- Annals of Parasitology

Wiadomoœci Parazytologiczne 2008, 54(3), 231–236
Copyright© 2008 Polskie Towarzystwo Parazytologiczne
Występowanie specyficznych przeciwciał anty−Toxoplasma
gondii w grupie pracowników leśnych z województwa
pomorskiego i warmińsko−mazurskiego
Occurrence of Toxoplasma gondii specific antibodies in group
of forestry workers from pomorskie and warmińsko−mazur−
skie provinces
Lucyna Holec−Gąsior1, Joanna Stańczak2, Przemysław Myjak2, Józef Kur1
1
Katedra Mikrobiologii, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska, ul. Narutowicza 11/12, 80−952 Gdańsk
Zakład Parazytologii Tropikalnej, Międzywydziałowy Instytut Medycyny Morskiej i Tropikalnej, Akademia Medycz−
na w Gdańsku, ul. Powstania Styczniowego 9B, 81−519 Gdynia
2
Adres do korespondencji: Lucyna Holec−Gąsior, Katedra Mikrobiologii, Wydział Chemiczny, Politechnika Gdańska,
ul. Narutowicza 11/12, 80−952 Gdańsk; E−mail: [email protected]
ABSTRACT. Toxoplasma gondii infection is one of the most common human zoonosis. Humans acquire toxoplasmo−
sis by consuming raw or undercooked meat, from environments and from via vertical transmission to the foetus thro−
ugh the placenta during pregnancy. In the present study, a total of 784 persons (forestry workers), from north−eastern re−
gion of Poland (pomorskie and warmińsko−mazurskie provinces), were tested by using commercially available ELISA
test (DiaSorin) to determine the frequency of Toxoplasma gondii infection. The study was based on detection of IgG
and IgM specific antibodies in collected serum samples. The T. gondii−specific IgG were found in 490 samples (62.5%),
while the IgM antibodies were noted only in 18 persons (3.7%). High prevalence of seropositive results in forestry wor−
kers may suggest an occupational exposure of this group to T. gondii.
Key words: Toxoplasma gondii, toxoplasmosis, serological detection, epidemiology, forestry workers
Wstęp
Zarażenie obligatoryjnym, wewnątrzkomórko−
wym pasożytem Toxoplasma gondii (toksoplazmo−
za) jest szeroko rozpowszechnione na całym świe−
cie. Dotyczy ono zarówno ludzi jak i zwierząt
(głównie kotów, psów, bydła, owiec, kur i świń) [1].
W populacji ludzkiej częstość zarażenia jest uzależ−
niona od bardzo wielu czynników, do których
przede wszystkim zaliczyć należy: klimat, sposób
odżywiania oraz panujące warunki sanitarno−epide−
miologiczne. Dlatego też najwyższe odsetki zarażeń
tym pasożytem notowane są w klimacie ciepłym
i umiarkowanym oraz w krajach, w których w du−
żych ilościach spożywa się surowe lub niedogoto−
wane mięso (np. Francja) [1]. Natomiast w rejonach
chłodniejszych (np. Skandynawia) oraz w krajach
o klimacie gorącym i suchym częstość występowa−
nia toksoplazmozy jest niższa [2–4]. Panujące tam
warunki nie sprzyjają bowiem dojrzewaniu oocyst
pasożyta (form przetrwalnych zawierających sporo−
zoity), które wydalane są wraz z kałem kota do śro−
dowiska zewnętrznego (woda, gleba).
Zarażenie T. gondii jest np. szeroko rozpo−
wszechnione w krajach Ameryki Południowej
gdzie, jak podaje Tenter i wsp. [1] sięga 51–72%.
232
Według Bahia−Oliveira i wsp. [5], w Brazylii
(w północnej część Rio de Janeiro) wysoki odsetek
(ok. 95%) populacji ludzkiej zarażonej tym pasoży−
tem w latach 1997–1999 był wynikiem trudnych
warunków socjalno−ekonomicznych i zwyczajem
picia nieprzefiltrowanej wody, która była przyczyną
wodnopochodnych epidemii powodujących bardzo
liczne zarażenia. Również znaczny odsetek osób za−
rażonych wynoszący od 54 do 77 (w obrębie bada−
nych populacji) notowany był w zachodniej Afryce
[1]. W krajach Europy środkowej inwazje T. gondii
stwierdzono u ok. 58% badanych, natomiast w naj−
mniejszym stopniu na toksoplazmozę (oprócz kra−
jów skandynawskich) narażeni są mieszkańcy połu−
dniowo−wschodniej Azji, Chin oraz Korei. Odsetek
osób zarażonych pasożytem w tej części świata wy−
nosi od 4 do 39 [1].
