумышленных), отравлений и тому подобное.
Возникновение новой группы риска – пострадавших в следстви е
социальных конфликтов и вынужденных переселенцев/беженцев. Из-за
наличия пострадавших в результате общественных беспорядков, а позже
4
5
http://real-economy.com.ua/publication/22/42761.html
Е. Лібанова, Бідність населення України: методологія, методика та практика аналізу: монографія. –
К.: КНЕУ, 2008.
270
военных операций и действий сепаратистов на востоке страны появилась
необходимость оказания массовой медицинской помощи при поражении
огнестрельным
оружием,
травмировании
из-за
обстрелови
бомбежки.
Возникла потребность вусилениивоенной медициныи служ бспасателей,
концентрации
необходимых
специалистов,
переориентации
части
гражданских учреждений на госпитали и пункты оказания неотложной
помощи, транспортировки раненых и пострадавших и т.п.
Риски для здоровья вынужденных переселенцев/беженцев могут быть как
текущими, так и отсроченными на перспективу. Наиболее актуальными (после
непосредственной угрозы жизни из-за возможного поражения при ведении
боевых действий) являются риски, связанные с ухудшением санитарноэпидемиологической
ситуации.
В
частности,
такие
факторы,
как
неудовлетворительное водоснабжение, отсутствие необходимых санитарных
условий, невозможность обеспечивать адекватное отопление жилья может
привести
к
вспышке
инфекционных
заболеваний,
преимущественно
кишечных и простудных, тогда как скопление людей и перенаселенностьспо
собствует распространению возбудителей болезней, в том числе туберкулеза.
Некачественная (из-за нарушенияусловий приготовления или хранения)
пища, особенно летом, обуславливает высокую вероятность пищевых
отравлений. Существует также высокий риск насильственных повреждений
из-за неизбежногоосл ожнения криминальной ситуации.
Беженцы
могут
подвергаться
более
интенсивному
воздействию
окружающей среды, чем население в целом (жара, ливни, наводнения ит.п.).
Отсутствие необходимой медицинской помощи (или отсрочка ее получения),
лекарственных средств, вынужденное нарушение течения привычноголе
чения (при хронических заболеваниях, таких как гипертония, диабет и др.)
неизбежно отразится на ухудшении здоровья и подорожании медицинской
помощи, необходимой в дальнейшем. Острый ихронический стресс является
детерминантой осложнений имеющихся и развития новых заболеваний,
снижения сопротивляемости организма вредным агентам. Кроме этого,
271
Natalia RYNGACZ
наблюдается «оттягивание средств» общественного здравоохранения из-за
появленияновых потреб ностей этой группы при общем их дефиците.
Неадекватность
государственного финансирования социальным
потребностям. Ухудшение доступа к услугам по профилактике, лечению
и уходу. Чем большая часть населения будет приближаться к черте бедности,
тем
больше
государственную
больных
помощь.
смогут
рассчитывать
Эксперты
ВООЗ
исключительно
прогнозируют,
что
на
в
большинстве стран Центральной и Восточной Европы часть частных
источников в финансировании ОЗ для покрытия дефицита средств лишь
будет расти. Из-за недостатка финансирования могут возникать задержки в
снабжении необходимыми медикаментами, реактивами и оборудованием.
Последствиями неизбежно станет распространение стойких к лечению
случаев, которые в последующем будут требовать более дорогого лечения, и
потери человеческих жизней, которых при адекватном обеспечении можно
было бы избежать. Отдельная проблема – с уменьшением бюджетного
финансирования лечебно-профилактических учреждений проблематичным
становится соблюдение противоэпидемического режима и защита от риска
инфекционного заражения во время медицинских манипуляций (как
пациентов, так и медицинских работников).
Изменения
численности
контингента,
нуждающегося
в
государственной медицинской помощи. До сегодняшнего времени рядовыми
посетителя мимуницип альныхамбулаторно-поликлинических учреждений (и
большинства неургентних стационарных) были граждане с относительно
низкими уровнями доходов. Более зажиточная часть населения прибегала к
услугам частного сектора или была защищена от финансовых риско в вслучае
проблем со здоровьем работодат ем врамках социального пакета (частное
медицинское страхование). Еще часть решала свои проблемы за счет
медицинского туризма. Однако с падением доходов и дет отказ от платных
услугили лечения за рубежом, часть населения ограничивает траты, в том
числе
на
медицинские
цели,
однов
ременно
с
этими
дателиперестаютстраховатьсвоихсотрудников(илиминимизируютпакет
работо
272
вполисах). В этих условиях неизбежно увеличится обращение за медицинским
обслужи в аниемвг осударст в енные учреждения.
Проблематичность соблюдения здорового образа жизни. В условиях
увеличения цен, безработицы и социальной незащищенности образ жизни
может стать более нездоровым и соответственно более опасным. Из-за
снижения уровня доходов люди могут перейти на потребление более
дешевых нездоровых продуктов с высоким содержанием жиров и сахара, и
низким – белка и необходимых микроэлементов и витаминов (или
элементарно недоедать). Последствия нарушения питания особенно опасны
для детей, молодежи, беременных и кормящих женщин. Соответственно
менее доступными (из-за отсутствия как средств, так и времени) станут
оздоровительные мероприятия (занятие физкультурой и спортом, отдых).
Опыт предыдущих кризисов свидетельствует и о возможном повышении
уровней употребления алкоголя и наркотиков, а также расстройств психики.
Все эти факторы с большей вероятностью действуют и будут действовать
среди лиц, оказавшихся в зоне антитеррористической операции, и
вынужденных переселенцев.
Существование значительной части населения в состоянии острого и
хронического стресса. Постоянный стресс в первую очередь будет
способствовать активизации менее здорового образа жизни или рискованных
форм поведения. Можно ожидать достоверного увеличения числа острых
коронарных смертей, смертей от инсультов и инфаркта, числа случаев
гипертонических
кризов,
стенокардии,
нервных
срывов,
обострения
имеющихся хронических заболеваний. Привычным проверенным средством
снятия стресса в нашей стране является употребление алкоголя, так что
предусматривается рост количества алкогольных отравлений, травм (как
самоповреждений, так и нанесения вреда другим) и ДТП в состоянии
алкогольного опьянения, острых алкогольных психозов и тому подобное.
