materiały do zajęć z ochrony środowiska naturalnego

Publikacja dystrybuowana bezpłatnie
MATERIAŁY DO ZAJĘĆ Z
OCHRONY ŚRODOWISKA
NATURALNEGO
DLA II ROKU
INŻYNIERII MATERIAŁOWEJ
WYDZIAŁU MECHANICZNEGO
POLITECHNIKI KRAKOWSKIEJ
AUTOR:
Stanisław KUCIEL
KRAKÓW 2013
Projekt „Inżynieria materiałowa – inżynieria przyszłości”
współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Opracowanie oraz druk finansowane ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w
ramach projektu:
„Inżynieria Materiałowa  Inżynieria przyszłości”
realizowanego w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki
UDA.POKL.04.01.02-00-047/12
Człowiek – najlepsza inwestycja
-2-
Spis treści
1.Ochrona powierzchni ziemi i gleby …………………………………………………………………………
2. Zasoby, wykorzystanie, zanieczyszczenie i ochrona wód ……………………………………….
3. Zanieczyszczenia i ochrona powietrza ……………………………………………………………………
4. Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej ……………………………………………………..
5.Odpady ………………………………………………………………………………………………………………….
6. Promieniowanie i hałas …………………………………………………………………………………………
7. Energia – tradycyjne vs. Odnawialne źródła energii ………………………………………………
8. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska …………………………………………………………..
-3-
4
13
22
31
42
59
65
73
STANISŁAW KUCIEL*
Politechnika Krakowska im. T. Kościuszki, Wydział Mechaniczny
Instytut Inżynierii Materiałowej, Aleja Jana Pawła 37, 31-864 Kraków
[email protected]
1.Ochrona powierzchni ziemi i gleby – 4h
(kopaliny, źródła zanieczyszczeń)
Dowodów na to, że gospodarka pozostaje w konflikcie z ekosystemami, dostarczają
codzienne doniesienia o upadającym rybołówstwie, kurczących się obszarach lasów, erozji
gruntów, pogarszającej się, jakości pastwisk, postępującym pustynnieniu, rosnącym
nasyceniu atmosfery dwutlenkiem węgla (CO2), obniżającym się poziomie wód gruntowych,
wzroście temperatury, niszczących burzach, topniejących lodowcach, rosnącym poziomie
wód morskich, umierających rafach koralowych i ginących gatunkach.
Rys. 1.1. Planeta Ziemia w przekroju
Ponieważ możliwości bezpośredniego poznania budowy wnętrza Ziemi są ograniczone
(najgłębsze wiercenia sięgnęły zaledwie 12 kilometrów) uczeni posłużyli się innymi
metodami badawczymi. Najwięcej informacji przyniosły badania geofizyczne ze szczególnym
uwzględnieniem metod sejsmicznych. Pozwoliły one wyróżnić 3 podstawowe strefy:
- skorupę ziemską,
- płaszcz (górny i dolny),
-4-
- jądro (zewnętrzne i wewnętrzne).
Skorupa ziemska – zbudowana jest ze sztywnych skał magmowych, osadowych
i przeobrażonych. Jej grubość sięga od około 5 km pod oceanami do ponad 70 km pod
kontynentami, tworzą ją głównie skały zawierające dużo związków krzemu (Si) oraz glinu (Al).
Wraz ze wzrostem głębokości, w skorupie ziemskiej rośnie ciśnienie (średnio o około
1 atmosferę na 3,7 metra) oraz temperatura (średnio 1°C na każde 33 m głębokości – stopień
geotermiczny).
Płaszcz Ziemi – położony pod skorupą ziemską sięga do głębokości około 650 km (górny)
i dalej do około 2900 km (dolny). W składzie chemicznym zdecydowanie dominują tlenki
krzemu (SiO2), magnezu (MgO) i żelaza (FeO). W zewnętrznej części płaszcza górnego
wyróżnia się sztywną warstwę perydotytową oraz leżącą poniżej astenosferę – warstwę
odznaczającą się sprężystością i plastycznością – w tej części płaszcza powstają prądy cieplne
zwane konwekcyjnymi, które są odpowiedzialne za ruchy płyt tektonicznych.
Jądro – badania wykazują, że jądro zewnętrzne ma cechy ciała ciekłego, natomiast
wewnętrzne (od głębokości około 5100 km) zachowuje się jak ciało stałe. W składzie
chemicznym dominują pierwiastki metali ciężkich – głównie żelazo (Fe) i nikiel (Ni). We
wnętrzu naszej planety panuje bardzo wysokie ciśnienie (ok. 0,36 x 1012 GPa),
a temperatura osiąga wartości ponad 6000°C. Jest to najsłabiej poznana sfera naszej planety.
Poszczególne warstwy Ziemi rozdzielone są tzw. powierzchniami nieciągłości. Najbardziej
znane to powierzchnia nieciągłości Moho (Mohorovićicia), pomiędzy skorupą ziemską
a płaszczem oraz powierzchnia nieciągłości Gutenberga, pomiędzy płaszczem a jądrem Ziemi.
Ze względu na właściwości fizyczne wyróżniona została litosfera – najbardziej zewnętrzna
część kuli ziemskiej. Jest to sztywna warstwa, położona bezpośrednio na astenosferze, która
obejmuje skorupę ziemską oraz warstwę perydotytową.
Troska o zachowanie Ziemi, jej bogactw i minerałów dla następnych pokoleń staje się
wyzwanie dla współczesnej cywilizacji. Ze zjawiskami, świadczącymi o coraz bardziej
zakłóconych zależnościach między gospodarką a ekosystemami, wiążą się coraz większe
koszty ekonomiczne. W jakimś punkcie mogą one wsiąść górę nad globalnymi siłami rozwoju
i prowadzić do upadku ekonomicznego. Wyzwaniem dla naszego pokolenia jest odwrócenie
tych tendencji, zanim degradacja środowiska doprowadzi do długofalowego zahamowania
rozwoju gospodarczego, jak to się zdarzyło wielu wcześniejszym cywilizacjom. Gospodarka
nieniszcząca środowiska naturalnego – ekogospodarka – wymaga, aby zasady ekologiczne
stanowiły ramy, w których powinna mieścić się polityka gospodarcza, i by ekonomiści
i ekologowie wspólnie podjęli pracę nad kształtowaniem nowej gospodarki. Ekologowie
rozumieją, że wszelka działalność gospodarcza, ba – całe życie – zależy od ekosystemów, tj.
od zbiorowiska poszczególnych gatunków żyjących razem, oddziałujących na siebie
nawzajem i na ich otoczenie fizyczne. Te miliony gatunków egzystują we wzajemnej
równowadze, powiązane łańcuchami pokarmowymi, cyklami obiegu substancji odżywczych,
-5-
obiegiem hydrologicznym i warunkami klimatycznymi. Ekonomiści wiedzą, jak przełożyć cele
na politykę gospodarczą. Ekonomiści i ekologowie, pracując razem, mogą zaprojektować i
zbudować taką gospodarkę, która sprosta wymogom zrównoważonego rozwoju.
Kopalina to surowiec o znaczeniu gospodarczym wydobywany z ziemi np. węgiel, ropa
naftowa, sól, rudy metali. Wyróżnia się kopaliny główne, towarzyszące i współwystępujące.
Kopaliny główne są to minerały lub skały stanowiące przedmiot samodzielnej eksploatacji
górniczej.
Ze względu na stan skupienia kopaliny użyteczne dzieli się na:
•
stałe (np. węgle, rudy, sole);
•
ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne);
•
gazowe (gaz ziemny).
Ochrona powierzchni ziemi i gleby w rolnictwie, to działania prowadzące do zachowania,
odtwarzania i wzbogacania walorów przyrody ożywionej i nieożywionej takich jak: gleba,
zbiorowiska roślinne i krajobraz. Właściwa gospodarka rolnicza polega na gospodarowaniu
w myśl zasad dobrej kultury rolnej obejmującej:
• przeciwdziałanie erozji gleby,
• zachowanie substancji organicznej i ochronę struktury gleby,
• ochronę siedlisk naturalnych i krajobrazu.
Przeciwdziałanie erozji gleby. Erozja to proces zmywania, żłobienia i zwiewania wierzchniej
warstwy gleby, który powoduje utrudnienie uprawy i spadek żyzności oraz zanieczyszczenie
wód substancjami organicznymi i składnikami nawozowymi. Stopień zagrożenia erozją jest
zależny od rodzaju gleby, nachylenia stoku, okrywy roślinnej i intensywności opadów.
Do działań przeciwerozyjnych należy:
• prowadzenie upraw na gruntach ornych w celu przeciwdziałania erozji wietrznej, a jeśli
grunt jest ugorowany, to okres ten nie może trwać dłużej niż 5 lat;
• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20o prowadzenie
trwałych użytków zielonych, zalesianie lub uprawa roślin wieloletnich metodą tarasową;
• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu od 12o do 20o prowadzenie
upraw w poprzek stoku, z wykorzystaniem roślin przeciwerozyjnych tj: ozimin,
motylkowatych, międzyplonów;
• koszenie łąk i usuwanie ściętej biomasy co najmniej raz w roku do 31 lipca;
• wypasanie lub wykoszenie pastwisk przynajmniej raz w roku do 31 lipca.
• stosowanie zabiegu agrotechnicznego lub koszenie na ugorze hamujące zachwaszczenie
przynajmniej raz w roku do 15 lipca.
Zachowanie substancji organicznej i ochrona struktury gleby. Substancją organiczną w
glebie jest próchnica. Dzięki dużej zawartości próchnicy ziemia zachowuje właściwą żyzność,
strukturę i wilgotność. Gleby w Polsce są słabo zasobne w próchnicę, dlatego tym bardziej
należy zwiększać jej ilość poprzez:
-6-
- stosowanie nawozów naturalnych i organicznych,
- przyorywanie plonów ubocznych,
- uprawę międzyplonów,
- wapnowanie gleb.
Uprawa głęboko korzeniących się roślin oraz pozostawianie na polu słomy po zbożach mają
dobry wpływ na ilość próchnicy w glebie.
Do działań przeciwerozyjnych należy:
• prowadzenie upraw na gruntach ornych w celu przeciwdziałania erozji wietrznej, a jeśli
grunt jest ugorowany, to okres ten nie może trwać dłużej niż 5 lat;
• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu powyżej 20o prowadzenie
trwałych użytków zielonych, zalesianie lub uprawa roślin wieloletnich metodą tarasową;
• na gruntach ornych położonych na stokach o nachyleniu od 12o do 20o prowadzenie
upraw w poprzek stoku, z wykorzystaniem roślin przeciwerozyjnych tj: ozimin,
motylkowatych, międzyplonów;
• koszenie łąk i usuwanie ściętej biomasy co najmniej raz w roku
do 31 lipca;
• wypasanie lub wykoszenie pastwisk przynajmniej raz w roku do 31 lipca.
• stosowanie zabiegu agrotechnicznego lub koszenie na ugorze hamujące zachwaszczenie
przynajmniej raz w roku do 15 lipca.
Aby utrzymywać strukturę gruzełkowatą gleby należy:
• zaniechać upraw gdy gleba jest zbyt uwilgotniona,
• udrożniać rowy melioracyjne odprowadzające nadmiar wody w glebie,
• nie stosować zbyt ciężkiego sprzętu.
Zabiegów uprawowych wykonuje się tak dużo, jak to konieczne, aby stworzyć roślinom
korzystne warunki rozwoju i tak mało, jak to możliwe. Zaleca się, aby wykonywać analizy
gleby na zasobność przynajmniej raz na 5 lat.
Ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu.
W warunkach rolniczych ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu polega na zachowaniu,
zrównoważonym
użytkowaniu
oraz
odnawianiu
zasobów
przyrody.
Wszystkich
użytkowników gruntów rolnych obowiązują przepisy ochrony przyrody, w tym ochrona
gatunkowa dzikiej fauny i flory.
Aby utrzymywać strukturę gruzełkowatą gleby należy:
• zaniechać upraw gdy gleba jest zbyt uwilgotniona,
• udrożniać rowy melioracyjne odprowadzające nadmiar wody w glebie,
• nie stosować zbyt ciężkiego sprzętu.
Zabiegów uprawowych wykonuje się tak dużo, jak to konieczne, aby stworzyć roślinom
korzystne warunki rozwoju i tak mało, jak to możliwe. Zaleca się, aby wykonywać analizy
gleby na zasobność przynajmniej raz na 5 lat.
-7-
Tab.1.1. Zestawienie grup roślin wpływających na ilość próchnicy w glebie.
Rośliny zwiększające ilość
Rośliny neutralne dla
Rośliny zmniejszające ilość
próchnicy w glebie
próchnicy w glebie
próchnicy w glebie
Wieloletnie motylkowate,
Zboża, oleiste
Okopowe, warzywa
mieszanki traw z
korzeniowe, kukurydza
motylkowatymi, trawy
Ochrona siedlisk naturalnych i krajobrazu. W warunkach rolniczych ochrona siedlisk
naturalnych i krajobrazu polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz
odnawianiu zasobów przyrody. Wszystkich użytkowników gruntów rolnych obowiązują
przepisy ochrony przyrody, w tym ochrona gatunkowa dzikiej fauny i flory.
Na pastwiskach należy dostosować obsadę zwierząt tak, aby nie dochodziło do zniszczenia
darni. W celu ochrony lęgów ptaków na trwałych użytkach zielonych zaleca się opóźnianie
pierwszych pokosów do końca maja. Wykaszanie łąk należy wykonywać techniką od środka
do zewnątrz, aby umożliwić ucieczkę bytującej tam faunie. Właściwe kształtowanie
krajobrazu polega na zachowaniu w stanie naturalnym: miedz, zadrzewień, śródpolnych,
oczek wodnych, bagien i innych użytków ekologicznych, a także na przeciwdziałaniu
rozprzestrzeniania się gatunków niepożądanych np. barszczu Sosnowskiego.
Podstawową zasadą ochrony powierzchni ziemi i gleby jest zaniechanie wypalania ściernisk,
łąk, pastwisk, nieużytków, rowów i pasów przydrożnych.
Kopalina to surowiec o znaczeniu gospodarczym wydobywany z ziemi np. węgiel, ropa
naftowa, sól, rudy metali. Wyróżnia się kopaliny główne, towarzyszące i współwystępujące.
Kopaliny główne są to minerały lub skały stanowiące przedmiot samodzielnej eksploatacji
górniczej.
-8-
Ze względu na stan skupienia kopaliny użyteczne dzieli się na:

stałe (np. węgle, rudy, sole);

ciekłe (ropa naftowa, wody mineralne);

gazowe (gaz ziemny).
Jednak podstawowym surowcem o strategicznym znaczeniu dla społeczeństw pozostaje
woda – stąd tak niezwykle ważna jest ochrona jej coraz skromniejszych zasobów.
Rys.1.2. Zasoby wody na Ziemi – podział i źródła występowania
Potrzeby ludzkości wobec przyrody podwoiły się od lat 60. Coraz więcej bierzemy od natury na wodę, jedzenie, energię, transport, elektronikę, przestrzeń do życia, składowanie
odpadów. A ma to swoją cenę. Według danych z 2012 roku 34 proc. dyrektorów generalnych
przedsiębiorstw z krajów azjatycko-pacyficznych oraz aż 53 proc. z latynoamerykańskich
obawia się o swoje biznesy właśnie z powodu zmniejszającej się bioróżnorodności. Jak się
ma jedno do drugiego? Prosty przykład z Kostaryki. Ten kraj jest producentem kawy.
Ale żeby kawa owocowała, potrzebne są owady, które ją zapylają. Owady mieszkają w lasach
otaczających pola uprawne. Gdy lasy marnieją, giną też owady. Im jest ich mniej, tym gorzej
dla plantatorów. Trzeba więc lasy chronić, bo nikt nie wymyślił jeszcze, w jaki sposób w
takich sytuacjach skutecznie i na większą skalę zastąpić naturę.
-9-
Rys.1.3. Las kawowy w Kostaryce
Nasz apetyt na wszelkie dobra doprowadził do tego, że w ciągu ostatnich 40 lat zginęło 30
proc. gatunków na Ziemi, przede wszystkim w tropikach. Źle jest też w krajach biednych liczba gatunków je zamieszkujących zmniejszyła się w ciągu ostatnich czterech dekad o
ponad połowę. A przecież zależymy od ekosystemów, w których te gatunki żyją. Gdy one
wymierają, ekosystem chwieje się, a w końcu pada.
Nie wszędzie się pogorszyło. Na przykład odbudowują się gatunki klimatu umiarkowanego to dzięki wysiłkom na rzecz ich ochrony, zmniejszeniu zanieczyszczenia i poprawie
zarządzania odpadami. W strefie umiarkowanej wzrosły zwłaszcza populacje organizmów
morskich - o 52 proc. Między rokiem 1966 i 1998 o 13,1 proc. zwiększyła się też populacja
bobra europejskiego w Polsce, w dekadzie 1991-2001 przybyło atlantyckich jesiotrów (o 10,9
proc.) w USA, a w latach 1983-2006 - afrykańskich słoni w Ugandzie (o 3,3 proc.). Za to ubyło
m.in. tuńczyków, karibu, albatrosów, rekinów wielorybich, żółwi skórzastych.
Węglowy ślad stopy - Jednym ze wskaźników, które pokazują, jak bardzo pożeramy Ziemię,
jest tzw. ekologiczny ślad węglowy. Pokazuje on, ile mórz i lądów potrzeba, żeby wchłonąć
dwutlenek, który produkują ludzie zamieszkujący dany kraj czy region, czyli jakiego kawałka
planety potrzebuje dany kraj, by spłacić swój węglowy dług. Okazuje się, że na dziś jedna
nasza planeta nam wszystkim nie wystarczy. Potrzebujemy już półtorej Ziemi. A jeśli nic się
nie zmieni, do 2030 roku ludzkość będzie potrzebowała dwóch planet. Oczywiście ślad
ekologiczny jest inny w zależności od kraju. Amerykanie żyją tak rozrzutnie, jakby mieli do
dyspozycji cztery i pół Ziemi, Hindusi zaś wykorzystują mniej niż połowę zasobów
- 10 -
naturalnych, które na nich przypadają. A Polacy? Zużywamy dwa razy więcej surowców
ponad stan, co oznacza, że żyjemy na kredyt. Globalny ślad węglowy od roku 1961 do 2007
(ostatni rok, z jakiego są opracowane dane) zwiększył się 11-krotnie, z tego o ponad jedną
trzecią w ciągu ostatnich 12 lat! To się może źle skończyć. Najprawdopodobniej w przyszłości
nie zabraknie nam Ziemi, aby wytworzyć potrzebną nam ilość pożywienia i produktów
drzewnych, takich jak papier i materiały budowlane. Zabraknie wody. Tymczasem uczeni
dowodzą, że wysoki ślad ekologiczny i poziom konsumpcji wcale nie idą w parze z wyższym
poziomem rozwoju. Wskaźnik rozwoju społecznego, który uwzględnia średnią długość życia,
dochody i poziom edukacji, jest wysoki również w krajach, które mają umiarkowany ślad
ekologiczny. Woda - tylko 1 proc.
Ile trzeba zużyć wody, żeby napić się filiżanki czarnej kawy? 140 litrów. Jeśli zapragniemy
kawy latte z cukrem, to już 200 litrów. Jak to możliwe? Jeśli policzymy wodę potrzebną do
założenia plantacji kawy, jej podlewania, transportu ziaren, pakowania, sprzedaży i w końcu
przygotowania naparu, przestaniemy się dziwić. Wody zaczyna brakować w wielu rejonach
świata. Obliczono, że mniej więcej jedna trzecia światowej populacji żyje na terenach
cierpiących na jej umiarkowany lub okresowy deficyt. Miliardy ludzi, szczególnie w krajach
rozwijających się, korzystają z wody prosto z rzeki, jeziora, strumienia. Gdy te wyschną, na
tych terenach zamiera życie.
Ogromnym kłopotem jest moda na grodzenie rzek, stawianie tam. W tej chwili tylko 177
rzek na świecie ma długość tysiąca kilometrów, a tylko 64 są wolne od zagród i tam. Prawie
500 mln ludzi cierpi z powodu ingerencji człowieka w naturalny bieg rzek. Do historii przeszły
już wielkie rzeki, jak Żółta Rzeka w Chinach, Murray River w Australii czy Rio Grande
wytyczająca granicę między USA i Meksykiem. Kiedyś potężne, dziś albo wyschły albo są
wspomnieniem dawnej świetności.
Lasy -w lasach kryje się aż 90 proc. światowej bioróżnorodności. Niestety, drzewa padają pod
toporami plantatorów. Popyt napędza podaż. Przykładem są dwa kraje: Malezja i Indonezja,
światowi potentaci w produkcji oleju palmowego. Stosuje się go m.in. do produkcji jedzenia,
także mydła oraz innych kosmetyków. W ciągu ostatniej dekady zapotrzebowanie na ten olej
wzrosło dwukrotnie. Trudno, żeby ludzie nie wykorzystali takiej okazji - natychmiast zaczęli
zakładać więcej plantacji, wyrąbując na to miejsce w tropikalnych lasach. Przy okazji skazując
na zagładę żyjące tylko na Borneo i Sumatrze orangutany.
Miasta - Jestem z miasta -tak może o sobie powiedzieć dziś 3,5 mld ludzi na świecie. W 2050
roku miastowych będzie już 6,3 mld, a ludzi na całym świecie prawdopodobnie 9,2 mld.
Według prognoz przestaniemy się rozrastać dopiero w 2075 roku. Wtedy ludzka populacja
ustabilizuje się na poziomie 9,22 mld. Już dziś miasta są źródłem 80 proc. globalnej emisji
CO2.
Co będzie z nami za 50 lat? Jeśli nasze myśli nie staną się bardziej zielone, nie będziemy
wierzyć, że nasze codzienne wybory mają na to wpływ, najprawdopodobniej jeszcze bardziej
- 11 -
pogłębią się różnice między biednymi a bogatymi. A potem cały system upadnie. Uczeni
przewidują, że przyszłe wojny będą się toczyć właśnie o wodę i żywność. 2010 to rok, w
którym 1,8 mld ludzi korzysta z internetu, a jednocześnie miliard wciąż nie ma dostępu do
wody pitnej.
Kilka faktów

W roku 2009 było 133 tys. chronionych terenów na świecie.

