KSIĘGA KOHELETA PRZESŁANIE TEOLOGICZNE KSIĘGI

S. prof. Ewa Jezierska
PWT Wrocław
KSIĘGA KOHELETA
PRZESŁANIE TEOLOGICZNE KSIĘGI KOHELETA
Księga Koheleta jest najbardziej kontrowersyjną księgą biblijną.
Kohelet – hbr. qohelet to nie imię, ale funkcja, jaką autor pełnił w „zgromadzeniu religijnym”
(gāhāl) . LXX tłumaczy tę nazwę Eklesiastes (Ёκκλησιάστής) – „ten, który przemawia”.
Wstęp Księgi zaznacza, że Kohelet jest „synem Dawida, króla w Jerozolimie”. Jest to jednak umowna konwencja literacka, której celem jest nadanie wagi słowom przekazywanym a treści
Księgi nadanie autorytetu1.
I. Charakter literacki Księgi Koheleta
A. Struktura literacka
Odnośnie do określenia struktury literackiej Księgi można wymienić kilka opinii:
1.
Jedna uważa, że Księga Koheleta zawiera luźno powiązane refleksje osobiste,
autobiograficzne (w 1 os. l. poj.), upomnienia (w 2 os. l. poj.) i szereg uwag
mądrościowych. Księga nie ma myśli przewodniej. Można badać jedynie treść
zawartych w Koheleta sentencji.
2.
Inna opinia widzi jedną myśl przewodnią Księgi, mianowicie problematykę
lepszego życia i zauważa także układ Księgi, na który składają się obok wstępu
i epilogu, trzy części wewnętrzne.
Wstęp – zawiera tytuł (1,1), sformułowanie tematu (1,2-3), prolog (1, 4-11), wprowadzenie
w problematykę Księgi (1,12-18).
Część I – (2,1-16) – relacjonuje osobiste doświadczenia Koheleta w dziedzinie szczęścia,
Część II – (3, 1 – 9, 10) – przekazuje analizę szczęścia innych ludzi. Jest tu zasygnalizowany problem realności szczęścia (3, 7-14) i warunki jego realizacji (7,15 – 9,10)
Część III – (9, 11 – 12, 8) – tekst zachęca do zdobywania szczęścia,
Epilog – (12,9-14) - zawiera uwagi dotyczące pracy Koheleta oraz ostatnią sentencję Księgi2,
3.
Inna opinia stwierdza, że można uważać Księgę Koheleta za niemal traktat filozoficzny i proponować następujący schemat3:
Ramy (1,1-3)
A) Kosmologia (1,4-11)
1
ST.Potocki, Księga Koheleta, w: Wstęp do Starego Testamentu, red. L.Stachowaiak, Poznań 1990, 445.
B.Polak, Księga Koheleta, w: Wprowadzenie do Ksiąg Starego testamentu, Opole 1999, 234-235.
3
Jest to propozycja N.Lohfinka podana w: A.Bonora, Księga Koheleta, tł.J.Dembska, red. nauk. T.Dąbek, Wyd. M, Kraków
1997, 16.
2
56
B) Antropologia (1,12 - 3,15)
C) Socjologia (3,16 – 4,16)
D) Religia (4,17 – 5,6)
C’) Socjologia (5,7 – 6,10)
B’) Ideologia (6,11 – 9,6)
A’) Etyka (9,7 – 12,7)
Ramy (12,8)
Powyższy schemat wydaje się być najbardziej udaną próbą odgadnięcia struktury Koheleta.
4.
Była też próba podzielenia Księgi Koheleta na dwie równe części4, każda po
111wersetów (I-sza część = 1,12 – 6,9), II-ga = 6,10 – 12,8).
Do I-ej dołącza się prolog (1,1-11), do II-ej epilog (12,9-14). Pierwsza część zdominowana jest przez
słowo kluczowe habel, druga przez czasowniki „znajdować / nie znajdować, wiedzieć / nie wiedzieć”.
5.