Człowiek zaraża się pasożytem przede wszyst−
kim przez spożycie surowego lub niedogotowanego
mięsa zwierząt hodowlanych (głównie owiec, świń,
rzadziej bydła) zawierającego cysty tkankowe, jak
również owoców lub warzyw zanieczyszczonych
oocystami. Źródłem zarażenia może być także woda
i brudne ręce. W 2000 roku Cook i wsp. [6] przed−
stawili wyniki badań, które pokazały, że główną
przyczyną zarażeń T. gondii jest konsumpcja niedo−
gotowanego mięsa. Fakt ten dodatkowo potwierdza−
ją badania przeprowadzone w Wielkiej Brytanii,
które polegały na wykrywaniu pasożyta w mięsie
jadalnym (z wykorzystaniem techniki PCR) [7]. Na
72 przebadane próby mięsa, w 27 wykryto DNA pa−
sożyta, w tym w 21 przypadkach był to wirulentny
szczep T. gondii typu I. Kotowate (w tym kot domo−
wy) jako żywiciele ostateczni pasożyta, odgrywają
niewątpliwie istotną rolę w rozprzestrzenianiu się
tego pierwotniaka w środowisku zewnętrznym
(przez wydalanie oocyst). Nie stwierdzono jednak
bezpośredniej korelacji pomiędzy występowaniem
toksoplazmozy u ludzi a posiadaniem kota [8].
W toksoplazmozie wrodzonej źródłem inwazji
jest łożysko zarażonej matki, przy czym do zaraże−
nia płodu dochodzi wyłącznie podczas czynnej,
pierwotnej inwazji T. gondii u kobiety ciężarnej.
U większości osób z prawidłowo funkcjonującym
układem odpornościowym toksoplazmoza przebie−
ga bezobjawowo, stymulując jedynie powstanie
swoistej odporności komórkowej i humoralnej. Po
tzw. okresie ostrym (objawowym lub bezobjawo−
wym), inwazja nabyta przechodzi w stan przewlekły
utrzymujący się (łącznie z podwyższonym pozio−
mem swoistych przeciwciał) do końca życia zarażo−
nej osoby. Ponadto u pacjentów z obniżoną spraw−
L. Holec-G¹sior i wsp.
nością układu odpornościowego (np. chorych na
AIDS, czy długotrwale stosujących środki immuno−
supresyjne) może dojść do reaktywacji pasożyta
i nawrotu choroby z bardzo poważnymi konsekwen−
cjami dla zarażonej osoby. Objawy inwazji T. gon−
dii nie są specyficzne i mogą mieć różne nasilenie
zależnie, m.in. od wieku zarażonej osoby, kondycji
jej układu immunologicznego oraz od intensywno−
ści inwazji. U zdrowych, dorosłych osób toksopla−
zmoza przebiega przeważnie bezobjawowo i nie
wymaga leczenia. Łagodne objawy kliniczne (za−
zwyczaj grypopodobne) występują jedynie u nie−
wielkiej grupy pacjentów. Natomiast u płodów zara−
żonych drogą łożyskową, konsekwencje inwazji
T. gondii bywają często dramatyczne i mogą ujaw−
niać się w szerokim spektrum objawów klinicznych.
Celem niniejszych badań była ocena występowa−
nia specyficznych przeciwciał antytoksoplazmo−
wych klasy G i M w grupie zawodowej pracowni−
ków 21 nadleśnictw z terenu województwa pomor−
skiego oraz warmińsko−mazurskiego.
Materiał i metody
Materiał badawczy stanowiły próby surowic po−
chodzących od osób pracujących w nadleśnictwach
podlegających Regionalnej Dyrekcji Lasów Pań−
stwowych (RDLP) w Gdańsku oraz w Olsztynie, od
których w latach 2003–2005 pobrano krew do ba−
dań w kierunku Anaplasma phagocytophilum, etio−
logicznego czynnika ludzkiej anaplazmozy granulo−
cytarnej. Na prowadzenie ww. badań uzyskano sto−
sowną zgodę Niezależnej Komisji Bioetycznej ds.