10 krajów na świecie wykorzystuje 60 proc. zasobów naturalnych Ziemi. Są to
Brazylia, Chiny, USA, Rosja, Indie, Kanada, Australia, Indonezja, Argentyna i Francja.

Mniej niż 1 proc. słodkiej wody na Ziemi jest dostępny dla człowieka.

Ryby słodkowodne w wielu krajach są źródłem nawet ponad 70 proc. białka, jakie
spożywają ludzie.

Codziennie do rzek wpływają 2 mln ton ścieków.
Zanieczyszczenie środowiska może być spowodowane przez źródła naturalne (np. wulkany)
lub sztuczne (antropogeniczne – spowodowane działalnością człowieka), które następuje w
wyniku niezamierzonej, ale systematycznej działalności człowieka, polegającej na ciągłej
emisji czynników degradujących środowisko lub jest następstwem awarii będącej przyczyną
nagłego uwolnienia zanieczyszczeń. Oceny stanu środowiska dokonuje się w odniesieniu do
stanu naturalnego bez względu na to, czy jego zmiany są spowodowane przez substancje lub
oddziaływania, dla których ustalono poziom stężeń dopuszczalnych.
- 12 -
2. Zasoby, wykorzystanie, zanieczyszczenie i ochrona wód – 4h
(źródła zanieczyszczenia wód, zdolności zbiorników do samoregeneracji, sposoby ochrony wód,
oczyszczalnie ścieków)
Zanieczyszczenia wody – zmiany cech fizycznych, chemicznych i biologicznych,
uniemożliwiające wykorzystanie wód do celów pitnych lub gospodarczych.
Główne zanieczyszczenia wód: pestycydy, węglowodory, fenole, metale ciężkie.
Zanieczyszczenie wód jest spowodowane głównie substancjami chemicznymi, bakteriami i
innymi mikroorganizmami, obecnymi w wodach naturalnych w zwiększonej ilości. Substancje
chemiczne, organiczne i nieorganiczne (mineralne) występują w postaci roztworów,
roztworów koloidalnych i zawiesin. Skład chemiczny zanieczyszczeń jest kształtowany
czynnikami naturalnymi, np. rozkładaniem substancji z gleb i skał, rozwojem i obumieraniem
organizmów wodnych oraz czynnikami antropogenicznymi. Do najczęściej występujących
antropogenicznych zanieczyszczeń wód powierzchniowych należą pestycydy, substancje
powierzchniowo czynne, węglowodory ropopochodne, fenole, chlorowe pochodne bifenylu
oraz metale ciężkie: ołów (Pb), miedź (Cu), chrom (Cr), kadm (Cd), rtęć (Hg) i cynk (Zn), a
także wody podgrzane (zanieczyszczenie termiczne), które są szczególnie niebezpieczne dla
wód
powierzchniowych
antropogenicznych
o
małym
zanieczyszczeń
przepływie
wód
działa
lub
wód
toksycznie
stojących.
na
Większość
organizmy
wodne.
Zanieczyszczenia bardzo trwałe w środowisku wodnym i bardzo trudno ulegające
chemicznym i biochemicznym procesom nazywa się substancjami refrakcyjnymi.
Rys. 2.1. Dopuszczalna zawartość rtęci w surowcach rybnych
- 13 -
Rys. 2.2. Miejsca powstawania ścieków
Najwięcej zanieczyszczeń trafia do wód razem ze ściekami. Innymi źródłami zanieczyszczeń
wód są transport wodny i lądowy, stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych oraz
odpady komunalne i przemysłowe. Wody ulegają zanieczyszczeniu także w wyniku
eutrofizacji. Obieg wody w przyrodzie został zakłócony przez człowieka – wycinanie lasów,
monokulturę rolnictwa, niewłaściwe i nadmierne zabiegi rolnicze, urbanizację.
Podział zanieczyszczeń ze względu na pochodzenie:

naturalne
–
takie,
które
pochodzą
z
domieszek
zawartych
w
wodach
powierzchniowych i podziemnych – np. zasolenie, zanieczyszczenie związkami żelaza;

sztuczne – inaczej antropogeniczne, czyli związane z działalnością człowieka – np.
pochodzące ze ścieków, spływy z terenów rolniczych, składowisk odpadów
komunalnych. Zanieczyszczenia sztuczne także możemy podzielić na grupę
biologicznych (bakterie, wirusy, grzyby, glony) oraz chemicznych (oleje, benzyna,
smary, ropa, nawozy sztuczne, pestycydy, kwasy, zasady).
Ze względu na stopień szkodliwości:

bezpośrednio szkodliwe – fenole (gazownie, koksownie) kwasy cyjanowodorowy
(gazownie), kwas siarkowy i siarczany, kwaśny deszcz (fabryki nawozów sztucznych,
celulozownie, fabryki włókien sztucznych),

pośrednio szkodliwe – takie, które prowadzą do zmniejszenia ilości tlenu w wodzie
poniżej poziomu niezbędnego do utrzymania przy życiu organizmów wodnych.
- 14 -
Wg kryterium trwałości zanieczyszczeń:

rozkładalne – zawierające substancje organiczne, potencjalnie trujące, lecz
podlegające przemianom chemicznym do prostych związków nieorganicznych przy
udziale bakterii (ścieki domowe)

nierozkładalne – zawierające substancje nie ulegające większym przemianom
chemicznym i nie atakowane przez drobnoustroje (sole metale ciężkich)

trwałe – zawierające substancje ulegające rozkładowi biologicznemu w niewielkim
stopniu i pozostające w środowisku w niezmiennej formie przez długi okres
(pestycydy, fenole, produkty destylacji ropy naftowej)
Ze względu na źródło:

źródła punktowe – ścieki odprowadzane w zorganizowany sposób systemami
kanalizacyjnymi, pochodzące głównie z zakładów przemysłowych i z aglomeracji
miejskich,

zanieczyszczenia powierzchniowe lub obszarowe – zanieczyszczenia spłukiwane
opadami atmosferycznymi z terenów zurbanizowanych nie posiadających systemów
kanalizacyjnych oraz z obszarów rolnych i leśnych,

zanieczyszczenia ze źródeł liniowych lub pasmowych – zanieczyszczenia pochodzenia
komunikacyjnego, wytwarzane przez środki transportu i spłukiwane z powierzchni
dróg lub torfowisk oraz pochodzące z rurociągów, gazociągów, kanałów ściekowych,
osadowych.
Ocena stopnia zanieczyszczeń wód:
Stopień zanieczyszczenia wód określa się za pomocą tzw. wskaźników zanieczyszczenia, który
mówi o stężeniu danej substancji w miligramach na 1 dm³ wody. Jednym z najważniejszych
wskaźników zanieczyszczenia wód powierzchniowych jest stężenie rozpuszczonego tlenu,
które może przyjmować maksymalną wartość 8,9 mg/dm3 – mniejsze stężenie tlenu
świadczy o zanieczyszczeniu wód związkami organicznymi, rozkładalnymi biochemicznie;
spadek stężenia tlenu poniżej 4 mg/dm3 powoduje obumieranie wielu organizmów
wodnych. Innymi wskaźnikami zanieczyszczenia wód naturalnych są: biochemiczne
zapotrzebowanie tlenu, będące miarą zawartości rozkładalnych biochemicznie związków
organicznych; chemiczne zapotrzebowanie tlenu – miara zawartości wszystkich związków
organicznych; obecność zawiesin mineralnych i organicznych, a także nieorganicznych i
organicznych związków azotu, fosforu. Prócz sposobów oceny zanieczyszczenia wód
opartych na wskaźnikach fizycznych i chemicznych stosuje się metody badania stanu
biologicznego wody. Najczęściej jest stosowany tzw. system saprobowy, wykorzystujący
wyniki analizy hydrobiologicznych wód. W zależności od składu organizmów wodnych, wody
dzieli się na:

oligosaprobowe – czyste,
- 15 -

zanieczyszczone II klasa – woda do hodowli ryb z wyjątkiem łososiowatych, do
hodowli zwierząt gospodarskich, urządzania isk, rekreacji i sportów wodnych;