Политическое
противостояние,
межнациональной
и
информационная
вражды,
война,
вовлечение
в
разжигание
конфликты
273
Natalia RYNGACZ
асоциальных элементов приводят к вспышкам агрессивности и преступности,
а,
следовательно,
и
количества
преднамеренных
насильственных
повреждений. В последние же месяцы практически все население, независимо
от региона проживания, в большей или меньшей степени находятся в
состоянии не просто стресса, а дистресса. Дистрес, или отрицательный тип
стресса, с которым организм не в силах справиться, ухудшает течение
психофизиологических функцій, подрывает здоровье человека и может
привести к тяжелым заболеваниям. Дистресс можно рассматривать как
разрушительный
расходование
процесс,
всех
при
котором
адаптационных
происходят
резервов.
мобилизация
Основными
и
причинами
дистресса являются затяжная невозможность удовлетворить физиологические
потребности (отсутствие воды, воздуха, пищи, тепла); неблагоприятные /
необычные условия жизни; повреждения, болезни, травмы, длительные боли
и негативные эмоции (страха, гнева, ярости). Естественно, степень дистресса
максимальна среди лиц, жизнь которых подвергается непосредственной
опасности и их родных, а также лиц, принимающих решения.
Всплеск повышения стоимости лекарственных средств весной 2014 г. Стал
потрясением для рядового потребителя. Помимо ощутимого «удара по
карману», люди получили значительный психологический стресс из-за страха
остаться
без
нужного
лечения
в
ближайшем
будущем,
что
стало
дополнительной детерминантой ухудшение здоровья.
Санитарно-эпидемическое неблагополучие. Любые нарушения работы
коммунальных служб неминуемо приведут к распространению болезней,
которые передаются с водой или пищевыми продуктами. Учитывая
изношенность водопроводов и канализации, неудовлетворительный контроль
за качеством воды, можно ожидать вспышки кишечных заболеваний и
гепатита, a, особенно в Южном и Восточном регионах, где часть населения не
имеет доступа к безопасной питьевой воде. Возможны также нарушения
температурного режима в жилых помещениях и общественных заведениях изза проблем с отоплением, а отключение электроэнергии в медицинских
заведениях может отразиться на надежности антисептики и безопасности
274
пациентов и персоналу. Все эти проблемь наиболее остро могут ощущаться в
зоне
антитеррористической
операции
в
нарушения
функционирования комунальных и санитарных служб.
Снижение доступности, качества и эффективности лекарств – как в
результате невозможности их приобретения пациентами по материальным
причинам, так и из-за уменьшения ассортимента аптечных заведений и
отсутствия в торговой сети необходимых препаратов. Одновременно будет
расти количество незаконно ввезенных несертифицированных лекарственных
средств, фальсифицированных и просроченных препаратов. Существует
высокая
вероятность
того,
что
часть
производителей
лекарств
для
поддержания более конкурентоспособных цен на собственную продукцию
могут пойти на снижение ее качества и безопасности. Учитывая, что большая
часть необходимых медикаментов и реактивов закупается за рубежом, а в
условиях кризиса создание мощных отечественных производств является
проблематичным, Украина обречена на последующее углубление экспортной
зависимости.
Изменения спектра потребностей в медицинской помощи. Можно
ожидать, что потребность в медико-социальной помощи будет расти.
Увеличится количество вызовов скорой помощи, запущенных случаев и
негативных последствий самолечения из-за откладывания обращения в
медицинское заведение в связи с отсутствием средств или чрезмерной
занятостью, страхом потерять работу (недовольство работодателя в случае
отсутствия из-за болезни, сдельная «теневая» занятость и тому подобное).
Вырастет число профессиональных травм и профессиональных заболеваний
из-за экономии или пренебрежения контролем безопасности условий труда
как на официальных производствах, так и (в большей степени) на тех,
которые осуществляют нелегальную деятельность.
Нарастание социальной напряженности. Во время кризиса богатые
богатеют, бедные беднеют, а те, которые относили себя к среднему классу,
будут приближаться к менее обеспеченным прослойкам. Общеизвестно, что
275
Natalia RYNGACZ
наибольшие проблемы (как социальные, так и в состоянии общественного
здоровья) – в странах со значительной поляризацией населения по доходам.
Значительная часть медицинских работников перейдет к разряду бедных. Не
исключено, что медицинские работники под угрозой бедности будут
прибегать к забастовкам и отстаиванию своих прав, которое заострит
проблемы предоставления медицинской помощи и отношения с пациентами,
чему способствует ошибочная практика создания негативного имиджа
украинской медицины отечественными СМИ. Помимо экономического
фактора, в сегодняшней Украине социальную напряженность усиливает не
менее весомый политический.
Кадровый кризис. В Украине медицинские работники составляют
многочисленную группу (около 1 млн. чел.). В результате ухудшения условий
работы и оплаты труда (задержка выплаты заработной платы и уменьшение ее
покупательной способности, отсутствие средств на адекватное санитарногигиеническое и материально-техническое обеспечение профессиональной
деятельности и т.п.) увеличится текучесть медицинских работников. В первую
очередь, это произойдет в звеньях с наиболее напряженными условиями
труда: скорая и неотложная помощь, амбулаторно-поликлиническо езвено
(особенно
в
сельской
местности),
отделения
интенсивной
помощи
стационаров и реанимация, инфекционные отделения, противотуберкулезные
и
психиатрические
больницы/диспансеры.
Значительно
увеличится
недостаток медсестер, в том числе из-за несовершенного законодательства о
выходе на досрочную пенсию, которое запрещает последующую работу по
основной специальности.
Снижение доступности официальной бюджетной медицинской помощи
неминуемо приведет к активизации целителей и нелегальному лечению вне
заведения.
Вырастет
количество
случаев
оказания
неквалифицированной медицинской помощи в результате увеличения
(особенно в сельской местности) обращений за медицинской помощью к
лицам без соответствующей квалификации и прав предоставления такой
помощи (медики, которые не получили определенной подготовки, знахари,
276
экстрасенсы, „народные целители” и тому подобное). Также следует ожидать
