Relacje nauczyciel – dziecko a jego rozwój emocjonalny

Relacje nauczyciel – dziecko a jego rozwój emocjonalny
Status dziecka w przedszkolu jest zupełnie inny niż w rodzinie. Pozycja
dziecka w rodzinie bywa zazwyczaj wyjątkowa, podczas gdy w przedszkolu te
same prawa i obowiązki posiadają wszystkie dzieci należące do grupy.
Psychologowie zgodnie stwierdzają, że w wieku przedszkolnym znaczna
większość dzieci przeżywa wielkie bogactwo różnorodnych, zróżnicowanych
uczuć.
W tym okresie prawdziwą „szkołą uczuć" są zabawy, stwarzające
fikcyjne sytuacje, które mimo to wywołują u dzieci szczere uczucia. Wiek
przedszkolny odznacza się tym, że szybko wzrasta zakres i liczba typowych
sytuacji, które są źródłami przeżyć uczuciowych.
Dziecko w wieku przedszkolnym jest bardzo podatne na wpływy
rodziców oraz wychowawców przedszkolnych. Rodzice i nauczyciele zmierzają
do tego, aby wyrosło na dobrego człowieka, a więc już w przedszkolu
nauczyło się żyć w społeczności dziecięcej, przyswoiło sobie podstawowe
wiadomości z różnych dziedzin wychowania: zdrowotnego, umysłowego,
estetycznego,
społeczno
-
moralnego
oraz
rozpoczęło
przyjmowanie
określonych postaw.
Dzieci mają tendencje do obdarzania największym uczuciem tych osób,
które okazują im serdeczność. Miłością obdarzają osobę, zwierzę lub
przedmiot. Bossard Boli określa taki wzajemny stosunek mianem „związku
empatycznego”.
Jeśli chcemy, aby dzieci były empatyczne, wrażliwe na potrzeby
innych, najpierw sami nauczmy się uczuciowo utożsamiać z innymi.
Wychowanie jest drogą, procesem i nie ma uniwersalnych zasad. To ciągłe
poszukiwanie, zadawanie pytań, uczenie się siebie i innych, ustawiczne
odkrywanie i poznawanie nowych możliwości.
Coraz częściej zwraca się uwagę na rolę inteligencji emocjonalnej w
osiąganiu sukcesu jednostki. Jeśli my sami nie rozwiniemy w sobie
emocjonalnie inteligentnej postawy wobec zadań wychowawczych, jeżeli nie
będziemy na co dzień w naszym życiu stosować jej zasad, to nie nauczymy
1
tego innych. Filarami, bez których nie uda się nam rozwijać inteligencji
emocjonalnej (czy też dojrzałości emocjonalnej) są: uwaga, czas, otwartość.
W rozwijaniu inteligencji emocjonalnej nie wolno zapominać o pewnych
podstawowych zasadach:
ABY DZIECI
BYŁY WRAŻLIWE
TRAKTUJ
JE GODNIE
ABY DZIECI SZANOWAŁY
I LUBIŁY SIEBIE I INNYCH
TRAKTUJ JE
Z SZACUNKIEM
ABY DZIECI UMIAŁY
OKAZYWAĆ UCZUCIA
I RADZIĆ SOBIE Z NIMI
OKAZUJ SZACUNEK DLA
ICH UCZUĆ I POKAŻ, JAK
RADZISZ SOBIE ZE
SWOIMI UCZUCIAMI
ABY DZIECI MIAŁY
DO NAS ZAUFANIE
I OTWORZYŁY SIĘ
PRZED NAMI
STAŃ PO ICH
STRONIE
Inteligencja emocjonalna nie jest cechą wrodzoną. Wiek, w którym
dzieci idą do przedszkola, jest szczytowym okresem dojrzewania „emocji
społecznych" - uczuć takich jak niepewność, pokora, zazdrość i zawiść,
duma i zaufanie - które wymagają zdolności porównywania się z innymi, w
obrębie poszczególnych cech, takich choćby jak atrakcyjność osobista,
popularność czy umiejętność gry na komputerze itp.
Ciągle powtarzające się przeżycia stają się nawykami, dochodzącymi do
głosu w chwilach napięcia, frustracji i bólu. Chociaż codzienna treść zajęć z
zakresu kształcenia emocjonalnego może wydawać się szara i bezbarwna to
ich rezultat ma ogromne znaczenie dla przyszłości.
2
Rośnie liczba dzieci samotnych, przygnębionych, nerwowych, bardziej
impulsywnych i agresywnych. Nowe spojrzenie na zadania przedszkola i
instytucji wychowawczych powinno uwzględniać takie działania, które
zmierzałyby do kształtowania człowieka nie tylko w aspekcie intelektualnym
ale również emocjonalnym.