Badań Naukowych przy Akademii Medycznej
w Gdańsku z dnia 25.06.2003. W niniejszej pracy
wybrane losowo surowice przebadano na obecność
przeciwciał anty−T. gondii klasy G i M, z wykorzy−
staniem komercyjnych zestawów diagnostycznych
firmy DiaSorin (ETI−TOXOK−G PLUS oraz ETI−
TOXOK−M reverse PLUS). W surowicach,
w których wykryto swoiste IgM, dodatkowo okre−
ślono awidność przeciwciał IgG (VIDAS TOXO
IgG AVIDITY, bioMerieux).
Wyniki
W kierunku toksoplazmozy przebadano ogółem
784 surowice pracowników siedmiu nadleśnictw
(Cewice, Choczewo, Kartuzy, Lębork, Lubichowo,
Starogard Gdański, Strzebielino) podlegających
RDLP w Gdańsku oraz czternastu nadleśnictw (Do−
brocin, Dwukoły, Jedwabno, Lidzbark, Nowe Ra−
Przeciwcia³a anty-Toxoplasma gondii
233
Rys. 1. Nadleśnictwa Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych: (A) w Gdańsku i (B) w Olsztynie (kolorem szarym
oznaczono nadleśnictwa, w których badano obecność przeciwciał anty−T. gondii w próbach surowic pobranych od pra−
cowników leśnych)
Fig. 1. Silvicultures from the Regional Directorate of the State Forests (A) in Gdańsk and (B) in Olsztyn (the presen−
ce of anti−T. gondii antibodies in serum samples collected from forestry workers of indicated in grey silvicultures we−
re tested)
muki, Olsztyn, Olsztynek, Orneta, Spychowo, Stare
Jabłonki, Susz, Wichrowo, Wipsowo, Zaporowo)
RDLP w Olsztynie (Rys. 1). Wśród przebadanej
grupy pracowników, wyniki dodatnie, tj. specyficz−
ne IgG anty−T. gondii, odnotowano u 490 osób, co
stanowiło 62,5% ogółu badanych (Tabela 1). W tej
seropozytywnej grupie, 345 osób posiadało niskie
bądź średnie miano specyficznych przeciwciał
(16–250 IU/ml), natomiast u 145 osób miano było
wysokie (>250 IU/ml), co stanowiło odpowiednio
44% i 18,5% ogółu przebadanych prób surowic.
Wśród kobiet, które stanowiły niespełna 20% bada−
nej populacji (jedynie 156 prób surowic), wyniki
pozytywne uzyskano w 94 przypadkach (60,2%).
Natomiast wśród mężczyzn, stanowiących więk−
szość badanej grupy pracowników (aż 628 przeba−
danych prób), specyficzne antytoksoplazmozowe
IgG wykryto u 396 osób, co stanowiło 63,1%. Dzie−
ląc pracowników na dwie grupy, w zależności od
miejsca pracy (biuro bądź las) stwierdzono, iż
wśród 180 osób zatrudnionych w biurach, 111 było
zarażonych pasożytem (61,7%), natomiast wśród
604 pracowników leśnych (bezpośrednio związa−
nych z pracą w terenie) dodatnie wyniki uzyskano
w 379 przypadkach, co stanowiło 62,7%. Analizu−
jąc częstość zarażenia pasożytem w poszczególnych
grupach wiekowych osób pracujących w odpowie−
dnich nadleśnictwach oszacowano, iż w najstarszej
grupie wiekowej (od 55 do 70 lat) obecność specy−
ficznych przeciwciał anty−T. gondii wykazano
u 76,4% osób. W kolejnych grupach wiekowych
częstość zarażenia wynosiła odpowiednio: 74,3%
(od 45 do 54 lat), 59,2% (od 35 do 44 lat) oraz 39%
w najmłodszej grupie wiekowej (od 21 do 34 lat)
(Rys. 2).
W kolejnym etapie badań, 490 surowic zawiera−
jących specyficzne przeciwciała antytoksoplazmo−
zowe klasy G przebadano pod kątem obecności
swoistych IgM. Dodatnie wyniki uzyskano jedynie
w przypadku 18 prób, co stanowiło zaledwie 3,7%
ogółu przebadanych. Wśród nich z kolei, tylko
w trzech przypadkach wykryto niską awidność
przeciwciał IgG, sugerującą wczesny okres zaraże−
nia T. gondii.