Osobna próba podziału Księgi Koheleta opiera się na powtarzaniu refrenu
„wszystko to marność”5:
1, 1 = Tytuł
1, 2 = Słowo programowe (kończy się: „Marność nad marnościami - wszystko jest marnością”),
1, 3-11 = Karta tytułowa: człowiek we wszechświecie i w historii („nie pojmie człowiek dzieł, jakich Bóg
dokonuje od początku aż do końca”),
1, 12 – 2, 26 = Pseudo-Salomon i jego doświadczenie („to też jest marność i pogoń za wiatrem”),
3, 1 – 4, 16 = Społeczność ludzka i jej sprzeczności („i to jest marność i pogoń za wiatrem”),
4, 17 – 6, 9 = „Instytucje” społeczne („To również jest marność i pogoń za wiatrem”),
6, 10 – 8, 14 = Kohelet a tradycja mądrościowa („Rzekłem: I to jest marność”),
8, 15 – 12, 7 = Zachęta do radości i działania, (ale: „wróci się proch do ziemi, tak jak nią był, a duch
wróci do Boga, który go dał”),
12, 8 = Słowo programowe („Marność nad marnościami – powiada Kohelet – wszystko jest marnością”),
12, 9-14· = Epilog 6
B. Gatunek literacki
W Księdze Koheleta, jak to widać z przedstawionych podziałów Księgi, można dostrzec
plan kompozycyjny, chociaż w tekście są jednostki będące mieszaniną prozy i poezji, są też opowiadania, fikcyjne refleksje, literackie przedstawienie Koheleta, jako mądrego i bogatego króla, są napomnienia, porównania, rozbudowane formy przysłów (mašal).
Księga Koheleta nie jest autobiografią. Wprowadzona postać jest fikcyjna, ale ma uwyraźniać pouczenia, podkreślać ich wagę. Księga jest monolitem, ma formę popularnego wykładu filozoficznego, jej celem jest przekazanie nauk kaznodziei najprawdopodobniej pobożnym Izraelitom, (dlatego stosuje wypowiedzi w 1 os. l. poj.)7.
4
Jest to projekt R.E.Murphy’ego, podane przez A.Bonora – jak wyżej.
Jest to propozycja A.Bonora, Księga Koheleta, 17.
6
A.Bonora, Księga Koheleta, 17.
7
St. potocki, Księga Koheleta, 445.
5
57
C. Geneza księgi
Autor księgi nie jest znany. Był to człowiek, który nauczając w zgromadzeniu religijnym
obdarzony został tytułem Kohelet. Kształt księgi, poza wstawkami redakcyjnymi, pochodzi od jednego autora.
Trudno określić czas napisania księgi, wydaje się, że napisana została w okresie rozwoju
mądrości izraelskiej (IV-III w.prz.Ch).
Miejscem napisania Koheleta najprawdopodobniej była Palestyna, może nawet Jerozolima,
gdzie Kohelet mógł spełniać swoją funkcję kaznodziei8 .
II. Interpretacje nauczania Koheleta
Wypowiedzi Koheleta, na pierwszy rzut oka, zdają się bulwersujące, ponieważ występują w
nich stwierdzenia przeciwstawne, nawet ze sobą sprzeczne. Księga nie jest „traktatem” we współczesnym znaczeniu tego terminu, ale nie jest też jakąś serią sprzeczności. Interpretacja wypowiedzi Koheleta zależy od tego, jak się na niego spojrzy, jak się go widzi.
a. Kohelet pesymista
Kohelet jest człowiekiem wierzącym, jest jednak przekonany, że działania Boga są nieprzenik-
nione i dlatego trudno mówić o doszukiwaniu się sensu czy pociechy religijnej lub filozoficznej. Tajemnica Boga zbiega się z niemożnością zrozumienia istnienia.
Interpretacja pesymistyczna może być streszczona w powiedzeniach Koheleta: - śmierć
przekreśla wszystko, - mądrość nie jest zdolna do poznania, - Bóg jest niepoznawalny, - świat jest
nieuleczalnie zepsuty, - przyjemność nie wymaga rekomendacji.
Dlatego Kohelet zachęca, by nie marnować odruchów pokoju, radości i przyjemności. Niemożliwe jest osiągnięcie ani wiedzy, ani szczęścia; te sprawy są pozbawione sensu, nieosiągalne.
a)
Wariantem interpretacji pesymistycznej jest „Kohelet sceptyk”. Jest osobą wierzącą,
która „relatywizuje” wszystko z domieszką humoru i skromności. Nie jest buntownikiem, ale i nie jest
pocieszycielem:
„człowiek nie może zbadać dzieła, jakie dokonuje pod słońcem;
jakkolwiek się trudzi, by szukać – nie zbada;
A nawet mędrzec, chociażby twierdził, że je zna – nie może go zbadać” (Kohelet 8,17).