Środowisko wychowawcze widzi Carl Rogers jako całość, w której
każdy z uczestników jest osobą zasługującą na uwagę i na pomoc. Potrzeby
człowieka – to wymiar człowieczeństwa, który powinien być troskliwie brany
pod uwagę w wychowaniu wspierającym rozwój. Zaniedbanie tego prowadzi
do degradacji fizycznej, psychicznej i moralnej uczniów.
Najważniejsza
nauczyciele
jest
umiejętnością,
umiejętność
którą
powinni
aktywnego
posiadać
słuchania.
rodzice
i
Autentyczne,
empatyczne słuchanie dziecka z zachowaniem postawy bezwarunkowej
akceptacji jego osoby ułatwia mu prawdziwe uczenie się. Szczególnie
młodsze dzieci potrzebują bliższego kontaktu z nauczycielem, gdyż inaczej
czują się opuszczone i zagubione.
Rogers twierdzi, że można stworzyć atmosferę szczególnie sprzyjającą
rozwojowi człowieka, konstruktywnym zmianom w jego zachowaniu, w jego
osobowości. Stwarzanie takiej atmosfery C. Rogers nazywa ułatwianiem.
Przedszkole
jest
instytucją
uzupełniającą,
w
której
często
istnieje
konieczność kompensowania niedostatków środowiska rodzinnego – gdy jest
ono
niepełnowartościowe.
Ma
to
specjalnie
duże
znaczenie
w
społeczeństwach cechujących się – jak nasze – znacznym zróżnicowaniem
środowisk
rodzinnych
wychowawczych.
pod
względem
Niezaspokojenie
walorów
podstawowych
dydaktyczno
potrzeb
–
fizycznych,
psychicznych i duchowych w sposób stale się powtarzający (permanentna
deprywacja) lub jednorazowo z dużą siłą (uraz, sytuacja traumatyczna)
spowodować może wycofanie się jednostki z drogi rozwoju i wejście na drogę
obrony.
Zaburzone więzi mogą być konsekwencją blokad komunikacyjnych.
Gordon w pracy pt.: „Wychowanie bez porażek”, wymienia 12 blokad
komunikacyjnych:
1) rozkazy, nakazy, polecenia,
3
2) ostrzeżenia, upomnienia, groźba,
3) moralizowanie, wygłaszanie kazań, przekonywanie,
4) dawanie rad, dyktowanie rozwiązań, udzielanie propozycji,
5) robienie wyrzutów, pouczanie, logiczna argumentacja,
6) ocena, krytyka, oskarżenia,
7) chwalenie, aprobowanie,
8) obrażanie, ośmieszanie, zawstydzenie,
9) interpretowanie, analizowanie, diagnozowanie,
10)
badanie, przesłuchiwanie, wypytywanie,
11)
uspokajanie, pocieszanie, współczucie,
12)
odwracanie uwagi, kpina, wycofywanie się,
Unikanie blokad poprawi zarówno komunikację werbalną, jak i niewerbalną.
W relacjach nauczyciela do dziecka ważne jest poznanie jego potrzeb
psychofizycznych oraz kompetencje nauczyciela.
H. Hamer w poradniku dla nauczycieli pt. „Klucz do efektywności
nauczania” wyróżnia 3 rodzaje kompetencji, które powinien posiadać
nauczyciel, a które w istotny sposób wpływają na jego motywację i
sukcesy
w
pracy
dydaktyczno
–
wychowawczej:
kompetencje
specjalistyczne, kompetencje dydaktyczne, kompetencje psychologiczne.
Kompetencje
specjalistyczne
to
wiedza
i
umiejętności
w
zakresie
prowadzonych zajęć.
Kompetencje te obligują nauczyciela do systematycznego doskonalenia
warsztatu własnej pracy, dokształcania się, czytania fachowej literatury,
uczestniczenia w szkoleniach, wymiany doświadczeń.
Kompetencje dydaktyczne to m. in.:
•
umiejętności właściwego planowania zajęć,
•
opreracjonalizacja
celów
nauczyciela,
czyli
wyraźne
określenie,
co
konkretnie mają robić dzieci,
•
stosowanie technik zachęcania do aktywności np. przez pracę w parach,
trójkach, większych podgrupach, aby wspólnie tworzyć kształt zajęć czy
zabaw.
W
grupie
wyłania
się
więcej
pomysłów,
sprawniej
przebiega
podejmowanie decyzji, grupa daje dziecku poczucie bezpieczeństwa.
4
•
korzystanie z pomocy audiowizualnych, by informacje docierały do dzieci
co najmniej dwoma kanałami: wzrokowym i słuchowym - jeszcze lepiej,
kiedy w proces uczenia się zaangażowane są także inne zmysły - co
sprzyja zapamiętywaniu,
•
umiejętność nawiązywania do sposobów uczenia się dzieci, a mianowicie
zmiana tempa mówienia, modulowanie głosu, pozwalanie dzieciom na
zadawanie pytań, dawanie im okazji do fantazjowania, powtarzania,
rysowania,
używanie
plastycznych
przykładów,
przechodzenie
od
konkretów do pojęć abstrakcyjnych i odwrotnie, pozwalanie dzieciom na
swobodne poruszanie się podczas zajęć,
•
umiejętność atrakcyjnego prowadzenia zajęć,
•
wyjaśnianie nieporozumień, pomaganie w przezwyciężaniu trudności.