III klasa – woda służąca do nawadniania terenów rolniczych, ogrodniczych i upraw
pod szkłem, zaopatrzenia zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, które
wymagają wody o jakości wody pitnej.
Rys. 2.3. Stan i jakość rzek w Polsce
Ocena jakości jezior w Polsce w 2002 roku: 5,8% – klasa I 39,2% – klasa II 40,8% – klasa III
14,2% – wody nie odpowiadające normom Unia Europejska stawia sobie za cel ochronę
krajowych wód powierzchniowych, przepływowych, przybrzeżnych i gruntowych. Kraje
członkowskie zostały zobowiązane do zapobiegania pogorszenia stanu wód oraz do odnowy
wszelkich zasobów wód powierzchniowych.
Głównym powodem niekorzystnych zmian zachodzących w zbiornikach i ciekach wodnych
jest ich zanieczyszczenie. Zanieczyszczenie, jako zjawisko występujące w wodach
powierzchniowych, jest skomplikowane i trudne do wyrażenia w postaci prostej definicji. Z
biologicznego punktu widzenia za zanieczyszczenie uznawany jest każdy czynnik fizyczny,
chemiczny czy biologiczny, szkodliwie oddziałujący na organizmy wodne oraz ludzi czy
zwierzęta w wyniku spożycia wody. Z punktu widzenia gospodarki przez zanieczyszczenie
rozumie się zjawisko, w którym skład wody zmieniany jest na skutek bezpośredniej lub
pośredniej działalności człowieka, w wyniku czego staje się ona nieprzydatna lub przydatna
w ograniczonym zakresie do celów przemysłowych i w gospodarstwie domowym.
Równocześnie należy zaznaczyć, że samo zanieczyszczenie wód powierzchniowych, a w
- 16 -
szczególności wód płynących, nie jest stanem nieodwracalnym. Wody rzeczne, dzięki
zachodzącym w nich procesom, mają zdolność do tak zwanego samooczyszczania.
Rys. 2.4. Procesy wpływające na samooczyszczanie wód
Adsorpcja to proces polegający na zatrzymaniu substancji chemicznych na granicy faz: stałej i
ciekłej. Zatrzymanie ma charakter labilny i w związku z tym jest odwracalne. Na granicy
woda–ciało stałe następuje wymiana substancji do momentu uzyskania równowagi
dynamicznej. Równowaga ta zostaje osiągnięta, gdy wymiana woda → ciało stałe i ciało stałe
→ woda będzie odbywała się z tą samą szybkością. Zjawiska adsorpcji – desorpcji oraz
strącania – rozpuszczania biorą udział w tym procesie . Adsorpcja zazwyczaj dotyczy
drobnych zawiesin i rozpuszczonych związków organicznych, mineralnych i jonów, przy czym
zdolność adsorpcyjna różnych substancji jest różna, zdecydowanie lepsza w przypadku
substancji organicznych niż mineralnych. Generalnie, im bardziej hydrofobowa jest
substancja rozpuszczona, tym chętniej adsorbowana jest na powierzchni ciała stałego,
zwłaszcza jeżeli ma ono również charakter hydrofobowy. Sedymentacja - proces ten dotyczy
zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym opadaniu materii i jej gromadzeniu na
dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za pośrednictwem bakterii, częściowo zaś może
być przykryta cząstkami mineralnymi i unieruchomiona. Należy jednak pamiętać, są
podobnie jak w przypadku adsorpcji sedymentacja jest czasowym sposobem poprawy jakości
wody. Zdeponowany na dnie ładunek stanowi potencjalne źródło wtórnego zanieczyszczenia
wody. Sedymentacja Proces ten dotyczy zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym
opadaniu materii i jej gromadzeniu na dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za
pośrednictwem bakterii, częściowo zaś może być przykryta cząstkami mineralnymi i
unieruchomiona. Należy jednak pamiętać, są podobnie jak w przypadku adsorpcji
sedymentacja jest czasowym sposobem poprawy jakości wody. Zdeponowany na dnie
ładunek stanowi potencjalne źródło wtórnego zanieczyszczenia wody. Sedymentacja Proces
ten dotyczy zawiesin łatwo opadających i polega na powolnym opadaniu materii i jej
gromadzeniu na dnie, gdzie częściowo zostaje ona rozłożona za pośrednictwem
- 17 -
bakterii, częściowo zaś może być przykryta cząstkami mineralnymi i unieruchomiona. Należy
jednak pamiętać, ze podobnie jak w przypadku adsorpcji sedymentacja jest czasowym
sposobem poprawy jakości wody. Zdeponowany na dnie ładunek stanowi potencjalne źródło
wtórnego zanieczyszczenia wody. Ulatnianie, czyli przemieszczanie zanieczyszczeń z wody do
fazy gazowej. Proces ten permanentnie usuwa składniki z fazy ciekłej. Intensywność tego
procesu uzależniona jest od temperatury, ciśnienia, właściwości danego związku, a przede
wszystkim tendencji do przechodzenia w fazę gazową oraz rozpuszczalności w wodzie . Na
skutek ulatniania może nastąpić redukcja zawartości azotu i jego związków w wodzie, takich
jak amoniak (przy podwyższonym pH) czy N2 powstający na skutek procesu denitryfikacji.
Proces samooczyszczania jest bardzo istotnym zjawiskiem, mającym wpływ na poprawę
warunków
środowiskowych
ekosystemów
wodnych.
Nie
zwalnia
nas
jednak
z
odpowiedzialności za stan jakościowy wód oraz za skład i ilość ścieków odprowadzanych do
cieków wodnych. Należy pamiętać, ze samoregeneracja ma również pewną granicę
tolerancji, przekroczenie jej zahamowuje proces i powoduje zamieranie danego ekosystemu.
Uważa się, ze skuteczne samooczyszczanie może zachodzić, gdy stosunek objętości ścieków
do objętości wód odbiornika nie jest większy niż 1:50. Również dopływ substancji
toksycznych spowalnia, zniekształca lub wręcz zatrzymuje samooczyszczanie, przede
wszystkim na skutek zatruwania mikroorganizmów odpowiedzialnych za właściwy rozkład
materii dostarczanej materii organicznej.
Oczyszczanie ścieków – jest to usuwanie ze ścieków zawartych w nich zanieczyszczeń w celu
zminimalizowania ich szkodliwego oddziaływania na wody powierzchniowe lub grunty. Do
oczyszczania ścieków wykorzystuje się:

Procesy fizyczne
– cedzenie,
sedymentacja,
flotacja oraz
filtracja
–
są
wykorzystywane do usuwania ze ścieków stałych zanieczyszczeń;

Procesy biologiczne – wynikające z działalności życiowej mikroorganizmów, m.in.
bakterii, a także glonów i roślin – są wykorzystywane do usuwania koloidalnych i
rozpuszczonych zanieczyszczeń organicznych i nieorganicznych ze ścieków oraz
przetwarzania osadów ściekowych w formę dogodną do ostatecznego ich
zagospodarowania.

Procesy chemiczne – są wykorzystywane do oczyszczenia ścieków przemysłowych, a
także do usuwania ze ścieków bytowo-gospodarczych związków biogennych.
- 18 -
Rys. 2.5. Przykład zorganizowania oczyszczani ścieków w domku wolnostojacym
Zespół urządzeń i obiektów służących oczyszczanie ścieków nosi nazwę oczyszczalni ścieków.
W dużych oczyszczalniach ścieków, obsługujących centralne systemy kanalizacyjne,
najczęściej stosowane są rozwiązania, w których poszczególne procesy oczyszczania
prowadzone są w wydzielonych urządzeniach. W lokalnych systemach unieszkodliwiania
ścieków zalecane są metody oczyszczania, umożliwiające jednoczesny przebieg procesów
oczyszczania ścieków w jednym urządzeniu, co znacznie zmniejsza nakłady inwestycyjne i
koszty eksploatacji. Do urządzeń takich należą:

osadniki – w których zachodzą głównie procesy sedymentacji i floatacji, powodujące
wydzielanie stałych zanieczyszczeń ze ścieków oraz procesy beztlenowego rozkładu
osadów ściekowych,

filtry – w których zachodzą głównie procesy filtracji i absorpcji, lecz również
biologiczny rozkład zanieczyszczeń tlenowych z zatrzymanych ścieków,

komory – z przedłużonym napowietrzaniem osadu czynnego lub ze złożami
biologicznymi, w których zachodzą przy intensywnym udziale mikroorganizmów
biologiczne procesy tlenowe rozkładu zanieczyszczeń w ściekach i tlenowa stabilizacja
osadów,

stawy biologiczne i oczyszczalnie korzeniowe – stanowiące rodzaj "ekologicznego
reaktora", w których zachodzą procesy wykorzystywane w sztucznych oczyszczalniach
ścieków, a ponadto procesy charakterystyczne dla naturalnego środowiska ze
znacznym udziałem roślinności (fotosynteza, fotoutlenianie, pobór zanieczyszczeń
przez rośliny i inne)
- 19 -
Rys. 2.6. Nowoczesna oczyszczalnia ścieków w Zielonej Górze
Oczyszczalnię ścieków pokazano na rysunku x.x o powierzchnia terenu oczyszczalni: 8,17 ha
zlokalizowano około 7 km na północ od Zielonej Góry w rejonie na zachód od wsi Łężyca, w
odległości 2 - 3 km od dróg relacji Czerwieńsk - Wysokie oraz Zielona Góra - Wysokie. Dojazd
do oczyszczalni prowadzi od strony Łężycy drogą odchodzącą na zachód od drogi relacji:
Zielona Góra - Wysokie, na północnym skraju wsi Łężyca. Oczyszczalnia przyjmuje ścieki z
Zielonej Góry.
Podstawowe dane techniczne oczyszczalni:
Oczyszczalnia mechaniczno-biologiczna dla 195 000 RLM pracująca w układzie
trzystopniowego
biologicznego
oczyszczania
denitryfikacją i nitryfikacją,
Przepustowość :
Qdśr - 51 255 m3/d
Qdmax pogoda sucha - 2 880 m3/h
Qdmax pogoda deszczowa - 5 760 m3/h
Parametry oczyszczonych ścieków:
BZT5 ≤ 15 mg O2/dm3
ChZT ≤ 125 mg O2/dm3
azot ogólny ≤ 10 mgN/dm3
zawiesina ≤ 35 mg/dm3
- 20 -
ścieków
z
biologiczną
defosfatacją,
fosfor ogólny ≤ 1 mgP/dm3
kadm ≤ 0,4 mgCd/dm3
ołów ≤ 0,5 mgPb/dm3
nikiel ≤ 0,5 mgNi/dm3
chrom ≤ 0,1 mgCr/dm3
W
małych
oczyszczalniach
ścieków
mogą
być
także
wykorzystywane
kultury
mikroorganizmów w postaci tzw. osadu czynnego, wymieszanych ze ściekami bądź w postaci
błony bakteryjnej, zaszczepionej na powierzchni złoża biologicznego. Najbardziej
powszechnym urządzeniem do oczyszczania ścieków w lokalnych systemach są osadniki
gnilne nazywane inaczej dołami gnilnymi lub szambami. Objętość takiego osadnika musi być
dostosowana do jego funkcji oczyszczania ścieków i przeróbki osadów, które wraz z
kożuchem powinny być okresowo usuwane. Ze względu na rodzaj i ilość oczyszczanych
ścieków rozróżnia się oczyszczalnie: miejskie, grupowe, osiedlowe, domowe oraz
przemysłowe
- 21 -
3. Zanieczyszczenia i ochrona powietrza – 4h
(źródła zanieczyszczenia powietrza, normy zanieczyszczeń obowiązujące w Polsce i w Europie,
sposoby przeciwdziałania zanieczyszczeniom)
Zanieczyszczenie powietrza – występowanie w atmosferze różnych substancji w takiej
koncentracji i przez tak długi czas, że prowadzi do szkodliwych konsekwencji dla zdrowia lub
samopoczucia ludzi, dla organizmów żywych albo do uszkodzeń obiektów nieożywionych
(np. przez korozję).
Główne zanieczyszczenia powietrza: dwutlenek siarki (SO2), tlenki azotu (NOx), tlenek węgla
(CO), ozon troposferyczny (O3), ołów (Pb), pyły,
Powietrze zanieczyszczają wszystkie substancje gazowe, stałe lub ciekłe, znajdujące się w
powietrzu w ilościach większych niż ich średnia zawartość. Ogólnie zanieczyszczenia
powietrza dzieli się na pyłowe i gazowe. Światowa Organizacja Zdrowia definiuje powietrze
zanieczyszczone jako takie, którego skład chemiczny może ujemnie wpłynąć na zdrowie
człowieka, roślin i zwierząt, a także na inne elementy środowiska (wodę, glebę).
Zanieczyszczenia powietrza są najbardziej niebezpieczne ze wszystkich zanieczyszczeń, gdyż
są mobilne i mogą skazić na dużych obszarach praktycznie wszystkie komponenty
środowiska. Głównymi źródłami zanieczyszczeń są:

uprzemysłowienie i wzrost liczby ludności,

przemysł energetyczny,

przemysł transportowy,

źródła naturalne (największe źródło).
Rosnące zapotrzebowanie na energie uczyniło ze spalania główne źródło zanieczyszczeń
atmosferycznych pochodzenia antropogenicznego. Najważniejsze z nich to:

dwutlenek siarki (SO2),

tlenki azotu (NxOy),

pyły węglowe (X2)

lotne związki organiczne (benzopireny),

tlenek węgla (CO),

dwutlenek węgla (CO2),

ozon troposferyczny (O3),

ołów (Pb),

pyły zawieszone.
Źródłami zanieczyszczeń powietrza są m.in.:

niska emisja

chemiczna konwersja paliw,

wydobycie i transport surowców,
- 22 -

przemysł chemiczny,

przemysł rafineryjny,

przemysł metalurgiczny,

cementownie,

składowiska surowców i odpadów,

motoryzacja.
Naturalne źródła zanieczyszczeń powietrza to:

wybuchy wulkanów,

wietrzenie chemiczne skał,

pożary lasów i stepów,

wyładowania atmosferyczne,

pył kosmiczny,

procesy biologiczne.
Zanieczyszczenia powietrza są wchłaniane przez ludzi głównie w trakcie oddychania.
Przyczyniają się do powstawania schorzeń układu oddechowego, a także zaburzeń
reprodukcji i alergii. W środowisku kulturowym człowieka zanieczyszczenia powietrza
powodują korozje metali i materiałów budowlanych. Działają niekorzystnie również na świat
roślinny, zaburzając procesy fotosyntezy, transpiracji i oddychania. Wtórnie skażają wody i
gleby. W skali globalnej maja wpływ na zmiany klimatyczne. Zanieczyszczenia powietrza
zwiększają także kwasowość wody pitnej. Powoduje to wzrost zawartości ołowiu, miedzi,
cynku, glinu, a nawet kadmu w wodzie dostarczanej do naszych mieszkań. Zakwaszone wody
niszczą instalacje wodociągowe, wypłukując z niej różne substancje toksyczne.
Wyróżnia się trzy główne źródła emisji zanieczyszczeń do atmosfery:

punktowe – są to głównie duże zakłady przemysłowe emitujące pyły, dwutlenku
siarki, tlenku azotu, tlenku węgla, metale ciężkie.

powierzchniowe (rozproszone) – są to paleniska domowe, lokalne kotłownie,
niewielkie zakłady przemysłowe emitujące głównie pyły, dwutlenek siarki.

liniowe – są to głównie zanieczyszczenia komunikacyjne odpowiedzialne za emisję
tlenków azotu, tlenków węgla, węglowodorów aromatycznych, metali ciężkich
(dawniej głównie ołowiu z etyliny, obecnie platyny, palladu i rodu z katalizatorów
samochodowych).
Skutki zanieczyszczeń powietrza:

Kwaśny deszcz – opad atmosferyczny o niskim pH. Zawiera kwas siarkowy, powstały
w atmosferze zanieczyszczonej tlenkami siarki ze spalania zasiarczonego węgla oraz
kwas azotowy powstały z tlenków azotu. Przyczynia się do zwiększenia śmiertelności
niemowląt[potrzebne źródło] i osłabienia płuc[potrzebne źródło], powoduje
- 23 -
zakwaszania rzek i jezior, niszczenie flory i fauny, degradację gleby, niszczenie
zabytków i architektury.

Smog – zanieczyszczone powietrze zawierające duże stężenia pyłów i toksycznych
gazów, których źródłem jest głównie motoryzacja i przemysł.

Odory (niepożądane zapachy) - skutek obecności w powietrzu zanieczyszczeń
pobudzających receptory węchowe (odoranty). Najczęściej są to mieszaniny bardzo
wielu różnych związków, występujących w bardzo małych ilościach. Ich oddziaływanie
na zdrowie ludzi ma zwykle charakter psychosomatyczny. Rozwiązywanie problemów
związanych z uciążliwością zapachową wymaga stosowania specyficznych metod
analitycznych (analiza sensoryczna, olfaktometry).

Dziura ozonowa – Spadek zawartości ozonu (O3) na wysokości 15-20 km głównie w
obszarze bieguna południowego, obserwowany od końca lat 80. Tempo spadku
wynosi ok. 3% na rok.
Rys.3.1. Schemat powstawania dziury ozonowej
Największe znaczenie mają w tym procesie związki chlorofluorowęglowe (freony), z
których uwolniony chlor (pod wpływem promieniowania ultrafioletowego) atakuje
cząsteczki ozonu, prowadząc do wyzwolenia tlenu (O2) oraz tlenku chloru(II) (ClO).
Tempo globalnego spadku ozonu stratosferycznego pod wpływem działalności człowieka
(z wyjątkiem Antarktydy), oszacowane na podstawie badań satelitarnych, wynosi 0,40,8% na rok w północnych, umiarkowanych szerokościach geograficznych i mniej niż 0,2%
w tropikach. Powłoka ozonowa jest naturalnym filtrem chroniącym organizmy żywe
- 24 -
przed szkodliwym promieniowaniem ultrafioletowym. W celu jej ochrony z inicjatywy
UNEP (Program Ochrony Środowiska Narodów Zjednoczonych) przedstawiciele 31
państw podpisali w 1987 Protokół Montrealski – umowę zakładająca 50-procentowy
spadek produkcji freonów do roku 2000, w stosunku do 1986. Od 1990 obserwowane
jest zmniejszenie tempa wzrostu freonów w atmosferze – z 5% rocznie do mniej niż 3%.
W 1995 Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii przyznano za badania nad wpływem freonów
na ozon atmosferyczny oraz badania nad powstawaniem i reakcjami ozonu
atmosferycznego.
Efekt cieplarniany – zjawisko zachodzące w atmosferze planety powodujące wzrost
temperatury planety, w tym i Ziemi. Efekt wywołują gazy atmosferyczne, zwane gazami
cieplarnianymi, ograniczające promieniowanie cieplne powierzchni Ziemi i dolnych warstw
atmosfery do przestrzeni kosmicznej. Odkryty przez Jean Baptiste Joseph Fourier w 1824 i
zbadany przez Svante Arrheniusa w 1896 roku. Nazwa pochodzi od zjawiska zachodzącego w
szklarni gdy Słońce oświetla pomieszczenie przykryte szkłem, panuje w nim temperatura
wyższa niż na zewnątrz. Na planetach Mars i Wenus, czy na księżycu Tytan także zachodzi
efekt cieplarniany, ale większość artykułu poświęcona jest Ziemi. Termin "efekt cieplarniany"
odnosi się do efektu wywołanego przez czynniki naturalne w atmosferze Ziemi oraz do
przypuszczalnych zmian efektu wywołanych przez gazy wyemitowane w wyniku działalności
człowieka. Naturalny efekt cieplarniany, jest zjawiskiem bardzo korzystnym dla Ziemi
podnosi on temperaturę o około 15 °C (choć podawane są różne wielkości i przyczyny tego
efektu). W potocznym rozumieniu ten naturalny efekt jest często pomijany.
Rys.3.2. Uproszczony bilans energetyczny Ziemi
- 25 -
Zanieczyszczenia powietrza w Polsce
Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisje zanieczyszczeń do
atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne.
Nadmierne zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego występuje na ponad 20%
powierzchni Polski. Czynnikami powodującymi taki stan są:

energetyka oparta na węglu kamiennym i brunatnym,

rozwinięty ale nie doinwestowany ekonomicznie przemysł surowcowy,

niedobór instalacji oczyszczających gazy odlotowe,

dynamicznie rozwijający się transport samochodowy (pojazdy i drogi),

opóźnienie w rozwoju prawa ekonomicznego i jego egzekwowania.
Stan czystości powietrza na Górnym Śląsku zależy od emisji zanieczyszczeń z krajowych
źródeł przemysłowych oraz ich napływu z Czech i Niemiec. Z terytorium Polski
zanieczyszczenia transportowane są nad terytorium wschodnich i północnych sąsiadów.
Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia tzn. że wielkość „eksportu”
zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości „importu”. Szacuje się, ze w Polsce ogólna emisja
zanieczyszczeń gazowych wyniosła w 1994 r. co najmniej 10 mln t, w tym dwutlenku siarki
(SO2) – 2,6 mln t (1989- 3,9 mln t, 1991- 3,0 mln t ), tlenków azotu – 1,1 mln t (1989-1,5 mln
t, 1991-1,2 mln t), tlenku węgla (CO) – 4,4 mln t, lotnych substancji organicznych – 1,7 mln t,
amoniaku (NH3) – 384 tys. t, dwusiarczku węgla (CS2) -20 tys. t, siarkowodoru (H2S) – 9 tys. t
i związków fluoru – 4 tys. t, dodatkowo emisja dwutlenku węgla (CO2) jest szacowana na ok.
400 mln t. Emisja pyłów 1989-94 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,4 mln t rocznie.
Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest bardzo nierównomierny – największy poziom
osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz głównych okręgach
przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w województwie śląskim,
gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 20-25%
krajowej emisji dwutlenku siarki (SO2), tlenków azotu i pyłów[potrzebne źródło]. Od wielu lat
są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń
atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów. Na obszarach
zurbanizowanych, zwłaszcza przy ruchliwych ulicach miejskich występuje podwyższone w
stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów. Z kolei
Kraków jest drugim co do wielkości miastem w Polsce, zamieszkanym przez 756 tys. ludzi, w
którym jakość powietrza jest jedną z najgorszych w Europie[3]. Głównym źródłem
zanieczyszczeń powietrza w Krakowie jest niska emisja (ogrzewanie mieszkań węglem i
śmieciami). Poza sezonem grzewczym do przekraczania norm zanieczyszczenia przyczynia się
transport oraz przemysł. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje
kwaśny smog typu londyńskiego.
- 26 -
Rys. 3.3. Schemat powstawania kwaśnego deszczu
Zanieczyszczenie powietrza ma ogromny wpływ na życie człowieka. Smog kwaśny poraża
oskrzela, drogi oddechowe, układ krążenia. Organizacja Health and Environmental Alliance
oszacowała koszty zewnętrzne zanieczyszczenia powietrza w przedziale 12-34 mld zł rocznie,
na co składa się "3,500 przedwczesnych zgonów, 1,600 przypadków przewlekłego zapalanie
oskrzeli, 1,000 nowych hospitalizacji oraz 800,000 utraconych dni pracy rocznie. Doprowadza
również do degradacji zabytków.
Żeby odwrócić proces i oczyścić powietrze należy dokonać:

zmian technologicznych,

zamontować skuteczne urządzenia oczyszczające dla źródeł emisji (cyklony, filtry
workowe, elektrofiltry, skrubery, odpylacze),

ustalić prawidłowe i rzetelnie przestrzegane kryteria oceny zanieczyszczeń.
Od początku lat 90. obserwuje się zmniejszenie emisji zanieczyszczeń powietrza, co
początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przemysłowej, obecnie – postępem w
instalowaniu urządzeń ochrony powietrza. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia
skuteczność. Powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu.
Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających w
przypadku pyłów stanowi ok. 98% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku dwutlenku
siarki – ok. 26%. W rezultacie tych zmian udział emisji przemysłowych zmniejsza się na rzecz
niskiej emisji.
- 27 -
Stężenie pyłów zawieszonych w pomieszczeniach jest o ok. 10% niższe od stężenia na
zewnątrz. Stosowanie pokojowych filtrów powietrza HEPA w oczyszczaczach powietrza,
klimatyzatorach i odkurzaczach zmniejsza stężenie w pomieszczeniach o ok. 30%.
Rosnące zapotrzebowanie na energię sprawia, że do atmosfery przedostają się
zanieczyszczenia, które podzielić można na gazowe i pyłowe. Najistotniejsze z nich to:
dwutlenek siarki, tlenki azotu, pyły węglowe, tlenek i dwutlenek węgla, ozon troposferyczny,
ołów oraz pyły. Źródłem ich emisji jest postępująca industrializacja, wzrost liczby ludności,
przemysł energetyczny oraz transport. Głównym sprawcą zanieczyszczeń pyłowych jest
przemysł paliwowo-energetyczny, generujący ogromną ilość popiołów lotnych. Ta gałąź
przemysłu odpowiada także za najwyższą emisję zanieczyszczeń gazowych, z czego około
75% to emisja dwutlenku siarki. Wtóruje mu przemysł metalurgiczny, odpowiedzialny za
emisję pyłów metalurgicznych oraz gazów, wśród których 80% stanowi tlenek węgla, zwany
czadem. Polska zajmuje niechlubne, trzecie miejsce w zanieczyszczeniu powietrza na świecie,
gdyż krajowa energetyka oparta jest na węglu, który jest paliwem uciążliwym dla
środowiska. Minusem są też wadliwe technologie spalania i brak skutecznych instalacji
oczyszczających. Najwięcej zanieczyszczeń emitują elektrownie, elektrociepłownie, spalanie
węgla w gospodarstwach domowych, transport, przemysł hutniczy, chemiczny i budowlany.
Rys. 3.4. Rejony o najwyższym w Polsce zanieczyszczeniu powietrza
- 28 -
Nadmierne zanieczyszczenie powietrza występuje na ponad 20% powierzchni kraju.
Najbardziej zanieczyszczone jest województwo śląskie, z uwagi na duże zagęszczenie
przemysłu. Rejon ten to zaledwie nieco ponad 2% powierzchni kraju, a koncentruje się tam
do 25% emisji dwutlenku siarki, tlenków azotu i pyłów. Przykładowo w Górnośląskim Okręgu
Przemysłowym na 1 km2 przypada ok. 1000 ton pyłów w skali roku, co oznacza pięciokrotne
przekroczenie norm. Skuteczną drogą do redukcji emisji gazów i pyłów jest ograniczenie
wydobycia paliw kopalnych i spalania węgla, zwiększenie udziału źródeł odnawialnych w
produkcji energii, systemy odsiarczania spalin i urządzenia odpylające. Aby przeciwdziałać
emisji światowych zanieczyszczeń, w 1997 roku podpisano międzynarodowe porozumienie,
zwane Protokołem z Kioto. Kraje, które je ratyfikowały, zobowiązały się zredukować do 2012
roku własne emisje o co najmniej 5% poziomu emisji z roku 1990. Do największych
oponentów protokołu należą Stany Zjednoczone. Nie uznały go również Chiny, które są
największym w świecie emitentem gazów cieplarnianych.
Wymagania UE, dotyczące oceny i zarządzania jakością powietrza określa dyrektywa ramowa
96/62/EC oraz dyrektywy pomocnicze 1999/30/EC i 2000/69/EC. Przywołane dyrektywy, na
polski grunt prawny, przeniosła ustawa z 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62,
poz. 627) i rozporządzenia wykonawcze do tej ustawy - (Dz.U. Nr 87 poz. 798) oraz w sprawie
dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu (Dz.U. Nr 87, poz. 796).
Odpowiedzialność za ocenę jakości powietrza ponosi wojewoda w imieniu którego zadanie
to wykonuje wojewódzki inspektor ochrony środowiska. Ocena obejmuje negatywne
oddziaływanie niebezpiecznych związków zawartych w powietrzu na zdrowie ludzi i na
wegetację roślin. Ocenia się następujące zawartości:
substancja
benzen C6H6
dwutlenek azotu
NO2
dwutlenek siarki
SO2
ołów Pb
tlenek węgla CO
ozon O3
pył zawieszony
okres uśredniania
wyników
rok
1 godz.
rok
1 godz.
doba
rok
8 godz.
8 godz.
doba
rok
dopuszczalny
poziom µg/m3
5
200
40
350
150
0,5
10 000
120
50
40
dopuszcz. częstość
przekraczania
normy
18 razy
24 razy
3 razy
60 dni
35 razy
Odrębne, podwyższone normy obowiązują w uzdrowiskach. Określa się również
godzinne poziomy alarmowe (i ostrzegawcze) dla: ozonu - 240/godz. (180),
dwutlenku siarki - 500, dwutlenku azotu - 400.
- 29 -
Szacuje się, że rocznie w Unii Europejskiej na choroby spowodowane zanieczyszczeniem
powietrza umiera ok. 350 tys. osób. By z tym walczyć, KE zaproponowała w 2005 roku
dyrektywę zaostrzającą obecne przepisy dotyczące limitów zawartości groźnych cząsteczek w
powietrzu, w tym najbardziej szkodliwych pyłów o wielkości do 2,5 mikronów (PM2,5). KE
spodziewa się, że dzięki tym nowym restrykcjom nałożonym na przemysł i transport, które
emitują szkodliwe tlenki azotu, dwutlenek siarki i amoniak, można aż o 60 tys. obniżyć liczbę
zgonów w ciągu roku i zaoszczędzić w ochronie zdrowia ok. 42 mld euro. Według przyjętej
przez eurodeputowanych dyrektywy, dopuszczalny poziom koncentracji największych
cząstek (PM10) pyłów ma wynieść 40 mikrogramów na metr sześcienny rocznie, począwszy
od roku 2010.
Kraków ma problem ze smogiem przez cały rok kalendarzowy. Najgorzej jest w sezonie
grzewczym, kiedy spaliny samochodowe oraz piece węglowe emitują ogromne ilości pyłu
zawieszonego PM10 i PM2.5. W okresie między październikiem a kwietniem normy tych
substancji są notorycznie przekraczane. Źle jest także w czasie wakacji, kiedy co prawda
stężenie pyłów spada (choć i tak zdarza się dużo dni, kiedy normy są przekraczane! – w lipcu
w centrum miasta były 4 takie dni), ale w zamian “otrzymujemy” smog fotochemiczny (typu
“Los Angeles”). Jest to zjawisko powstające przy wysokich temperaturach powietrza. Wtedy
to: “Tlenki azotu i węglowodory obecne w spalinach samochodowych w obecności światła
wchodzą w reakcje prowadzące do powstania silnych utleniaczy (m.in. ozonu),
formaldehydu,acetaldehydu, PAN oraz nadtlenku wodoru.
Ozon jest gazem drażniącym, powoduje uszkodzenie błon biologicznych przez reakcje
rodnikowe z ich składnikami. Po dostaniu się do komórek może hamować działanie enzymów
komórkowych, wstrzymując oddychanie wewnątrzkomórkowe. Pierwszymi objawami
podrażnienia ozonem (obserwowanym w stężeniach 200 μg/m3) są kaszel, drapanie w
gardle, senność i bóle głowy. W większych stężeniach może prowadzić do wzrostu ciśnienia
tętniczego, przyspieszenia tętna i obrzęku płuc prowadzącego do zgonu (w stężeniach 90020000 μg/m3). Dopuszczalne stężenie Ozonu w powietrzu wynosi 120 μg/m3 a poziom
alarmowy wynosi 240 μg/m3 .
Najważniejsze jest jednak pytanie nie o objawy, a przyczyny złej dla życia jakości powietrza w
Krakowie. O ile bowiem wszyscy wiedzą o niekorzystnym położeniu geograficznym miasta o
tyle niezbyt popularne, a w całej sprawie krytyczne jest to, że brakuje programu ochrony
korytarzy powietrzno – wiatrowych, które są bezmyślnie zabudowywane, a stanowią jedyny
ratunek dla miasta, w którym wiatr wieje średnio z prędkością tylko około 2 metrów na
sekundkę (7,2 km/h).
- 30 -
4. Ochrona przyrody i różnorodności biologicznej – 2h
(aspekty prawne – pozwolenia niezbędne do przeprowadzenia inwestycji i uruchomienia procesu
przemysłowego obszary NATURA 200)
Działania globalne. Większość państw na świecie ma swoje własne normy i przepisy prawne
dotyczące ochrony przyrody. W związku z tym środowisko naturalne chronione jest w
różnym stopniu na różnych obszarach (w zależności od np. lokalnych norm emisji
zanieczyszczeń). Istotna jest też kwestia przestrzegania owych przepisów, ponieważ często
bywają one bezkarnie łamane.
Intensywny rozwój gospodarczy w drugiej połowie XX wieku sprawił, że zagrożenie dalszą
degradacją środowiska stawało się coraz większe i konieczne było podjęcie działań o zasięgu
ponadpaństwowym – globalnym. Poniżej wymienionych zostało kilka przykładów takich
działań:
- MAB – “Man and Biosphere” (”Człowiek i Biosfera”) to program UNESCO
(wyspecjalizowanej organizacji ONZ) powstały w 1971 roku; ma na celu objęcie dodatkową
ochroną najcenniejszych obszarów i obiektów przyrodniczych; dotychczas utworzono 482
rezerwaty biosfery, których pełny wykaz (w języku angielskim, francuskim i hiszpańskim)
można znaleźć pod adresem: http://www.unesco.org/mab/BRs/BRlist.shtml; ponadto
UNESCO utworzyło Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego, obejmującą
obiekty o szczególnej wartości historycznej, w tym elementy środowiska naturalnego;
- Konwencja Ramsarska – porozumienie zawarte w 1971 roku w irańskim mieście Ramsar;
zakłada objęcie dodatkową ochroną obszarów wodno-błotnych (wetlands), a w szczególności
żyjącego tam ptactwa; listę obszarów chronionych Konwencją Ramsarską można znaleźć pod