Występujące w tekście księgi zachęty do radości oparte są na przekonaniu Koheleta, że radość to dar
Boży. Radości życia są niemożliwe do przewidzenia, przemijające, nieliczne.
Kohelet jest sceptykiem z punktu widzenia teorii poznania, ale nie rezygnuje ani z szukania, ani z
radowania się9.
8
9
B..Polok, Księga Koheleta, 236.
A.Bonora, Księga Koheleta, 17-19.
58
b) Kohelet – arystokrata – skorumpowany aferzysta
Jest osobą zamożną, poważnym Żydem, arystokratą, przeżywającym „stan kryzysu”. Nie
goni za przyjemnością, ale nie zaleca ani służby publicznej, ani miłości bliźniego, ani pobłażliwości.
Jest człowiekiem interesu, ale zniechęconym poszukiwaniem bogactwa. Naucza nie tyle trwonienia
bogactwa, co korzystania z niego. Tym, którzy są bogaci zaleca „carpe diem”.
c) Kohelet – cierpiący na depresję mieszczuch, o chwiejnej psychice
Świat jest zły, Bóg jest niepoznawalny, a nieliczne momenty radości nie zrównoważają melancholii. Sceptykiem jest mieszczanin, bądź arystokrata, wychowany w dostatku, nieznający cierpienia i doświadczeń, nie miesza się do polityki, by nie utracić swego dobrobytu i spokoju. Taki człowiek
jest apatyczny, bierny, sfrustrowany, niezdolny do walki, – ale wygłaszający sentencje na temat kondycji ludzkiej
(por. np. Kohelet5, 7: „Gdy ucisk widzisz biednego
Oraz pogwałcenie prawa i sprawiedliwości w kraju
Nie dziw się temu, bo nad wysokim czuwa wyższy,
A jeszcze wyżsi nad oboma”) (por. Kohelet8,2-5; 10,20).
. Lekarstwem dla jego psychiki jest jedzenie i picie.
d) Kohelet – filozof „złotego środka”
Kohelet doradza w moralności drogę złotego środka. Nie jest to jednak droga zmierzająca
do tego, by powiedzieć (jak Horacy, czy Arystoteles), że cnota jest pośrodku dwóch wad, ani że trzeba
zrezygnować z cnoty heroicznej. Kohelet mówi:
- Nie bądź przesadnie sprawiedliwy i nie uważaj się za zbyt mądrego
Dlaczego miałbyś sobie sam zgotować zgubę?
Nie bądź zły do przesady i nie bądź głupcem.
Dlaczego miałbyś przed czasem swym umrzeć? (Kohelet7,16-18).
To nie jest niemoralna doktryna, głosząca, że nie należy być niezbyt cnotliwym, nie narzuca
też granic mądrości, ale walczy z pretensjami do „samousprawiedliwienia”. Wzywa, by nie trzymać
się tylko prawa (teorii), ale doceniać także wartość doświadczenia10
e)
Kohelet – piewca radości
Ta linia interpretacyjna zwraca uwagę na występujące w księdze zachęty do „radowania się”.
Rdzeń hebrajski śmh (radować się / radość) występuje w tej księdze 17 razy. Nie ma rozróżnienia
między „radością” i „przyjemnością”. „Widzieć dobro” rozumiane jest, jako „radować się” / „używać”,
ponieważ „widzieć” znaczy „doświadczać”.
10
A.Bonora, tamże, 21-23.
59
Za pozytywną interpretacją Księgi przemawia (1) temat „bojaźni Bożej”. W księdze Koheleta3, 14 określenie „bojaźń Boża” ma znaczenie „bojaźni pełnej szacunku wobec adresata”, w Koheleta8, 12-13 i 12, 13 oznacza „oddawanie czci religijnej”.
(np. w Koheleta12, 13: „Koniec mowy. Wszystkiego tego wysłuchawszy, Boga się bój i przykazań
Jego przestrzegaj, bo cały w tym człowiek”).