роста количества шарлатанов „от медицины” и распространения методов
лечения, эффективность и безопасность которых не подтверждена.
В таких сложных условиях при наличии разнообразных, негативно
влияющих
на
общественне
здоровье
факторов,
неэффективность
государственного управления является одним из наибольших рисков для
системы здравоохранения, могущим иметь катастрофические последствия. В
результате относительно небольших зарплат и нестабильных „правил игры”
при
управлении
отраслью
высокопрофессиональные
антикризисные
менеджеры и специалисты по управлению не заинтересованы в работе в
государственном здравоохранеии. Частые изменения политической верхушки
страны приводят к изменениям в структуре и руководящих кадрах МЗО,
областных и городских управлений здравоохранения, которые имеют сугубо
политические (или другие) мотивы и не обоснованные потребностями
управления отраслью. Привычной практикой становится радикальная замена
«команды» предшественника в руководящем кресле «преданными» вновь
назначенному
преемнику,
что
резко
нарушает
стабильность
и
преемственность работы того или иного уреждения. Поэтому увеличивается
как количество некомпетентных руководителей в сфере здравоохранения на
всех уровнях, так и нецелевое использование бюджетных и внебюджетных
средств (что регулярно подтверждается отчетами Счетной палаты Украины и
многочисленными проверками). Кроме того, несоответствие задач, которые
ставятся руководством государства и действующим законодательством перед
медицинской отраслью, и возможности отрасли их выполнять приводит к
сознательному
искривлению
отчетности
и
потере
достоверной информации о реальном положении, что в свою очередь, делает
невозможным эффективное управление. Это углубляется и правовым
несовершенством, когда положения законов и подзаконных актов о
здравоохранении часто вступают в противоречие друг с другом; в условиях
рыночной экономики законодательная база здравоохранения фактически
277
Natalia RYNGACZ
остается социалистической, что не отвечает экономическим реалиям и
приводит к углублению кризиса. Для усовершенствования управления
отраслью предлагается привлечение к разработке антикризисной политики
оперативной аналитической группы, состоящей из специалистов разного
профиля6.
Если рассмотреть опыт западных стран, то в качестве антикризисных
мероприятий и покрытия прогнозируемого дефицита на потребности
cистeмы рассматривались такие меры, как увеличение государственных
субсидий на социальное медицинское страхование, в ведение новых формул
распределения средств на региональном уровне, сдерживание расходов на
предоставление медико-санитарной помощи.
По нашему мнению, одним из самых важных направлений антикризисной
политики в здравoхрaнeнии должно стать сохранение кадровых ресурсов и
необходимой
заработной
инфраструктуры.
платы
медиков
Прогрессирующее
будет
снижение
способствовать
потере
реальной
мотивации
специалистов работать в бюджетной сфере или коррупции и вымоганию
платежей упациентов. Критическая ситуация в кадровой сфере (постарение,
нарушение традиционного пути передачи опыта молодежи в процессе
совместной работы, отток более опытных специалистов-практиков или
переход в другие структуры) будет ускоряться с уменьшением социальной
защищенности медиков.Так, возможныпопытки отправления персонала в
принудительные
согласования
с
отпуска,
трудовым
консервирования
коллективом
отдельных
и
тому
отделений
подобное.
без
Если
Великобритания и США могут позволить себе привлечь при недостатке
собственных медицинских кадров персонал из Индии, Филиппин, той же
Украины, то наша страна пока не является привлекательным реципиентом
6
І.І. Фуртак, Державне управління антикризовими заходами в охороні здоров’я України / І.І. Фуртак, В.М.
Гринаш / Демократичне врядування в контексті глобальних викліків та кризових ситуацій :
мат. наук.-практ. конф. за міжнар. участю (3 квітня 2009 р., м. Львів) : у 2 ч. / за наук. ред. чл.кор. НАН України В. С. Загорського, А. В. Ліпенцева; Львівський регіональний інститут
державного управління Національної академії державного управління при Президентові
України ; Державна установа „Інститут економіки та прогнозування” Національної академії
наук України ; Львівська обласна адміністрація. – Львів : ЛРІДУ НАДУ, 2009. – Ч 1. – С. 529 –
532.
278
квалифицированных медицинских кадров из других стран. Поэтому важно
сберечь имеющиеся кадровые ресурсы.
Другое важное направление – приоритетное направление средств на
первичную
медико-санитарную
помощь,
которая
будет
обеспечивать
своевременное предоставление необходимой помощи и предотвращение
осложнений и прогрессирования имеющихся болезней.
Таким образом, основными направлениями минимизации негативного
влияния экономического и политического кризиса на общественное здоровье
в Украине являются обеспечение эффективного антикризисного управления
отраслью;
а
также
сохранение
кадровых
ресурсов
и
необходимой
инфраструктуры; действенный государственный санитарно – эпидемиологический надзор; приоритетность первичной медико-санитарной помощи.
На основе опыта предыдущих кризисов важно подчеркнуть необходимость
защиты инвестиций (как государственных, так и из других источников) в
инфраструктуру и социальное развитие во избежание шага назад в сфере
человеческого
развития
и
возобновления
экономического роста в среднесрочной перспективе.
В последующем перспективным видится оперативный мониторинг
ситуации и исследование последующего влияния кризиса на общественное
здоровье и систему здравoхрaнeнии, в т.ч. изменений социальных норм и
образа жизни, и обоснования соответствующих управленческих мероприятий
с целью недопущения усиления угроз национальной безопасности, связанных
с фактором общественного здоровья.
Выводы. Основным принципом для государственного управления
здравoхрaнeнии условиях экономического и социального кризиса должен
стать следующий: оценить имеющиеся и потенциальные риски и определить
те, на которые реально может повлиять отрасль и последовательно
лоббировать интересы, направленные на выживание украинского народа и
системы здравоохранения на уровне разработки и реализации антикризисной
политики государства.
279
Natalia RYNGACZ
Главными
направлениями
уменьшения
негативного
влияния
экономического и политического кризиса на общественное здоровье в
Украине являются:

приоритет доступности первичной медико-санитарной помощи с
бесперебойным функционированием неотложной помощи;

обеспечение эффективного антикризисного управления отраслью при
условии
приведения
законодательной
базы
в
соответствие с реальной экономической ситуацией в стране;

сохранение кадровых ресурсов и необходимой инфраструктуры,
в
подготовку
будущих
кадров
здравоохранения и возможности их профессиональной реализации;

действенного
санитарно-
эпидемиологического надзора;

своевременное и адекватное реагирование на новые вызовы и угрозы.
Assessment of the impact of economic and political crisis in the health
of the population and the functioning of the health system in Ukraine
Summary
Key words: health of the population, the functioning of the health system, Ukraine
The author analyses the current situation in Ukraine in terms of the health status of the population and the health care system. Calls for concrete action in this regard.
Ocena wpływu ekonomicznego i politycznego kryzysu na stan zdrowia
ludności i funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia na Ukrainie
Słowa kluczowe: stan zdrowia ludności, funkcjonowanie systemu ochrony zdrowia, Ukraina
Streszczenie
Autorka analizuje obecną sytuację na Ukrainie pod kątem stanu zdrowia ludności
i funkcjonowania systemu ochrony zdrowia. Postuluje konkretne działania w tym zakresie.
ZESZYTY NAUKOWE
Nr 1 (47) / 2015
[s. 281-292]
ISSN 1897-2500
Ludmiła P. MOROZOWA
Kijowski Narodowy Uniwersystet Handlowo-Ekonomiczny,
Winnicki Instytut Handlowo-Ekonomiczny
Вплив соціальних механізмів на формування
ціннісних орієнтацій української молоді
Постановка проблеми. Розвиток сучасного суспільства характеризується
трансформаційними процесами в економічному та духовному житті, в
політичній системі. Необхідність рішучого повороту до реальних практичних
завдань будівництва незалежної України потребує вирішення цілого
комплексу політичних, економічних, соціальних, духовних проблем. Це
переосмислення всіх суспільних та індивідуально-особистісних цінностей,
формування на цій основі нової системи світогляду молоді. Традиційні
підходи та принципи вивчення молоді не можуть залишатися усталеними.
Мета.
Дослідити та
з’ясувати зміст духовних орієнтацій молоді,
проаналізувати чинники, які відіграють вирішальну роль у визначенні
динаміки процесу їх формування
Результати дослідження. Культура більш чітко реагує на суспільні колізії,
ніж
економічні
і
соціальні
структури.
Культурна
криза
найчастіше
проявляється в порушенні абсолютного панування єдиної інтегральної
системи цінностей, зміні культурно-ціннісних установок. У періоди могутніх і
глибинних соціальних потрясінь, таких, які переживає наша країна сьогодні,
відбуваються
значні
зрушення,
порушується
традиційна
культурна
282
Вплив соціальних механізмів на формування ціннісних орієнтацій української молоді
стратифікація, значно виростає культурна мобільність, що приводить до
плюралізму ціннісних систем [4, с. 35].
Вичерпавши свої можливості в пізнанні ціннісного феномена, традиційна
аксіологія закономірно уступає своє місце соціології з метою послідовного
аналізу функцій цінностей у людському існуванні.
На відміну від аксіології, що розглядає цінності як належне, соціологія
детально вивчає структуру функцій цінностей, механізм її впливу на поведінку
людини.
Вчені заклопотані проблемою підтримки соціальної гармонії в суспільстві,
цікавляться, головним чином, інтеграційною здатністю цінностей. При цьому
підході досліднику неминуче приходиться вирішувати питання про роль
цінностей в індивідуальному світі і в соціумі, про форми їх зв'язку, про
способи освоєння індивідом соціальних цінностей. Таким чином, рішення
соціальної проблеми цінності як форми зв'язку індивіда і соціальної системи,
неминуче вирішує фундаментальні проблеми особистості і суспільства.
Підґрунтям консолідації суспільства, з погляду соціологічної парадигми, є
його ціннісно-нормативна система ‒ сукупність найважливіших цінностей і
норм поведінки всіх громадян суспільства.
Психологічний стан людини у стабільному суспільстві, як правило,
залежить від того, наскільки її поведінка відповідає соціальним вимогам.
Нестабільне суспільство передусім характеризується тим, що руйнується
ціннісно-нормативна система як загальне підґрунтя соціальної інтеграції.
Такий стан суспільства називають аномією.
Аномія (безнормність) як певний стан соціальної організації притаманна
будь-якому перехідному суспільству, але тільки за виняткових історичних
обставин вона досягає глобальних суспільних масштабів, коли суспільство
загалом свідомо відмовляється від головних ідеологічних принципів своєї
організації, не маючи, власне, нової, цілісної, відпрацьованої часом цінніснонормативної системи.
За умов аномії цілком руйнується звичний механізм адаптації пристосування
своєї
поведінки
до
соціальних
норм.
Починається
283
протилежний процес ‒ кристалізація нової ціннісно-нормативної системи
суспільства на ґрунті особливостей індивідуальної свідомості його членів,
індивідуальних ціннісних преференцій і ціннісних орієнтацій. Своєю чергою,
ціннісні орієнтації людей багато в чому визначаються їхнім загальним
психічним станом, соціальним самопочуттям і психічним здоров'ям.
Звісно, загальна спрямованість соціальної трансформації залежить від
ціннісних орієнтацій різних соціальних верств і груп населення, які беруть
участь у політичних виборах. При цьому особливу увагу при оцінюванні
тенденцій і перспектив розвитку суспільства, привертає молодь, оскільки саме
її ціннісні преференції і психологічний стан визначають домінуючу
перспективу трансформаційних процесів.
Спираючись на фундаментальні положення структурно-функціональної
соціології (Т. Парсонс, Р. Мертон та ін.), з одного боку і зв'язками між
