Portrety i obrazy Zofii Czeskiej-2

Portret ZOFII CZESKIEJ z Maciejowskich
z 1870 roku, malarz nieznany,
przechowywany w klasztorze Sióstr Prezentek
w Krakowie.
Pierwszoplanową postacią na tym XIX-wiecznym portrecie jest Zofia Czeska, którą
przedstawiono jako osobę o szlacheckim pochodzeniu, należącą do pewnej uprzywilejowanej
grupy społecznej. Z tego względu jej podobiznę wykonano także według obowiązującego
wówczas kanonu malarskiego. Symbolika obrazu skupia się tym razem nie na zasługach i
działalności wychowawczej Założycielki pierwszej w Polsce szkoły dla dziewcząt, jak to
widzieliśmy na pierwszym i najstarszym obrazie, ale naszą uwagę malarz kieruje tym razem
ku herbom rodowym Maciejowskich i Czeskich oraz ku znakom, które opisują jej duchowość
i okoliczności powstania Zgromadzenia P.P. Prezentek.
Gdy przyglądniemy się dokładniej pergaminowi swobodnie opadającemu ze stołu,
spod ręki Zofii Czeskiej, to na pierwszym miejscu widać wyraźnie dwa monogramy: IHS i
MARIA w koronie. Po czym następuje szczegółowy opis, jakby swoisty dowód tożsamości,
głównej postaci:
ZOFIA z Maciejowskich CZESKA
Założycielka i Fundatorka
Zgromadzenia P.P. Prezentek
w r. 1623 w Krakowie
*1584 - †1650.
Monogramy IHS i MARIA świadczą o jej przynależności do osoby Jezusa i Maryi, i wyrażają
chrystocentryczny oraz maryjny charakter duchowości Zofii Czeskiej. Symbol IHS jest
ponadto monogramem, którym posługują się Jezuici jako swoim herbem zakonnym. A jego
obecność na tym portrecie jest zapewne malarską informacją o powiązaniach Zofii Czeskiej z
tym Zakonem, który odegrał znaczącą rolę w jej formacji duchowej i w organizowaniu
Zgromadzenia P.P. Prezentek, u jego poczatków w Krakowie.
Skąd nazwa P.P. Prezentki?
P.P – skrót, pochodzi od wyrazu panny, co ma oznaczać, że Prezentki powstały w okresie,
kiedy wszystkie zakony i zgromadzenia żeńskie posiadały w swojej nazwie określenie panny. Jest to mniej więcej czas od średniowiecza do połowy XIX wieku. Wówczas istniały
tylko Panny Benedyktynki, Panny Wizytki i inne panny! Prezentki do dzisiaj zachowały tę
nazwę dla podkreślenia także faktu, że w swoje szeregi przyjmują tylko osoby żyjące w
dziewictwie. Zaś patronką Zgromadzenia jest Maryja ofiarowana w świątyni, co po łacinie
oznacza Congregatio Virginum a Praesentatione Beatae Mariae Virginis, stąd uproszczona i
skrócona nazwa: Prezentki.
W dowodzie tożsamości pojawiają się również trzy bardzo ważne daty roczne:
1623 - 21 lipca, Zofia Czeska podpisuje w Ratuszu Krakowskim akt darowizny
swoich kamienic dla kształcenia i wychowania dziewcząt.
1584 – Mateuszowi Maciejowskiemu rodzi się trzecie dziecko – córka, której na
chrzcie nadano imię Zofia.
1650 – 1 kwietnia, w wieku 66. lat umiera Zofia Czeska z Maciejowskich i zostaje
pochowana w podziemiach kościoła Mariackiego.
Te trzy daty zmieniają wszystko w jej życiu. Są ważnymi punktami granicznymi, które
wytyczają nowe horyzonty i perspektywy. Bez nich nie byłoby przyszłej Błogosławionej!
Następnym ważnym elementem na obrazie to umieszczenie, w tle portretowanej
postaci, dwóch herbów rodowych. Po prawej stronie Zofii malarz zamieścił herb jej ojca:
„Janina”, a po lewej stronie – herb męża: „Jastrzębiec”.
HERB JANINA
Składa się z:
- klejnotu, czyli pawich piór w koronie,
- korony szlacheckiej,
- hełmu prętowego,
- labry (to wszystko co jest dookoła),
- tarczy (pole czerwone),
- w czerwonej tarczy umieszczone jest godło,
czyli pole brązowe (pole w polu).
To godło jest podstawową częścią herbu rodowego. Wywodzi się ono z dawnych znaków
własnościowych, pieczęci, monogramów. W heraldyce polskiej są to najczęściej
przedstawienia broni, zwierząt, ciał niebieskich (księżyc, gwiazdy), sprzętów gospodarskich
(np. podkowa), roślin, elementów architektury (bramy, mury), krzyży w różnych odmianach
(kawalerski, grecki, łaciński). W przypadku Mateusza Maciejowskiego – godło ma kształt
brązowej tarczy.
HERB JASTRZĘBIEC
Składa się z:
- klejnotu, czyli jastrzębia umieszczonego na koronie,
- korony szlacheckiej,
- hełmu prętowego,
- labry wokół tarczy, która ma pole w kolorze morskim,
- w tarczy umieszczono godło, składające się z podkowy
i krzyża.
Herb od początku swego istnienia świadczył o tożsamości legitymujących się nim osób.
Początkowo była to tożsamość związana z polem bitwy, pozwalająca rycerzowi na orientację
w walce, na odróżnienie swoich od wrogów. Z czasem herb świadczył o przynależności do
danej grupy społecznej, co oczywiście też oznaczało tożsamość. I wydaje się, że herby
namalowane na portrecie Zofii Czeskiej są odzwierciedleniem tej właśnie przynależności
społecznej i rodowej. Jak bardzo była ona silna, świadczy fakt, że po prawie 220 latach od jej
śmierci, na portretach nadal przedstawiano Zofię Czeską z Maciejowskich w otoczeniu
herbów rodowych, gdyż szlachta bardzo przestrzegała i broniła swoich praw oraz
przywilejów. Za bezprawne posługiwanie się herbem groziła wówczas nawet konfiskata
majątku.
Układ tych ważnych elementów na portrecie Zofii Czeskiej może nam jednak w tym
przypadku podsunąć inną interpretację. Godła i herby rodowe dla Zofii są ważne, ale
umieszczone trochę w cieniu i za jej osobą mogą sugerować szacunek do przeszłości i
własnych korzeni, jednak bez zbytniego przywiązania do przywilejów i splendoru swojej
grupy społecznej. Zofia wybiega jakby do przodu, zostawiając swoją rodową szlacheckość za
sobą. Nie odcina się od przeszłości, ale przyszłość będzie budować na innych zasadach i w
oparciu o inne prawa. Ręka położona na księdze Pisma Świętego, w pobliżu pasyjki,
świadczy o jej wyborze wartości ewangelicznych, skoncentrowanych wokół cnoty pokory,
uniżenia i rezygnacji z dostatków i przywilejów swojej warstwy społecznej. Jej
najważniejszym herbem od tego momentu jest imię JEZUSA i MARYI, najważniejszą
godnością – godność Dziecka Bożego.