Za pozytywna interpretacja księgi przemawia także (2) opisywana w Koheleta relacja między Bogiem a ludzkością, używająca czasownika „dać”: - Bóg daje życie, - daje mądrość, poznanie daje bogactwo i potęgę, - daje wieczność mężczyznom i kobietom, - daje ludziom „zajęcie, - grzesznikowi zadanie zbierania i gromadzenia.
Dawanie, „obdarowywanie” przez Boga implikuje Jego władzę nad człowiekiem, który nie
wie, jaka jest postawa Boga wobec niego, czy Bóg go kocha, czy nie. Skoro Bóg czyni wszystko, powstaje pytanie jak pogodzić w jedno mądrość wiary i mądrość historycznego doświadczenia sensu i
bezsensu? To pytanie człowiek przeżywa, jako próbę bez możliwości swobodnego decydowania o
sobie i własnej egzystencji.
(3) Kohelet nie mówi, JHWH, lecz Elohim, nie porusza sprawy Przymierza, ani tematów
Wyjścia. Pragnie mówić o Bogu osobowym wiary Hebrajczyków. „Człowiek nie może się z Tym
prawować, który mocniejszy jest od niego” (Kohelet6,10). „Prawować się”, „sprzeczać” z Bogiem
oznacza zapominać, że „Bóg jest w niebie, a ty na ziemi” (Kohelet5,1).
Mądrość Koheleta nie płynie z tego, że „wiele doświadczył:, ale pokrywa się z „bojaźnią
Bożą”, z zawierzeniem instancji, niepodlegającej żadnej weryfikacji, jaką jest Bóg.
(4) Kohelet nie boi się śmierci, chociaż nie wierzy w szczęśliwe życie na tamtym świecie.
Zmarli nie odczuwają niezadowolenia, nie mają świadomości, nie żyją w pamięci potomnych: „Tak
samo ich miłość, jak również ich nienawiść, jak też ich zazdrość – już dawno znikły, i już nigdy więcej udziału nie mają żądnego we wszystkim, cokolwiek się dzieje pod słońcem” (Kohelet9,6). Natomiast „wszyscy żyjący mogą jeszcze mieć nadzieję, – bo lepszy jest żywy pies niż lew nieżywy” (Kohelet9,4).
Myśl o śmierci nie tłumi zdolności radowania się życiem, ale je wzmaga. Zdania Koheleta4,
1-3 i 6, 1-6 np:
„A dalej widziałem wszystkie uciski,
jakie pod słońcem się zdarzają.
O oto: łzy uciśnionych,
A nie ma, kto by ich pocieszył;
A nie ma pocieszyciela.
Więc za szczęśliwych uznałem zmarłych,
Którzy dawno już zeszli,
Od żyjących, których życie jeszcze trwa;
za szczęśliwszego zaś od jednych i drugich uznałem tego,
co jeszcze wcale nie istnieje,
ani nie widział spraw niegodziwych,
jakie się dzieją pod słońcem” (Kohelet41-3).
60
- zdają się wskazywać, że wg Koheleta śmierć jest bardziej pożądana niż życie – to życie,
którym nie umiemy się cieszyć; życie nie zasługuje wcale na to, by je przeżyć.
Wyrazić to można zdaniem: „musisz robić wszystko, aby twoje życie mogło ci sprawić radość!.11
III. Treść księgi Koheleta (przegląd)
Księga zaczyna się słowami:
(Kohelet 1, 2): „Słowa Koheleta, syna Dawida, króla w Jeruzalem,
Marność nad marnościami, powiada Kotlet,
Marność nad marnościami – wszystko marność.
Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu, jaki zadaje sobie pod słońcem?”
Wiersz 1,.2 – „Marność nad marnościami, wszystko marność” jest jakby powtarzającym się refrenem
w tekście księgi.
Słowo „marność” oznacza „podmuch wiatru” (hebel). W wypowiedzi podanej w w.2 chodzi
o metaforę, dzięki której cała rzeczywistość jest uważana za „podmuch wiatru”. Współczesny Koheletowi grecki filozof-cynik, Monimos, mówi „wszystko jest jak dym”, czyli, ze rzeczywistość jest zniekształcona, zakryta, przesłonięta chmurą dymu.