соціальним статусом (його формуванням, досягненням, змінами) та їх
соціально-психологічним станом, — з іншого, розроблена концептуальна
модель ціннісно-нормативної регуляції соціальної поведінки людей та
особливостей детермінації їхнього психологічного стану за умов стабільного
нестабільного суспільства [табл. 1].
У кожнім суспільстві існують визначені системи цінностей, притаманні
йому на даному етапі розвитку і забезпечують його стійкість (шляхом
формування соціальних відносин). Такі цінності мають соціальний зміст і
кореняться в суспільних відносинах. Засвоюючи суспільну значимість
цінностей,
особистість
суспільством,
відноситься
соціальним
до
середовищем
дійсності
зразкам,
згідно
виробленим
стереотипам
такого
відношення.
Отже, суспільні цінності мають властивість нормативності, що дозволяє
людині певним чином орієнтуватися в соціальному середовищі. Будь-яка
система соціальних норм і цінностей включає: 1) визначені суспільно-значимі
стимули діяльності, що виступають як мета, ідеал, цінність; 2) зразки чи
позначення правил «нормальної» поведінки, загальноприйнятого для даної
системи поводження; 3) санкції за відхилення від соціальних норм [1, с. 42].
284
Усі ці моменти складають основу соціального контролю в суспільстві, так
як людина не тільки реалізує цінності, але також перетворює їх у предмет своєї
духовної рефлексії: і створює адекватні чи ілюзорні уявлення про них [табл.
1].
Табл. 1. Особливості ціннісно – нормативної регуляції у стабільному та
нестабільному суспільстві
Спрямованість детермінації у стабільному суспільстві
ЦІННІСНО-НОРМАТИВНА СИСТЕМА
СОЦІАЛЬНИЙ СТАТУС
(Нормативна модель способу життя)
СОЦІАЛЬНЕ
САМОПОЧУТТЯ
Реальні умови
життя
СТИЛЬ ЖИТТЯ
(Реальна модель способу
життя)
Спрямованість детермінації у
нестабільному суспільстві
ЖИТТЄВА ПЕРСПЕКТИВА: МЕТА І ПЛАНИ
(Ідеальна модель способу життя)
ІНДИВІДУАЛЬЕНОПСИХОЛОГІЧНІ ОСОБЛИВОСТІ
285
Незважаючи на велику кількість робіт, присвячених цій проблематиці,
методологічна база і понятійний апарат теорій «цінностей» та «ціннісних
орієнтацій» виявилися недостатніми для того, щоб пояснити і передбачити
механізм формування цінностей молоді у трансформаційний період. Потреби
в теоретичних розробках, які б дозволили аналізувати динаміку формування
ціннісних орієнтацій соціального суб’єкта та впливу елементів соціального
середовища на формування його свідомості, особливо відчутними стають у
наші дні в умовах пошуку причин неефективності проведення реформ.
У той же час визначається чисельність факторів впливу на соціальні
механізми формування цінностей та ціннісних орієнтацій, але аналіз
обмежений щодо їх якісних і кількісних рис. З’явилося багато підходів до
вивчення соціальних механізмів формування цінностей, які по - різному
висвітлюють детермінаційне поле формування цінностей особистості. На
жаль, у вітчизняній та зарубіжній літературі не дається чітких визначень
соціального механізму Пропонуємо власне визначення цього надзвичайно актуального поняття. Соціальний механізм – це органічний взаємозв’язок
інтересів, потреб, мотивів, норм, орієнтацій, традицій – загалом усього того,
що спонукає особистість або соціальні групи (молодь як соціальна група) до
різноманітних форм суспільної діяльності.
Зазначені вище структурні компоненти соціального механізму виступають
окремо як чинники або детермінанти будь-якої форми людської діяльності.
Соціальний механізм набуває статусу наукового поняття лише тоді, коли
людська діяльність органічно пов’язується, з одного боку, з внутрішньою
мотивацією поведінки людей (потреби, інтереси, мотиви), а з іншого боку,
коли ця діяльність розглядається в якості соціального явища або соціального
процесу.
Соціальні інститути, що формуються в процесі складання соціальної
структури суспільства, організовують систему зв'язків і соціальних норм, що
об'єднують значущі суспільні цінності і процедури, які задовольняють основні
потреби суспільства. Тут суспільні цінності ‒ ідеї і мета, що їх ставлять люди
для задоволення своїх потреб, обираючи різні процедури для їх реалізації,
286
тобто вибираючи стандартизовані зразки поведінки в суспільних процесах, а
система соціальних зв'язків ‒ сплетіння ролей соціальних статусів, за
допомогою яких поведінка людей реалізується і утримується в певних
суспільних нормах і межах. Важливим компонентом соціального інституту є
соціальні норми і нормативність дій і взаємозв'язків різних ланок соціальної
структури суспільства. За допомогою соціальних норм, правил, принципів і
санкцій, що регулюють різні сфери суспільної діяльності, соціальний інститут
(держава, правові та політ, організації, армія, церква, школа, сім'я, мораль,
система освіти тощо) виконують організаційні, регулятивні, управлінські та
виховні функції в суспільстві.
Всякий соціальний інститут виникає тільки тоді, коли виникає соціальна
потреба і функціонує доти, поки існує потреба. Відпадає потреба, і соціальний
інститут стає непотрібним, навіть гальмом суспільного життя. Інститут,
виступаючи
сукупністю
взаємозв'язків
та
систем
поведінки
людей,
визначається їх потребами і діє в їх інтересах. Хоча сам соціальний інститут
формує соціальні взаємозв'язки і норми поведінки, все ж стосунки між людьми
здійснюються не в межах соціального інституту, але інституальні зв'язки і
стосунки використовуються іноді практично. Це і викликає необхідність
формування соціальних спільностей людей тощо. Кожний соціальний
інститут охоплює різноманітні соціальні спільності і визначає їх поведінку в
суспільстві. Отже, соціальний інститут ‒ це своєрідна форма людської
діяльності, заснована на чітко розробленій системі правил і норм відповідно
до соціального статусу і ролі, а також на розвинутому соціальному контролі за