Wnioski
Przeprowadzone badania, dotyczące występowa−
234
L. Holec-G¹sior i wsp.
Tabela 1. Wyniki badań serologicznych na obecność przeciwciał anty−T. gondii w surowicach pobranych od pracow−
ników 21 nadleśnictw z regionu Gdańska i Olsztyna
Table 1. Serologic results of the presence of anti−T. gondii antibodies in sera from forestry workers of 21 silvicultures
in Gdańsk and Olsztyn regions
Rejon
Nadleśnictwo
Średnia wieku
Ns
Np (% wyników pozytywnych)
Cewice
Choczewo
Kartuzy
Lębork
Lubichowo
Starogard Gdański
Strzebielino
42
45
44
42
41
43
37
21
38
33
39
34
34
27
11 (52,4%)
36 (94,7%)
17 (51,5%)
22 (56,4%)
26 (76,5%)
22 (64,7%)
11 (40,7%)
Dobrocin
Dwukoły
Jedwabno
Lidzbark
Nowe Ramuki
Olsztyn
Olsztynek
Orneta
Spychowo
Stare Jabłonki
Susz
Wichrowo
Wipsowo
Zaporowo
43
40
39
42
43
49
43
40
42
44
44
60
43
39
28
34
58
43
43
35
19
30
62
29
36
57
53
31
20 (71,4%)
27 (79,4%)
33 (56,9%)
30 (69,8%)
22 (51,2%)
21 (60,0%)
11 (57,9%)
14 (46,7%)
34 (54,8%)
16 (55,2%)
26 (72,2%)
35 (61,4%)
31 (58,5%)
25 (80,6%)
784
490 (62,5%)
Gdańsk
Olsztyn
RAZEM
Ns – liczba przebadanych prób surowic, Np– liczba osób z toksoplazmozą
Ns – number of serum samples, Np– number of seropositive persons
nia specyficznych przeciwciał anty−T. gondii w po−
szczególnych próbach surowic, pokazują rozpo−
wszechnienie toksoplazmozy w wybranej grupie za−
wodowej, którą stanowili pracownicy 21 nadle−
śnictw z rejonu Gdańska oraz Olsztyna. Na podsta−
wie otrzymanych wyników oszacowano, iż 62,5%
przebadanej populacji posiadało specyficzne prze−
ciwciała, świadczące o przebyciu zarażenia pasoży−
tem. Ponadto niski odsetek (3,7%) osób posiadają−
cych przeciwciała klasy M oraz niską awidność IgG
(3/18 surowic IgM dodatnich) sugeruje, iż w więk−
szości przypadków badane surowice pochodziły od
pracowników z przewlekłą toksoplazmozą. Badania
przeprowadzone w 2001 r. przez Srokę [9], na takiej
samej grupie zawodowej z rejonu Lublina wykaza−
ły, iż odsetek osób zarażonych T. gondii na tamtym
terenie Polski wynosi 58,5%. Szacowany na podsta−
wie naszych doświadczeń, równie wysoki odsetek
seropozytywnych pracowników leśnych z rejonu
Polski północnej−wschodniej potwierdza wnioski
przedstawione przez Srokę, iż ta populacja ludzka,
z racji wykonywanego zawodu, może być w więk−
szym stopniu narażona na zarażenie pasożytem. Po−
nadto należy podkreślić, że większość pracowników
leśnych to mieszkańcy wsi, którzy zdecydowanie
częściej narażeni są na zarażenie T. gondii niż mie−
szkańcy miast. Powodem tego jest fakt, że popula−
cja wiejska zdecydowanie częściej ma kontakt
z glebą, w której mogą znajdować się oocysty oraz
ze zwierzętami będącymi rezerwuarem pasożyta.
Potwierdzają to wyniki badań przeprowadzonych
w 2001 r. przez Dymona i Kempińską [10], którzy
wyższy odsetek wyników dodatnich odnotowali
u osób ze środowiska wiejskiego (57,2%), niż ze
środowiska miejskiego (48,3%). Ponadto, badając
częstość zarażenia w poszczególnych grupach wie−
kowych pracowników leśnych potwierdzono, że od−
setek zarażonych ludzi wzrasta z ich wiekiem.