Kohelet nie jest ateistą, przeciwnie, jest wierzącym Żydem. Jego księga nastawiona jest na
odkrywanie z wysiłkiem sensu i harmonii ludzkiej egzystencji.
Kohelet znał wszystkie typy doświadczenia; ukazały mu one krótkotrwałość, niepewność,
tymczasowość, przemijanie wszystkich momentów życia człowieka. Kohelet jednak nie stracił chęci
do życia, ani upodobania do myślenia i wysiłku zrozumienia. Przeciwnie, myślenie jest dla niego rozkoszą.
Życie jest dla niego największym z dzieł Bożych, cudownym dziełem, ale jednocześnie jest
jak „podmuch wiatru”, dlatego trzeba je przeżywać, „pić małymi łyczkami”.
Kohelet nie ma tragicznej wizji życia ludzkiego, ale nie przedstawia jej sobie, jako teatr bez
Boga, jako coś „pustego”. Gdyby hebel („marność”, podmuch wiatru) oznaczał „pustkę”, Kohelet
uczyłby zaniechania dociekań i szukania porządku i prawdy w konkretnych epizodach codziennego
życia. Natomiast Kohelet godzi wiarę i doświadczenie, chce ponownie odkryć sens wiary przez medytację i przez badanie złożoności ludzkiego doświadczenia.
Kohelet widzi przeciwstawność tego, co się widzi i tego, w co się wierzy, czyli widzi przeciwstawność doświadczenia i wiary, czyli tego, co się wydaje i co jest prawdą.
Tekst 1, 2 rozpoczynający księgę stanowi podnietę do myślenia. Całe życie ludzkie
(prywatne i publiczne) jest brzemieniem fizycznym i psychicznym, niezaspokojonym dążeniem, które
człowieka męczy ciągłym szukaniem korzyści, szukaniem jakiegoś udanego przedsięwzięcia.
Nasuwają się pytania: Czy życie jest trudem, „pracą”, mierzoną osiągniętą korzyścią? Czy
świat dany jest człowiekowi, jako tylko „warsztat” pracy? Jaki pożytek ma człowiek z życia? 12.
11
12
A.Bonora, Księga Koheleta, 22-25.
A.Bonora, Księga Koheleta, 31-34.
61
W tekście mamy następujące stwierdzenia i pytania:
Kohelet11, 3 – „Cóż przyjdzie człowiekowi z całego trudu, jaki zadaje sobie pod słońcem?”
(por Kohelet2,22; 3,9),
Kohelet5, 10 – „Gdy dobra się mnożą, mnożą się ich zjadacze.
I jaki pożytek ma z nich właściciel, jak ten, co nimi napawa oczy:”
Kohelet5,15 – „i to jest bolesna niedola, że tak odejdzie, jak przyszedł.
I cóż mu przyjdzie z tego, że trudził się na próżno.
Kohelet6,8a – „Bo czym góruje mędrzec nad głupcem?”
Kohelet6,8b – „Czym biedny, co wie, jak radzić sobie w życiu?”
Kohelet6,11 – „Bo im więcej przy tym słów, tym większa marność.
Co człowiekowi z tego przyjdzie?”
Człowiek we wszechświecie (Kosmologia)
Kohelet1, 4-11 - Nic zgoła nowego nie ma pod słońcem (Kosmologia)
Pokolenie przychodzi i pokolenie odchodzi,
A ziemia trwa po wszystkie czasy.
Słońce wschodzi i zachodzi, i na miejsce swoje spieszy z powrotem,
i znowu tam wschodzi;
kolistą drogą wieje wiatr
i znowu wraca na drogę swojego krążenia.
Wszystkie rzeki płyną do morza,
A morze wcale nie wzbiera;
Do miejsca. do którego rzeki płyną
Zdążają one bezustannie.
Mówienie jest wysiłkiem;
Nie zdoła człowiek wszystkiego wyrazić słowami.
Nie nasyci się oko patrzeniem
Ani ucho napełni słuchaniem.
To, co było, jest tym, co będzie,
A to, co się stało, jest tym, co znowu się stanie:
Więc nic zgoła nowego nie ma pod słońcem.
Jeśli jest coś, o czym by się rzekło:
„Patrz, to coś nowego” –
to już to było w czasach,
które były przed nami.