adresem http://www.ramsar.org/cda/en/ramsar-about-sites/main/ramsar/1-36-55_4000_0;
- Protokół z Kioto – umowa międzynarodowa zawarta w 1997 roku przez większość państw
świata; jej sygnatariusze zobowiązali się do ograniczenia o 5% emisji gazów cieplarnianych
do 2012 roku; protokół wszedł w życie 16 lutego 2005 roku, kiedy to Rosja, jako 141
państwo, dokonała jego ratyfikacji; niestety umowy tej nie chcą podpisać Stany Zjednoczone,
które wytwarzają aż 40% wszystkich gazów cieplarnianych na świecie;
- Konwencja Wiedeńska (1985), Protokół Montrealski (1987) – umowy międzynarodowe
dotyczące ochrony warstwy ozonowej; w latach 90-tych do Protokołu Montrealskiego
wprowadzono liczne poprawki, które miały na celu dalsze ograniczenie emisji substancji
chemicznych niszczących warstwę ozonową Ziemi;
- Szczyt Ziemi – Konferencja Narodów Zjednoczonych “Środowisko i Rozwój”, która odbyła
się w 1992 roku w Rio de Janeiro; spotkali się wówczas szefowie 178 państw i podpisali
szereg deklaracji, porozumień, konwencji i innych dokumentów określających ramy
wspólnego działania w zakresie ochrony środowiska; oceną ich wdrażania oraz
- 31 -
perspektywami dalszych działań miał zająć się m.in. Światowy Szczyt do spraw
Zrównoważonego Rozwoju zorganizowany w Johannesburgu w 2002 roku; jednakże
spotkanie to zostało powszechnie skrytykowane, gdyż nie przyniosło praktycznie żadnych
wymiernych korzyści, a jedynie ogólne zalecenia (poza tym zwracano uwagę, że olbrzymie
pieniądze wydane na organizację szczytu mogły być przeznaczone na działania bezpośrednio
chroniące środowisko).
- Greenpeace – międzynarodowa organizacja ekologiczna przeprowadzająca spektakularne
akcje na rzecz ochrony przyrody; jej działania mają na celu zwrócenie uwagi świata na
konkretne przykłady niszczenia środowiska naturalnego; aktywiści Greenpeace często
dopuszczają się czynów skrajnie niebezpiecznych, niejednokrotnie łamiąc prawo.
Natura 2000 – program utworzenia w krajach Unii Europejskiej wspólnego systemu (sieci)
obszarów objętych ochroną przyrody. Podstawą dla tego programu są dwie unijne
dyrektywy: Dyrektywa Ptasia i Dyrektywa Siedliskowa (Habitatowa). Celem programu jest
zachowanie określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków, które uważa się za
cenne i zagrożone w skali całej Europy. Wspólne działanie na rzecz zachowania dziedzictwa
przyrodniczego Europy w oparciu o jednolite prawo ma na celu optymalizację kosztów i
spotęgowanie korzystnych dla środowiska efektów. Jednolite prawo powinno ułatwić
współdziałanie wielu instytucji zajmujących się ochroną przyrody stale i tych dla których jest
to działanie oboczne. Zadanie i cel rangi europejskiej powinno łatwiej uzyskać powszechną
akceptację społeczną, tym bardziej że poszczególne kraje członkowskie są zobowiązane do
zachowania na obszarach wchodzących w skład sieci Natura 2000 walorów chronionych w
stanie nie pogorszonym, co wcale nie musi wykluczać ich gospodarczego wykorzystania.
W ramach programu wyznaczone zostają tzw. obszar specjalnej ochrony ptaków (Special
Protection Areas – SPA) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (Special Areas of
Conservation – SAC), na których obowiązują ochronne regulacje prawne.
Obszary specjalnej ochrony ptaków są wyznaczane samodzielnie przez każde państwo.
Komisja Europejska kontroluje jednak zgodność wyznaczonych obszarów z siecią tzw. IBA. W
praktyce każdy obszar spełniający naukowe kryteria IBA musi być wyznaczony jako obszar
specjalnej ochrony ptaków. W zakresie specjalnych obszarów ochrony siedlisk, każde
państwo członkowskie musi opracować i przedstawić Komisji Europejskiej listę leżących na
jego terytorium obszarów najcenniejszych pod względem przyrodniczym, odpowiadających
gatunkowo i siedliskowo wymogom zawartym w Dyrektywie Siedliskowej. Po przedłożeniu
listy, następuje proces ewaluacji i selekcji obszarów na poziomie europejskim. Kluczowym
elementem tej procedury jest Seminarium Biogeograficzne na którym ocenia się
kompletność sieci dla każdego z gatunków i siedlisk będących przedmiotami ochrony, a
występujących w danym państwie. Następnie Komisja Europejska zatwierdza w trybie decyzji
obszary pod nazwą obszar mający znaczenie dla Wspólnoty (Site of Community Importance –
SCI) i od tej chwili obowiązują wszystkie przepisy ochronne. Państwo członkowskie ma
- 32 -
następnie obowiązek w ciągu 6 lat wyznaczyć obszary krajowym aktem prawnym, co do listy,
granic i przedmiotów ochrony obszarów akt ten musi być tożsamy z decyzją Komisji.
Obszary Natura 2000 są obszarami ochrony określonych typów siedlisk przyrodniczych oraz
gatunków, tj. tylko te gatunki i siedliska są przedmiotami ochrony. Funkcjonowanie obszaru
opiera się na trzech kluczowych obowiązkach:
Obowiązek oceny: Każdy plan lub przedsięwzięcie, które potencjalnie mogłoby wpływać na
obszar Natura 2000, musi być – przed zezwoleniem na nie – ocenione pod kątem tego
wpływu. Nie można zezwolić na realizację przedsięwzięcia, którego wpływ na obszar Natura
2000 byłby znacząco negatywny. Obowiązuje przy tym zasada ostrożności – wszystkie
racjonalne wątpliwości muszą być interpretowane na korzyść ochrony obszaru, a przeciwko
przedsięwzięciu, tj. do zezwolenia na przedsięwzięcie konieczne jest uzyskanie pewności, że
znaczący negatywny wpływ jest wykluczony. Wyjątkowo, mimo znaczącego negatywnego
wpływu przedsięwzięcia na obszar, można na nie zezwolić jeśli jego realizacja wynika z
koniecznych przyczyn nadrzędnego interesu publicznego, nie ma możliwości zastosowania
rozwiązań alternatywnych oraz zostanie zagwarantowana kompensacja przyrodnicza.
Obowiązek ten wywodzi się z art 6(3) i 6(4) Dyrektywy Siedliskowej.
Obowiązek zapobiegania wszelkim pogorszeniom: Organ sprawujący nadzór nad obszarem
Natura 2000 obowiązany jest zapobiec wszelkim pogorszeniom stanu siedlisk i znaczącemu
niepokojeniu gatunków, będących w danym obszarze przedmiotami ochrony. Dotyczy to
także zapobieganiu pogorszeniom spowodowanym przez czynniki naturalne, albo
pogorszeniom w wyniku legalnej, nie wymagającej szczególnych zezwoleń działalności
człowieka. Obowiązek ten wywodzi się z art 6(2) Dyrektywy Siedliskowej.
Obowiązek proaktywnej ochrony: Należy wprowadzić specjalne środki ochronne (np.
regulacje prawne, systemy umów, działania ochrony czynnej, ustanawianie i wdrażanie
odpowiednich planów), gwarantujące docelowo zachowanie przedmiotów ochrony we
właściwym stanie ochrony. Obowiązek ten dla obszarów siedliskowych wywodzi się z art 6(1)
Dyrektywy Siedliskowej, a dla obszarów ptasich – z art. 4 Dyrektywy Ptasiej.
W Polsce obowiązek oceny jest realizowany w formie postępowania administracyjnego;
organem właściwym do orzekania o możliwości wystąpienia znaczącego negatywnego
wpływu przedsięwzięcia na obszar, i tym samym de facto do rozstrzygania o możliwości
realizacji przedsięwzięcia, jest Regionalny Dyrektor Ochrony Środowiska. Obowiązek
zapobiegania pogorszeniom jest realizowany przez bieżące działania organów administracji i
organów ochrony przyrody, w szczególności organów sprawujących nadzór nad danym
obszarem. Dla wykonania obowiązku zapobiegania pogorszeniom i obowiązku proaktywnej
ochrony przewiduje się sporządzanie i ustanawianie, dla każdego obszaru Natura 2000, co
najmniej raz na 10 lat tzw. planu zadań ochronnych. W razie potrzeby, dla obszaru lub jego
części, może być też sporządzany i ustanawiany na 20 lat plan ochrony.
- 33 -
Sieć Natura 2000 w UE liczy ok. 26 tys. obszarów zajmujących ok. 145 tys. km² powierzchni
morskiej i blisko 800 tys. km² powierzchni lądowej (18% powierzchni krajów UE). W 2011 r.
decyzją KE obszar NATURA 2000 rozszerzono o kolejne 18,8 tys. km².
Rys. 4.1. Obszary Natura 2000 w Europie
Polska zobowiązała się do wyznaczenia na swoim terytorium sieci Natura 2000 w Traktacie
ateńskim z 16 kwietnia 2003 r., stanowiącym podstawę prawną przystąpienia Polski i
dziewięciu innych krajów europejskich do Unii Europejskiej. Przepisy unijne stanowiące
podstawę dla tworzenia sieci Natura 2000 zostały wprowadzone do polskiego prawa wraz z
wejściem w życie ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Przygotowania do
wprowadzenia sieci Natura 2000 w Polsce rozpoczęły się już w końcu lat 90. Sporządzone
zostały wówczas wstępne analizy zasobów siedlisk i gatunków wymagających ochrony w
sieci. Prowadzone były także negocjacje na temat uzupełnienia przepisów unijnych o
siedliska i gatunki wymagające ochrony w Polsce, a nieobecne w krajach starej UE i w
konsekwencji też nie objęte ochroną ówczesnego prawa unijnego. W działaniach tych
uczestniczyli przede wszystkim naukowcy z Instytutu Ochrony Przyrody PAN z Krakowa i
urzędnicy Ministerstwa Środowiska.
Eksperci z Centrum Informacji o Środowisku UNEP/GRID i Instytutu Ochrony Przyrody w
Krakowie opracowali w 2001 r. „Koncepcję sieci Natura 2000 w Polsce”. Dokument ten
zawierał wstępną identyfikację i opisy obszarów, wykazy siedlisk i gatunków oraz form
- 34 -
ochrony na obszarach proponowanych do sieci, także mapy przedstawiające umiejscowienie
tych obszarów. W propozycji tej ostoje zajmowały 13,5% powierzchni kraju. W latach 20022003 koncepcja sieci Natura 2000 w Polsce rozwijana była przez Narodową Fundację