Nie może być nauczyciel dobrym dydaktykiem nie będąc po części
psychologiem. Przez kompetencje psychologiczne nauczyciela rozumie H.
Hamer umiejętności inspirowania, motywowania dzieci do uczenia się,
integrowania ich w zespół oraz umiejętności menedżerskie.
Do kompetencji psychologicznych zalicza m.in:
•
pozytywne nastawienie do ludzi – to autentyczność, pozytywne myślenie,
które sprzyja dobremu samopoczuciu, sympatii do własnej osoby i
sympatii do uczniów. „Traktując innych miło mamy większą szansę na to,
że
podobnie
zostaniemy
przez
nich
potraktowani
zgodnie
z
psychologiczną zasadą wyrównywania postaw.”
Istotne zatem jest ugruntowanie w sobie postawy szacunku dla innych:
•
umiejętności porozumiewania się w ogóle, a z dziećmi w szczególności,
•
umiejętność motywowania dzieci do uczenia się,
•
umiejętność budowania zgranego zespołu,
•
elastyczność w dostosowaniu własnego stylu kierowania do stopnia
dojrzałości uczniów,
•
umiejętność kontrolowania stresu,
•
optymizm i pogoda ducha,
5
•
uczciwość i sprawiedliwość, dotrzymywanie zobowiązań, przyznawanie
innym prawa do błędu, tolerancja, otwartość na odmienny niż własny
punkt widzenia,
•
wiedza na temat własnych mocnych stron,
•
chwalenie nawet najdrobniejszych osiągnięć dzieci,
•
zmniejszenie dystansu,
•
umiejętności prawidłowego komunikowania się.
Podczas normalnej rozmowy dwóch osób, tylko niecałe 35% informacji
przekazywanych jest werbalnie, a niewerbalnie ponad 65%. Sympatię i
akceptację komunikują zazwyczaj następujące zachowania niewerbalne:
-
kontakt wzrokowy,
-
wyprostowana postawa ciała,
-
znajdowanie się blisko drugiej osoby bez naruszania jej intymnej
przestrzeni prywatnej,
-
ciepły ton głosu, mówienie wyraźne, bez szeptu i krzyku.
Sposób w jaki
tworzymy otoczenie
fizyczne, w którym
pracujemy i mieszkamy
Sposób w jaki:
siedzimy, stoimy,
chodzimy,
kontaktujemy się
wzrokowo
Nasze otoczenie: dom,
praca, samochód,
rodzina,
przyjaciele
Troska,
poczucie
Odległość, w jakiej
stajemy od kogoś
Gesty
Komunikacja
niewerbalna
Wzdychanie, płacz,
marszczenie brwi,
uśmiechanie się,
śmiech, błaznowanie
Ton głosu
Nasz wygląd: twarz,
włosy, ciało; odzież
i jej kolor; męskość;
kobiecość
Poczucie odpowiedzialności, poszanowanie i poznanie są składnikami
miłości, wg Fromma niezwykle cennego uczucia, które w sposób istotny
warunkuje prawidłowy rozwój psychofizyczny naszych dzieci. Władysław
Tatarkiewicz pisze, iż źródłem szczęścia mogą być:
6
• dobra zewnętrzne,
• uczucia życzliwe,
• przyjemna praca,
• przedmioty bezinteresownego upodobania (nauka, sztuka, religia).
„Najbardziej pożądane jest, aby mieć duszę czynną i aby swe szczęście
znajdowała ona nie w szczęściu, lecz w poczuciu swej pełnej aktywności.”.
Nasze relacje wyznacza nie tylko sposób mówienia, ale i działania. Podstawą
zarówno
doskonalenia
się
nauczyciela,
jak
i
rozwoju
dziecka
jest
komunikacja. Komunikacja, która jest wyrazem postawy skierowanej na
dziecko, według znanego schematu:
komunikowanie się
poszukiwanie
działanie
współpraca
uczenie się
doskonalenie się
Otwarta i przyjazna postawa wobec dziecka jest pomocna w rozwijaniu
jego potencjalnych możliwości. Dziecko nie może czekać. Bliskość i
odpowiedzialność
sprzyjają
budowaniu
pozytywnych
relacji
między
nauczycielem a dzieckiem.
Bibliografia
1. D. Goleman – „Inteligencja emocjonalna”
2. E. Fromm – „O sztuce miłości”
3. W. Tatarkiewicz – „O szczęściu”
4. Gordon – „Wychowanie bez porażek”
5. M. Żebrowska – „ Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
6. M. Hamer – „Klucz do efektywności nauczania”
Barbara Woszczyna – dyrektor Krakowskiego Ośrodka Terapii
7