W najmłodszej grupie wiekowej specyficzne IgG
wykryto jedynie u 39% badanych, podczas gdy
w najstarszej grupie odsetek osób seropozytywnych
wynosił aż 76,4%. Nie zaobserwowano natomiast
znaczącej różnicy między poziomem zarażenia ko−
biet i mężczyzn (odpowiednio 60,2% i 63,1%). Ba−
Przeciwcia³a anty-Toxoplasma gondii
235
Rys. 2. Prewalencja zarażenia T. gondii badanej grupy ludzi w zależności od ich wieku
Fig. 2. Prevalence of T. gondii invasion in dependence of age of examined group
dana grupa kobiet była jednak zdecydowanie mniej−
sza (156 surowic) niż grupa mężczyzn (628 suro−
wic), dlatego też uzyskane wyniki zapewne nie
odzwierciedlają w pełni częstości występowania
specyficznych przeciwciał antytoksoplazmozowych
u obu płci. Ponieważ zarażenie pasożytem jest nie−
bezpieczne przede wszystkim dla kobiet ciężarnych,
ta grupa pacjentów jest najczęściej badana w kie−
runku toksoplazmozy. To właśnie ze względu na od−
ległe i bardzo poważne następstwa zarażenia we−
wnątrzmacicznego, pojawiające się w literaturze da−
ne statystyczne dotyczą głównie kobiet ciężarnych
i w wieku prokreacyjnym oraz noworodków. Na
przykład w rejonie Łodzi wykryto specyficzne prze−
ciwciała klasy G u 43,4% ciężarnych kobiet z grupy
1920 pacjentek [11]. Podobny odsetek (43,4+/−
2,8%) kobiet w ciąży zarażonych pasożytem odno−
towano w rejonie Włocławka. Natomiast u osób płci
żeńskiej w okresie prokreacyjnym, odsetek zarażo−
nych był zdecydowanie wyższy (59,0+/−1,9%) [12].
Z drugiej jednak strony, opublikowane w 2002 r.
wyniki badań, określających częstość inwazji
T. gondii u 2016 kobiet ciężarnych i ich dzieci ho−
spitalizowanych w Instytucie Matki i Dziecka
w Warszawie, pokazały, że częstość występowania
specyficznych przeciwciał w badanej grupie jest
niższa – 35,81%. W tym przypadku aż 64,19% ko−
biet ciężarnych było seronegatywnych, przy czym
jedynie w pięciu przypadkach (0,29%) z tej grupy
wystąpiła serokonwersja, świadcząca o pierwotnym
zarażeniu w okresie ciąży [13]. Ponadto, częstość
występowania toksoplazmozy u kobiet w ciąży
w dawnym województwie poznańskim spadła
z 58,9% w roku 1990 do 43,7% w 2000 r. [14]. War−
to tu podkreślić, że w krajach europejskich w ostat−
nich latach obserwuje się spadek liczby zarażeń T.
gondii, nie tylko u kobiet ciężarnych, ale w całej po−
pulacji ludzkiej. Nie można jednak stwierdzić, na ile
wiąże się on z ogólną poprawą warunków sanitar−
nych i higienicznych (np. poprawa warunków ho−
dowli zwierząt, przestrzeganie higieny mycia rąk
przed każdym posiłkiem oraz mycia owoców i wa−
rzyw), a na ile jest on wynikiem propagowania
zdrowego stylu życia, czy też wzrastającej świado−
mości społeczeństwa dotyczącej problemu tokso−
plazmozy.
Przedstawione w tej publikacji wyniki badań
epidemiologicznych dotyczą specyficznej populacji
ludzi, tj. zatrudnionych w sektorze gospodarki le−
śnej. Dane dotyczące częstości występowania to−
ksoplazmozy w tej grupie pracowników (opracowa−
ne na podstawie występowania przeciwciał anty−T.
236
gondii w próbach surowic), pojawiają się w rodzi−
mej literaturze dopiero po raz drugi. Z tego też
względu stanowią istotny przyczynek do lepszego
poznania epidemiologii toksoplazmozy w naszym
kraju.