їх здійсненням. Соціальні інститути підтримують соціальні структури і
порядок, стабільність у суспільстві.
Соціальні інститути діють в системі соціальних структур суспільства від
імені суспільства і в інтересах людей з метою і задоволення їх потреб.
Соціальні інститути здійснюють у суспільстві важливі функції: інтеграцію і
об'єднання суспільства, диференціацію населення за певними соціальними
статусами і ролями, вироблення і чітких норм, правил, принципів
життєдіяльності суспільних спільностей; регулювання відносин у соціальних
287
спільностях,
залучення
людей
до
суспільної
діяльності,
здійснюють
соціальний контроль [табл. 2 ].
Табл. 2. Взаємозв’язок дій соціальних механізмів та соціальних
інститутів
СОЦІАЛЬНІ
ІНСТИТУТИ
- політичний
- економічний
- освітній
- релігійний
- сімейний
СОЦІАЛЬНІ МЕХАНІЗМИ
Система
взаємозв’язок
- інтересів
- потреб
- мотивів
- норм
- цінностей
- орієнтацій
- традицій
впливів,
Формують людську
діяльність засновану на
системі правил і норм
поведінки, діють в
інтересах людей з метою
забезпечення їх потреб
Спонукають до діяльності
(внутрішня мотивація поведінки)
ДІЯЛЬНІСТЬ
ФУНКЦІЇ :
- регулятивна
- організаційна
- виховна
- управлінська
Інструментальну функцію відносно цінностей у процесі соціального
регулювання виконують соціальні норми. Соціальна норма є головною
функціональною
одиницею
нормативної
регуляції.
«Подвійна»
співвіднесеність соціальних цінностей і норм - до суспільства в цілому, і до
288
особистості людини - обумовлює важливість цього питання для нашої теми,
тобто для теоретичного осмислення процесів формування людини, засвоєння
цінностей і норм суспільства. Крім того, проблема ціннісно-нормативної
регуляції поведінки людини є найважливішою частиною загальної проблеми
регулювання і керування в суспільстві [3, с. 46].
Разом з тим, «нормативне регулювання поведінки людей» обов'язково
припускає наявність мети, засобів регулювання соціальної активності. Мета і
ідеали відіграють роль самостійного ненормативного засобу соціального
регулювання.
Ціннісно-нормативні регулятиви не вичерпують усієї сукупності впливів
соціального середовища на поведінку особистості, найважливішими з яких є
впливи предметно-речовинної сфери соціального середовища.
Фундаментальні фактори, що детермінують (природа, штучне предметноречовинне
середовище
як
результат
взаємодії
людини
і
природи),
породжують регулюючі фактори (символічні і знакові системи регуляції,
зразки поведінки, мету і ідеали), що у міру розвитку соціальних відносин у
суспільстві діють усе більш автономно. Звичайно, ціннісно-нормативні
регулятиви трансформуються в зв'язку зі змінами предметно-речовинного
середовища, однак, така трансформація протікає досить повільно [5, с. 54].
Важливість вивчення цього механізму незаперечне, його практичне
значення очевидне cаме практика показує, що цілеспрямована передача
позитивних соціальних цінностей і норм, що здійснюється в ході виховання,
нерідко неадекватно відбивається як у реальному поводженні особистості, так і
в її ціннісних орієнтаціях.
Цінності
виконують
складні
різноманітні
регулятивні
функції
по
відношенню до суспільства і особистості. Саме їх «подвійне» співвідношення
обумовлює актуальність розробки в сучасній науці про людину проблеми
ціннісних орієнтацій та їх ролі в активізації людського фактору. Ця проблема
виступає як найважливіша частина програми регулювання і управління в
суспільстві на етапі його поновлення, коли однією з стратегічних задач є
вільне самовизначення людини у світогляді і духовних інтересах.
289
Особливе значення надається вивченню ціннісних орієнтацій, процесів,
пов’язаних з їх розвитком, з активізацією людського фактору. Ціннісні
орієнтації, як ми з’ясували, не виникають у людини раптово, а формуються
поступово, на протязі всього процесу соціалізації індивіда. В результаті
створюється платформа ціннісних орієнтацій, яка дозволяє говорити про
риси особистості даного соціального класу, про соціально-класовий тип
культури, про риси національного характеру. Кожна соціальна група має свій
погляд на добро і зло, але в той самий час в цьому чисто класовому підході
міститься загальнолюдське, гуманістичне відношення [2, с. 103].
Пріоритет загальнолюдських цінностей у новому політичному мисленні
обумовлено
необхідністю
рішення
глобальних
проблем
сучасності,
пов’язаних з інтересами кожної людини незалежно від класової, національної
належності
та
інших
характеристик.
Формування
системи
ціннісних
орієнтацій – це процес становлення особистості визначеного соціального
типу. Характеризуючи соціальні якості особистості, ця система є засобом
реалізації визначених суспільних цілей.
Ціннісні орієнтації це найважливіші елементи внутрішньої структури
особистості, закріплені життєвим досвідом індивіда, всією сукупністю його
переживань, які відмежовують значуще, суттєве для даної людини від
незначного, несуттєвого. У широкому значенні, під ціннісними орієнтаціями
особистості розуміється спрямованість суб'єкта та його діяльності на певні
цінності.
Сукупність стійких ціннісних орієнтацій, що склалися, утворює
свого роду стрижень свідомості, який забезпечує стійкість особистості,
детермінує вибір певного типу поведінки і діяльності, котра відбивається у
спрямованості потреб та інтересів. Формування ціннісних орієнтацій
особистості відбувається під впливом багатьох факторів: соціальних цінностей
суспільства, школи, сім'ї, найближчого оточення. Інтерес виступає як
вибіркова спрямованість соціальної потреби. Він відбивається в системі
установок, мотивів, орієнтацій особистості.
Цілісність особистості, взаємозв’язок і єдність усіх її якостей та елементів, у
тому числі і ціннісних орієнтацій формуються і виявляються в діяльності.
290