Nie ma pamięci o tych, co dawniej żyli,
Ani też o tych, co będą kiedyś żyli,
Nie będzie wspomnienia o tych,
co będą potem”.
O człowieku (Antropologia) – 1,12 – 3,15)
1. przedstawienie się autora (Kohelet1,12 – 2,11)
„Ja, Kohelet, byłem królem nad Izraelem w Jeruzalem. I skierowałem
umysł swój ku temu, by zastanawiać się i badać, ile mądrości jest we wszystkim, co
dzieje się pod niebem. To przykre zajęcie dał Bóg swoim synom ludzkim, by się nim
trudzili. Widziałem wszelkie sprawy, jakie się dzieją pod słońcem, A oto: wszystko to
marność i pogoń za wiatrem; To, co krzywe, nie da się wyprostować. A czego nie ma,
nie można liczyć.[…] Powiedziałem sobie: <Nuże! Doświadczę radości i zażyję
szczęścia”. Lecz i to jest marność!. O śmiechu powiedziałem: <Szaleństwo!> a o ra-
62
dości: <Cóż to ona daje?>. Postanowiłem w sercu swoim krzepić ciało moje winem…i
oddać się głupocie, aż zobaczę, co dla ludzi jest szczęściem…”.
2. przyglądanie się mądrości (Kohelet2,12-26)
Kohelet przygląda się mądrości, szaleństwu i głupocie i stwierdza:
„cóż ma człowiek z wszelkiego swego trudu i z pracy ducha, którą mozoli się
pod słońcem? Bo wszystkie dni jego są cierpieniem, a zajęcia jego utrapieniem.
Nawet w nocy serce jego nie zazna spokoju. To także jest marność. Nic lepszego dla
człowieka, niż żeby jadł i pił i duszy swej pozwalał zażywać szczęścia przy swojej
pracy…”
3. kondycja ludzka i działanie Boga – wszystko ma swój czas (Kohelet3,1-15).
„Jest czas rodzenia i czas umierania
czas sadzenia i czas wyrywania tego, co zasadzono,
czas zabijania i czas leczenia,
czas burzenia i czas budowania,
czas płaczu i czas śmiechu,
czas zawodzenia i czas pląsów,
czas rzucania kamieni i czas zbierania,
[…] czas milczenia i czas mówienia czas wojny i czas spokoju.
[…] to, że człowiek je i pije, i cieszy się szczęściem przy całym swym
trudzie – to wszystko dar Boży. Poznałem, że wszystko, co czyni Bóg,
na wieki będzie trwało.”.
Refleksje nad społeczeństwem (Socjologia) (Kohelet3,16 – 4,16)
Niesprawiedliwość i śmierć (3,16-22),
Płacz uciśnionych (4,1-3),
Zazdrość i konkurencja (4,4-6)
Samotność (4,7-12),
Zmienność władzy (4,13-16):
„Lepszy młodzieniec ubogi, lecz mądry
od króla starego, lecz głupiego,
co już nie umiał korzystać z rad.
[…] Wszyscy żyjący stanęli… przy młodzieńcu,…
Nieprzeliczony był cały lud, na którego czele on stanął.
Ale późniejsi też nie będą z niego zadowoleni.
Bo także i to jest marność i pogoń za wiatrem”.
Przestrogi - krytyka pobożności ludowej (Religia) (4,17 – 5,6)
Cztery przestrogi przed głupotą, która wślizgnęła się także do pobożności.
1. przestroga dotyczy ofiar: „zważaj na swój krok” (4,17)
„Zważaj na krok swój, gdy idziesz do domu Bożego. Zbliżyć się, aby słuchać jest rzeczą
lepszą niż ofiara głupców, bo ci nie mają rozumu, dlatego nie rozumieją, że źle postępują”
2. przestroga dotycząca modlitwy – „nie bądź pochopny” (5,1)
„Nie bądź pochopny w słowach, a serce twe niechaj nie będzie zbyt skore,
by wypowiedzieć słowo przed obliczem Boga, bo Bóg jest w niebie, a ty
na ziemi. Przeto niech słów twoich nie będzie wiele”.
3. przestrogi przed składaniem ślubów – nie zwlekaj z jego spełnieniem” (5,3)
63
„Jeżeliś złożył ślub jakiś Bogu, nie zwlekaj z jego spełnieniem, bo w głupcach On
nie ma upodobania. To coś ślubował, wypełnij!