W badaniach przedstawionych w niniejszej pu−
blikacji częstość występowania swoistych IgG anty−
T. gondii jest różna u osób pracujących w poszcze−
gólnych nadleśnictwach i nie zawsze jest skorelo−
wana ze średnią wieku badanych osób. Z tego po−
wodu wydaje się celowe przeprowadzenie szer−
szych badań porównawczych na terenie o najwyż−
szej i najniższej częstości zarażenia T. gondii, celem
wyjaśnienia zaistniałych różnic.
Literatura
[1] Tenter A.M., Heckeroth A.R., Weiss L.M. 2000. To−
xoplasma gondii: from animals to humans. Interna−
tional Journal for Parasitology 30: 1217–1258.
[2] Lappalainen M., Sintonen H., Koskiniemi M., Hed−
man K., Hiilesmaa V., Ammälä P., Teramo K., Koske−
la P. 1995. Cost−benefit analysis of screening for to−
xoplasmosis during pregnancy. Scandinavian Journal
of Infectious Diseases 27: 265–272.
[3] Jenum P.A., Holberg−Petersen M., Melby K.K., Stray−
Pedersen B. 1998. Diagnosis of congenital Toxopla−
sma gondii infection by polymerase chain reaction
(PCR) on amniotic fluid samples. The Norwegian
experience. Acta Pathologica, Microbiologica, et Im−
munologica Scandinavica 106: 680–686.
[4] Evengard B., Petersson K., Engman M.L., Wiklund
S., Ivarsson S.A., Teär−Fahnehjelm K., Forsgren M.,
Gilbert R., Malm G. 2001. Low incidence of Toxopla−
sma infection during pregnancy and in newborns in
Sweden. Epidemiology and Infection 127: 121–127.
[5] Bahia−Oliveira L.M., Jones J.L., Azevedo−Silva J.
Alves C.C., Oréfice F., Addiss D.G. 2003. Highly en−
demic, waterborne toxoplasmosis in north Rio de Ja−
neiro state, Brazil. Emerging Infectious Diseases 9:
55–62.
[6] Cook A.J., Gilbert R.E., Buffolano W., Zufferey J.,
L. Holec-G¹sior i wsp.
Petersen E., Jenum P.A., Foulon W., Semprini A.E.,
Dunn D.T. 2000. Sources of toxoplasma infection in
pregnant women: European multicentre case−control
study. European Research Network on Congenital To−
xoplasmosis. British Medical Journal 321: 142–147.
[7] Aspinall T.V., Marlee D., Hyde J.E., Sims P.F. 2002.
Prevalence of Toxoplasma gondii in commercial me−
at products as monitored by polymerase chain reac−
tion−food for thought? International Journal for Pa−
rasitology 32: 1193–1199.
[8] Lappin M.R., Burney D.P., Hill S.A., Chavkin M.J.
1995. Detection of Toxoplasma gondii−specific IgA in
the aqueous humor of cats. American Journal of Vete−
rinary Research 56: 774–778.
[9] Sroka J. 2001. Seroepidemiology of toxoplasmosis in
the Lublin region. Annals of Agricultural and Envi−
ronmental Medicine 8: 25–31.
[10] Dymon M,. Kempińska A. 2001. Ocena przydatno−
ści badań serologicznych w profilaktyce wrodzonej
toksoplazmozy w materiałach Zakładu Parazytologii
CM UJ. Wiadomości Parazytologiczne 47: 59–64.
[11] Nowakowska D, Ślaska M, Kostrzewska E, Wil−
czyński J. 2001. Anti−T. gondii antibody concentra−
tion in sera of pregnant women in the sample of Łódź
population. Wiadomości Parazytologiczne 47 sup. 1:
83–89.
[12] Kurnatowska A., Tomczewska I. 2001. Prevalence
of Toxoplasma gondii and analysis of specific immu−
noglobulins concentration in serum of women during
the reproductive period in a sample of Włocławek po−
pulation. Wiadomości Parazytologiczne 47 sup. 1:
77–82.
[13] Niemiec K.T., Raczyński P., Markiewicz K., Leib−
schang J., Ceran A. 2002. The prevalence of Toxopla−
sma gondii infection among 2016 pregnant women
and their children in the Institute of Mother and Child
in Warsaw. Wiadomości Parazytologiczne 48:
293–299.
[14] Pawłowski Z.S. 2002. Toxoplasmosis in Poznan re−
gion, Poland 1990–2000. Przegląd Epidemiologiczny
56: 409–417.
Wpłynęło 17 marca 2008
Zaakceptowano 3 czerwca 2008