Діяльність людини входить до структури системи «людина - її світ» і є
специфічним способом її буття у світі, соціальною формою руху матерії.
Активність людини якісно відрізняється від активності всього живого, оскільки
вона спрямована не на пасивне пристосування до існуючих умов буття, а на
створення, творчу зміну умов її існування, формування специфічного «світу
людини».
Отже, ціннісні орієнтації, будучи елементами свідомості, водночас стають
необхідною сполучною ланкою між свідомістю, як цілісною системою, і
діяльністю людини, тобто вони покладаються в основу суб'єктивної
детермінації активності поряд з потребами, інтересами і стимулами.
Ціннісні орієнтації – принципи світогляду як духовно – практичного
освоєння дійсності.
Висновки. Соціальний механізм формування ціннісних орієнтацій як
особистого феномену включає в себе процес усвідомлення людиною потреби
у будь-якій діяльності, наприклад у суспільно-політичній, економічній, її
соціальної значущості, цінності, виникнення на цій основі інтересу до цієї
діяльності, установки на її виконання. Ціннісні уявлення виступають тим
стійким утворенням у структурі особистості, яке характеризує її відношення до
цінностей суспільства, сукупності матеріальних і духовних благ. В систему
своїх цінностей людина включає все те, що вона вважає життєво важливим.
Нормативно-зрілі, чітко усвідомлені орієнтації роблять її поведінку свідомою
та організованою.
[1] Андрущенко В.П., Морозова Л.П., Надольний І.Ф., Духовні орієнтації
молоді: Динаміка і формування / В.П Андрущенко– К.: Слов’янський
клуб, 1998.
[2] Здравомыслов А.Г., Потребности, интересы и ценности / А. Г.
Здравомыслов - М.: Политиздат, 2006.
291
[3] Бобнева М.И., Ценностные ориентации и механизмы социальной репутации
поведения / М. И. Бобнева // Методологические проблемы социальной
философии. - М., 1995. С. 85-96.
[4] 3олотов А. Б., Способности и ценностные ориентации, поведение: критерии
гармонизации / А. Б. 3олотов // Социальный аспект школьной
реформы. Кишинев-Штиинца, 2012.- С. 64-74.
[5] Каган М.С., Философская теория ценностей / М. С. Каган.- СПб :
Петрополіс, 2007.
[6] Духовність і моральні цінності сучасної української молоді: Аналітична доповідь.
// Поточ. арх. Укр. ін-ту соц. дослідж. К., 2012.
Анотація
Ключеві слова: cоціальний механізм, ціннісні орієнтації, норми, потреби, мотиви
Соціальний механізм формування ціннісних орієнтацій як особистого феномену
включає в себе процес усвідомлення людиною потреби у будь-якій діяльності: у суспільнополітичній, економічній, виникнення на цій основі інтересу до цієї діяльності, установки на
її виконання.
Social impact on the formation mechanism of the Ukrainian youth
Summary
Key words: social mechanisms, value, norms, needs, motives
The social mechanism of formation of values orientations as the personal phenomenon includes
the process of realization the necessity of political or economic activity, interest to this activity and
readiness to carry out it.
292
Wpływ socjalnych mechanizmów na kształtowanie się wartości
u młodzieży ukraińskiej
Streszczenie
Słowa kluczowe: mechanizmy społeczne, wartości, normy, potrzeby, motywy
Mechanizm społeczny kształtowania się wartości składa się z procesu uświadomienia potrzeb
w społecznej, politycznej i ekonomicznej działalności, powstania zainteresowań na tej podstawie
oraz chęci na ich realizację.
Recenzenci Zeszytów Naukowych
/ Reviewers of Scientific Journals
Prof. prof.:
1.
Waldemar Bańka – Wyższa Szkoła im. Pawła Włodkowica w Płocku
2.
Paweł Stanisław Czarnecki – Wyższa Szkoła Menedżerska w Warszawie
3.
Pavol Dančak – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
4.
Kazimierz Doktór – Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie
5.
Anatolij Drabowskij – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
6.
Rudolf Dupkala – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
7.
Siergiej Gawrow – Moskiewski Miejski Uniwersytet Pedagogiczny (Rosja)
8.
Konstantin Jakimczuk – Instytut Spółdzielczości w Winnicy (Ukraina)
9.
Walery Karsiekin – Kijowski Narodowy Uniwersytet Kultury i Sztuki (Ukraina)
10. Wojciech Maciejewski – Uniwersytet Warszawski
11. Hanna Markiewicz – Akademia Pedagogiki Specjalnej w Warszawie
12. Bazyli Nazaruk – Uniwersytet Warszawski
13. Walery Nowikow – Instytut Demografii i Badań Społecznych Narodowej Akademii Nauk Ukrainy
14. Alica Petrašova – Uniwersytet Preszowski (Słowacja)
15. Wanda Rusiecka – Białoruska Akademia Nauk
16. Remigiusz Ryziński – Wyższa Szkoła Informatyki, Zarządzania i Administracji
w Warszawie
17. Wojciech Słomski – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
w Preszowie (Słowacja)
18. Eugeniusz Sobczak – Politechnika Warszawska
19. Marek Storoška – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
20. Bolesław Szafrański – Wojskowa Akademia Techniczna
294
Recenzenci Zeszytów Naukowych / Reviewers of Scientific Journals
21. Anna Wawrzonkiewicz-Słomska – Małopolska Wyższa Szkoła Ekonomiczna
w Tarnowie
22. Elżbieta Weiss – Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości Międzynarodowej
Informacje dla autorów / Information for Authors
W Zeszytach Naukowych Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie publikowane są prace przeglądowe, rozprawy, studia, artykuły, sprawozdania z konferencji
naukowych, komunikaty, recenzje, informacje z zakresu szeroko pojmowanych
nauk społecznych.
Każda praca powinna być przesyłana do redakcji w formie elektronicznej
/e-mail, płyta CD, bądź pendrive/. Należy ją odpowiednio przygotować pod
względem językowym, merytorycznym i technicznym.
Pierwsza strona złożonego w redakcji artykułu powinna zawierać: imię/imiona,
nazwisko/nazwiska autora/autorów, pełną nazwę instytucji, którą zamierza reprezentować autor bądź autorzy, tytuł pracy, jej streszczenie i słowa kluczowe. Każdy