4. przestroga przed nieuwagą – nie dopuść, …, nie mów” (5,5):
„Nie dopuść do tego, by usta twe doprowadziły cię do grzechu, i nie mów
przed posłańcem Bożym, że stało się to przez nieuwagę, żeby się Bóg nie
rozgniewał na twoje słowa i nie udaremnił dzieł twoich rąk”.
Złudność bogactwa, pragnień (Socjologia) (5,7 – 6,10)
Bogactwo a prawdziwe szczęście. Manowce pragnień.
Refleksja Koheleta:(5,17-19)
„Oto, co ja uznałem za dobre:, że piękną jest rzeczą jeść i pić, i szczęścia zażywać przy swojej pracy,
którą się człowiek trudzi pod słońcem, według liczby dni jego życia, których mu Bóg użyczył:, bo to
tylko jest mu dane. Dla każdego też człowieka, któremu Bóg daje bogactwo i skarby i które mu pozwala z nich korzystać, wziąć swoją część i cieszyć się swoim trudem - to Bożym jest darem. Taki nie
myśli wiele o dniach swego życia, gdyż Bóg go zajmuje radością serca”.
Rozważania teologiczne (Teologia) (6,11 – 9,6)
1. przeciwko pesymizmowi (7,1-10)
2. pożytek z mądrości, która jest niedostępna (7,11-24)
„To wszystko badałem i miałem na uwadze mądrość. Mówiłem: <Chciałbym
być mądrym!> - lecz mądrość jest dla mnie niedostępna. Niedostępne jest to,
co istnieje, i niezgłębione – któż może to zbadać?
3. refleksje nad kobietą- uwodzicielką (7,25-29)
4. poznawanie i odróżnianie rzeczy, i wykorzystywanie odpowiedniej sytuacji (8,1-9
5. kto jest szczęśliwy na ziemi (8,10-15)
„…szczęści się tym, którzy Boga się boją, dlatego, że się Go boją. Nie szczęści się zaś złoczyńcy, i
podobny do cienia, nie przedłuża on swych dni, dlatego, ze nie ma w nim bojaźni wobec Boga. [ …]
Rzekłem: i to jest marność. Sławiłem, więc radość, bo nic dla człowieka lepszego pod słońcem, niż
żeby jadł, pił, i doznawał radości i by go to cieszyło przy jego trudzie za dni jego życia, które pod
słońcem daje mu Bóg”.
6.
o niemożliwości zbadania dzieł Bożych (8,16-17)
7. korzystać z życia, póki się żyje (9,1-10)
„Każdego dzieła, które twa ręka napotka, podejmij się według swych sił. Bo nie ma żadnej czynności
ni rozumienia, ani poznania, ani mądrości w Szeolu, do którego zdążasz.”
Zagadnienia etyczne (9,11 – 12)
1. o tym, że powodzenie nie jest udziałem tylko najlepszych (9,11-12)
2. siła mądrości i jej kruchość (9,13-18)
„ lepsza jest mądrość od narzędzi wojennych,
lecz jeden grzesznik popsuć może wiele dobrego.”
3. głupota (10,1-3)
64
4. spokój (10,4-7)
5. o czyhających niebezpieczeństwach (10,8-11)
„Jeśli siekiera się stępi, a nie naostrzy się jej, trzeba zwiększyć wysiłek.
Pożyteczna jest wtedy mądrość, by osiągnąć powodzenie.”
6. cnoty i wady mieszczaństwa (krytyka warstw społecznych) (10,15-20)
7. cieszyć się teraźniejszością (11,1-8)
8. cieszyć się chwila obecną (11,9-10)
„Ciesz się, młodzieńcze, w młodości swojej,
a serce twoje niech się rozwesela za dni młodości twojej.
I chodź drogami serca swego za tym, co oczy twe pociąga;
Lecz wiedz, że z tego wszystkiego
Będzie cię sądził Bóg!
Więc usuń przygnębienie ze swego serca
I oddal ból od twego ciała,
Bo młodość jak zorza poranna szybko przemija”.
9. smutne dni starości (12,1-8)
w.8 – „Marność nad marnościami – powiada Kohelet – wszystko jest marnością”.