artykuł powinien zawierać także tytuł, słowa kluczowe i streszczenie w języku angielskim.
Wraz z nadsyłanymi artykułami, recenzją czy innymi materiałami do publikacji
redakcja prosi o podanie następujących informacji: adresu korespondencyjnego,
adresu placówki naukowej / zakładu pracy, w której/ym autor/ka jest zatrudniony/a, adresu mailowego i numeru telefonu.
W artykułach zaleca się stosowanie przypisów u dołu strony. Akceptujemy także
zapisy w systemie harvardzkim. Większe opracowania powinny zawierać śródtytuły.
Tytuły tabel i rysunków należy wyakcentować. Źródła do nich podawać jak
w przypisach.
Bibliografię zestawia się alfabetycznie według nazwisk autorów. Każda pozycja
powinna zawierać nazwisko i inicjały imienia/imion autora/autorów, tytuł pracy,
nazwę czasopisma, jego numer lub tom, wydawnictwo bądź adres internetowy,
miejsce i rok wydania. Prosimy także o podawanie numerów ISBN i ISNN.
Komitet Redakcyjny zastrzega sobie prawo do dokonywania drobnych skrótów
i poprawek przesyłanego materiału bez uzgadniania ich z autorami. W przypadku
296
konieczności dokonania większych poprawek – dokonuje ich autor lub praca zostaje
wycofana.
*
*
*
Każda praca kierowana jest do recenzji / wzór recenzji i lista recenzentów znajdują się na stronie internetowej czasopisma/. Ocenia ją co najmniej dwóch recenzentów, a w przypadku jednej oceny negatywnej trzech. Recenzenci są spoza jednostki naukowej autora/autorów, a także nie są pracownikami etatowymi Uczelni,
nie pełnią żadnych funkcji w czasopiśmie. W przypadku artykułu zagranicznego
bądź w języku obcym, recenzenci zazwyczaj pochodzą z innego kraju niż autor/autorzy artykułu.
Autorzy nie znają tożsamości recenzentów. Recenzja ma formę pisemną
i zawiera wniosek o dopuszczeniu pracy do druku, dopuszczeniu do druku po naniesieniu uwag lub niedopuszczeniu do druku, a także oświadczenie recenzenta, że
nie ma on żadnych powiązań z autorem/autorami artykułu/artykułów.
*
*
*
In Zeszyty Naukowe Uczelni Warszawskiej im. Marii Skłodowskiej-Curie there are publications of reviewing papers, dissertations, studies, articles, reports of scientific
conferences, announcements, reviews, information on social studies in the broad
sense.
Every paper should be sent to the editorials in an electronic form (e-mail, CD, or
memory stick). It is supposed to be prepared linguistically, technically and in terms
of subject.
The first page of a submitted article should include first name (second name) and
surname(s) of the author(s), full name of the institution represented by the author(s), the title of the paper, its summary and key words. Every article should also
include a title, key words and its summary in English.
The editors ask authors to send articles, reviews and other materials for publication together with the following information: an address for correspondence, the
297
address of the institution the author works for, e-mail address(es) and a phone
number.
It is advised to add footnotes at the bottom of a page. Harvard layout system is
also accepted. Broader papers should include subheadings. Titles of tables and
pictures should be highlighted. Their sources should be added as footnotes.
Bibliography is to be listed alphabetically according to the authors’ surnames.
Each entry has to consist of surname, first and second name’s initials of the author,
title of the paper, title of the journal, its issue number or volume number, publishing house or a website, place and year of publication. We also ask authors to write
ISBN and ISSN numbers.
The Editorial Committee feels free to apply minor shortcuts and slight corrections of the sent in materials without asking for the authors’ agreement. If more
significant corrections are necessary, the author is asked to apply them or the paper
is not accepted.
*
*
*
Each paper is sent to reviewers (review form and the list of reviewers are on the
journal’s website). It is assessed by at least two reviewers, and in case of one negative assessment, by three ones. The reviewers are connected neither with the institution of the author nor with the Academy itself on the employment grounds, and
they do not take any positions in the journal. In case of a foreign article, or an article written in a foreign language, reviewers come from a different country than the
author(s) of the article.
Authors do not know the reviewers’ identity. The review is in a written form and
includes a recommendation for sending the paper to print, for sending it to print
after some minor corrections, or not for sending it to print, together with the reviewer’s declaration that he/she has no connections with the author(s) of the article(s).

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Transkrypt

Podobne dokumenty

KOLUMNY SUFITOWE KENDROPORT CEILING SUPPLY UNITS

Sports Solutions

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

Pobierz numer - Gazeta Petersburska

maj 2016 NUMER 03 - Gazeta Studencka

O życiu i dokonaniach naukowych Profesor Hanny

Szkice Humanistyczne - Olsztyńska Szkoła Wyższa

zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii Skłodowskiej

medyczne zeszyty naukowe - Uczelnia Warszawska im Marii

przestrzenne kody tekstów i narracyjne kody przestrzeni

PR 2007 nr 2.indb - Przegląd Rusycystyczny

WARNING: The appliance and its accessible parts become

Tom 13 - Wydział Filologiczny

Źródło - Polsko-Ukraińskie Stowarzyszenie Kulturalne w Mariupolu

uniwersytet warmiñsko-mazurski w olsztynie university of warmia

Pełna wersja pdf - De securitate et defensione. O bezpieczeństwie i

Semantyczna kategoria określoności i nieokreśloności w językach