Epilog - podsumowanie (12,9-14)
portret Koheleta – mędrca. – i ostatnie słowa:
„Kohelet był mędrcem, wpajał także wiedzę ludowi.
Słuchał, badał i ułożył wiele przysłów.
Starał się Kohelet znaleźć słowa piękne
I rzetelnie napisać słowa prawdy:[…]
Koniec mowy. Wszystkiego tego wysłuchawszy:
Boga się bój i przykazań Jego przestrzegaj,
Bo cały w tym człowiek!
Bóg, bowiem każdą sprawę wezwie na sąd, wszystko, choć ukryte:
Czy dobre było, czy złe”.13
------------------------------------------
IV.
Zagadnienia teologiczne księgi Koheleta
1. Kohelet nie rezygnuje z wiary w Boga, nie poddaje w wątpliwość ustalonego przez Boga porządku. Niepokoją go uproszczone interpretacje dotyczące sensu ludzkiego życia i brak wiedzy o świecie, w którym to życie przebiega.
2. Na podstawie doświadczenia stwierdza, że wszystko przemija (płynie), a człowiek nie ma stałego, trwałego miejsca; posiada swój dział, ale i on jest nietrwały. Jego „część” po śmierci
przechodzi na innych żyjących. Zmarli nie mają udziału w tym, co dzieje się „pod słońcem”.
3. Człowiek pędzi swoje życie między czasem, który kieruje się z góry ustalonym porządkiem –
a „wiecznością”, (która w ujęciu hebrajskim obejmuje przeszłość, teraźniejszość i przyszłość).
13
A.Bonora, Księga Koheleta, 31-190.
65
Bóg uczynił wszystko w swoim czasie, włożył także w serce człowieka wyobrażenie „wieczności”. Człowiek jednak nie dojdzie sam (własnym rozumem) do dzieła, które Bóg przeprowadza od początku do końca (3,11). W gestii Boga są takie wartości jak: szczęście, bogactwo,
mądrość, honor, sława.
4. Szczęście nie jest celem życia człowieka. Doświadczenie uczy, że ci, którzy w oczach drugich
uważani są za szczęśliwych, w rzeczywistości takimi nie są. Wszystko, co człowiek osiąga na
ziemi jest nietrwałe, stanowi marność. Człowiek w głębi duszy tęskni za tym, co wieczne.
5. Chociaż szczęście nie jest celem człowieka, to jednak, jako dar Boży staje się powinnością.
Należy go przyjąć, gdy Bóg daje. Boga zawsze można prosić o to, co dobre.
6. Zdrowie, bogactwo, rozkosze zmysłowe, honor, kariera, zaszczyty nie są zdolne uczynić
człowieka szczęśliwym. Nie można na nich budować swego życia, bo łatwo można je utracić.
Tylko Bóg daje szczęście – można Go o nie prosić, ale nie można wymuszać, czy żądać odpłaty za dobry czyn.
7. Człowiek winien patrzeć na wszystkie dobra realistycznie, korzystać także z radości. Ale nie
czynić żadnego z dóbr celem swego życia.
8. Należy unikać spekulacji nad tym, w jaki sposób Bóg rządzi światem. Można natomiast rozważać i podziwiać mądrość Bożą w kierowaniu naturą.
9. Normą postępowania człowieka mądrego, według Koheleta, jest zasada, która mówi, że należy z wdzięcznym sercem korzystać z tego, co Bóg daje, z radości życia (wiedząc, że w Szeolu,
do którego zmierza, nic się nie dzieje i o niczym się nie wie – ( 9, 1) – i należy pamiętać równocześnie, że On jest sprawiedliwym Sędzią, który osądzi ludzkie czyny.14
Zagadnienia do utrwalenia:
1. Wyjaśnienie podtytułu Księgi Koheleta: „Wszystko jest marnością”
2. Problem autora, bohatera, układ treści Księgi Koheleta.
3.Przesłanie teologiczne Księgi Koheleta.
14
B.Polok, Księga Koheleta, w: Wprowadzenie do Starego Testamentu, Opole 1999, 237-238. ST.Potocki, Księga
Koheleta, w: Wprowadzenie do Starego Testamentu, Poznań 1990, 453-454.
66