Ochrony Środowiska współdziałającą z Instytutem Ochrony Przyrody PAN w Krakowie oraz
Zakładem Ornitologii PAN w Gdańsku i Centrum GRID – Warszawa. Naukowcy z tych
ośrodków otrzymywali dane od Wojewódzkich Zespołów Realizacyjnych, to jest grup
specjalistów, głównie przyrodników powołanych przez wojewodów do tworzenia koncepcji
sieci w poszczególnych województwach. Dane te były zestawiane w formularzach (tzw.
Standardowych Formularzach Danych) wymaganych przez Komisję Europejską. W trakcie
tworzenia koncepcji sieci nie została przeprowadzona powszechna inwentaryzacja siedlisk i
gatunków chronionych, a wszelkie prace oparte były na materiałach publikowanych,
dokumentacjach i wiedzy przyrodników współpracujących z wymienionymi organami.
Rys. 4.2. Grupy ptaków chronionych w puszczy Bialowieskiej
W 2004 r. przeprowadzone zostały pośpieszne konsultacje społeczne, w trakcie których
samorządy powszechnie wyraziły sprzeciw dla przedstawionych propozycji. Przygotowana
koncepcja sieci obszarów chronionych została okrojona także po interwencji Departamentu
Wodnego MŚ oraz Dyrekcji Generalnej Lasów Państwowych. W efekcie w maju 2004 rząd
polski przekazał Komisji Europejskiej skromną w stosunku do projektu wyjściowego
koncepcję sieci obszarów siedliskowych Natura 2000, a w lipcu 2004 ukazało się
rozporządzenie wyznaczające ostoje ptasie z podobnie okrojonym zestawieniem obszarów.
Ograniczenie sieci Natura 2000 spowodowało niezadowolenie środowisk eksperckich i
organizacji pozarządowych zaangażowanych wcześniej w jej tworzenie. Efektem tego była
publikacja w grudniu 2004 r. tzw. listy cieni (Shadow List) obszarów Natura 2000.
- 35 -
Opracowanie to zawierało krytyczny przegląd zatwierdzonego projektu oraz propozycje
uzupełnienia sieci Natura 2000 adekwatnie do kryteriów unijnych.
Komisja Europejska wystosowała do polskiego rządu ostrzeżenie w związku z
niedostatecznym poziomem wdrożenia programu Natura 2000. Wobec braku
zdecydowanych działań naprawczych w kwietniu 2006 roku rozpoczęła „procedurę
naruszeniową” przeciwko Polsce. W grudniu 2006 przesłano Polsce tzw. uzasadnioną opinię,
co było ostatnim ostrzeżeniem przed wszczęciem procesu przed Europejskim Trybunałem
Sprawiedliwości. Ponieważ i to nie dało oczekiwanych efektów w grudniu 2007 r. Komisja
wniosła do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości skargę o niewystarczające wyznaczenie
obszarów specjalnej ochrony ptaków przez Polskę. Stanowisko Komisji Europejskiej
spowodowało, że sieć Natura 2000 była sukcesywnie uzupełniana w kolejnych latach.
Równocześnie także w miarę gromadzenia nowych danych dopracowywana była też Shadow
List. Do końca 2008 r. rząd Polski wyznaczył w drodze rozporządzenia 141 obszarów
specjalnej ochrony ptaków oraz wysłał do Komisji Europejskiej 364 propozycje specjalnych
obszarów ochrony siedlisk (stan na 2008 roku[potrzebne źródło]). Komisja Europejska
decyzjami z listopada 2007, stycznia 2008 i grudnia 2008 zatwierdziła te obszary jako obszary
mające znaczenie dla Wspólnoty, w wyniku czego stały się one „pełnoprawnymi” obszarami
Natura 2000.
W 2008 r. podjęte zostały prace nad kolejnym rozszerzeniem sieci specjalnych obszarów
ochrony siedlisk. We wszystkich województwach powołano Wojewódzkie Zespoły
Specjalistyczne, złożone z ekspertów, które opracowały projekt rozszerzenia sieci. 30
października 2009 r. Generalny Dyrektor Ochrony Środowiska przesłał do Komisji
Europejskiej listę 466 nowych obszarów. W rezultacie siedliskowa część sieci wzrosła do 823
obszarów pokrywających ok. 11% powierzchni Polski. Minister uważał, że sieć jest już
zamknięta, podczas gdy organizacje pozarządowe uważają, że trzeba jeszcze do niej dodać
ok. 40-50 obszarów[potrzebne źródło]. W dniach 24-25 marca 2010 r. odbyło się Bilateralne
Seminarium Biogeograficzne weryfikujące kompletność sieci specjalnych obszarów ochrony
siedlisk w Polsce, wykazując wciąż istniejące braki. 18 maja 2010 r. organizacje pozarządowe,
na podstawie wyników Seminarium, ogłosiły aktualizację „Shadow List” zawierającą 33
obszary niezbędne jeszcze do utworzenia i 22 obszary, których granice powinny być
powiększone.
W kwietniu 2012 r. do sieci włączono trzy nowe obszary Natura 2000 oraz powiększono 4 już
istniejące, co było związane z koniecznością wykonania kompensacji przyrodniczej za
zniszczenia powstałe w wyniku budowy drogi ekspresowej S3 na odcinku Szczecin (Klucz) węzeł Gorzów Północ.
- 36 -
Rys. 4.3. Obszary Natura 2000 w Polsce
Rys. 4.4. Obszary Natura 2000 w Karpatach
W październiku 2012 r. Polska przekazała do KE kolejną listę obszarów uzupełniających sieć
w Polsce. Utworzono wówczas 22 nowe proponowane obszary mające znaczenie dla
Wspólnoty, a także powiększano kilkanaście istniejących obszary. Dodatkowo wprowadzono
zmiany w 24 obszary, dla których zmiany granic (zarówno powiększenia jak i pomniejszenia)
wynikały z prac nad planami zadań ochronnych, dostosowania ich do przebiegu granic
rezerwatów przyrody oraz parków narodowych, doprecyzowania do podziału katastralnego i
- 37 -
granic wydzieleń leśnych oraz korekt błędów rysowniczych. Zlikwidowano także 3
dotychczasowe obszary, które zostały włączone w granice powiększanych obszarów.
Rys. 4.5. Ptaki chronione
Obecnie w Polsce sieć Natura 2000 zajmuje prawie 20 % powierzchni lądowej kraju. W jej
skład wchodzi: 845 obszarów mających znaczenie dla Wspólnoty (obszary "siedliskowe" przyszłe specjalne obszary ochrony siedlisk) oraz 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków.
Działalność przemysłowa
Pozwolenie zintegrowane jest instrumentem formalno - prawnym wprowadzonym do prawa
unijnego Dyrektywą Rady Nr 96/61/WE z dnia 24 września 1996 r. dotycząca zintegrowanego
zapobiegania zanieczyszczeniom ich kontroli (Dz.Urz.UE L z 1996 r. Nr 257, str. 26-40, z późn.
zm.) zwaną Dyrektywą IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control - Zintegrowanego
Zapobiegania i Ograniczania Zanieczyszczeń). Do prawodawstwa polskiego przepisy
Dyrektywy IPPC przetransponowane zostały ustawą z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo
ochrony środowiska (tekst jednolity: Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150, z późn. zm.)
Celem wprowadzenia pozwoleń zintegrowanych jest optymalizacja i minimalizacja
zanieczyszczeń (substancji i energii) wprowadzanych do środowiska widzianego jako całość,
w związku z wybranymi rodzajami działalności, której ze względu na rodzaj i skalę mogą
powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych lub
środowiska jako całości. Prowadzenie wskazanych w prawie instalacji , dla których
wymagane jest uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, bez takiego pozwolenia jest
zabronione.
Listę
instalacji
których
prowadzenie
wymaga
uzyskania
pozwolenia
zintegrowanego zawiera załącznik nr I do Dyrektywy 96/61/WE. Obowiązek ten dotyczy
każdej nowej instalacji oddawanej do użytku. Dla instalacji istniejących w dniu wejścia w
życie przepisów Dyrektywy IPPC należało uzyskać pozwolenia zintegrowane do dnia
30.10.2007 roku. W przypadku wprowadzania tzw. istotnej zmiany , która może powodować
- 38 -
wzrost negatywnego oddziaływania na ludzi i środowisko konieczne jest każdorazowo
wcześniejsze dostosowanie warunków pozwolenia do zmienionych okoliczności, względnie
uzyskanie pozwolenia zintegrowanego, jeżeli wprowadzana zmiana spowoduje, iż spełnione
będą
kryteria
kwalifikujące
instalację
jako
wymagającą
uzyskania
pozwolenia
zintegrowanego.
Obowiązek uzyskania/posiadania pozwolenia zintegrowanego dotyczy prowadzących
instalację wymienione w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lipca 2002 r. w
sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych
elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (Dz.U. z 2002 r. Nr 122, poz. 1055)
(Rodzaje działalności
objęte pozwoleniem zintegrowanym).
Prowadzący instalacje
odpowiadające kryteriom z ww. rozporządzenia (Dz.U. z 2002 r. Nr 122, poz. 1055)
zobowiązani są posiadać pozwolenie zintegrowane obejmujące wszystkie aspekty wpływu na
środowisko w zależności od prowadzonej działalności. Pozwolenie zintegrowane zastępuje
następujące decyzje / pozwolenia:

na wprowadzanie gazów lub pyłów do powietrza;

na wytwarzanie odpadów;

na pobór wód,

na odprowadzenie ścieków do wód lub do ziemi.
Posiadanie pozwolenia zintegrowanego nie zwalnia natomiast z obowiązku uzyskania
pozwolenia wodno-prawnego na wprowadzanie do kanalizacji zewnętrznej (Prawa i
obowiązki korzystających z wód ) ścieków zawierających substancje szczególnie szkodliwe dla
środowiska wodnego (Substancje szczególnie szkodliwe dla środowiska)
Zintegrowane podejście do określania w pozwoleniu warunków korzystania ze środowiska
widzianego jako całość, polega w praktyce na zastąpieniu cząstkowych pozwoleń na
wprowadzanie substancji lub energii do poszczególnych komponentów środowiska, jednym
dokumentem. Pozwolenie ma zatem obejmować całość oddziaływań na środowisko, a więc
wszystkie emisje substancji i energii, wykorzystywane surowce i zapotrzebowanie na
energię, a także pobór wody i sytuacje odbiegające od normalnych. Zgodnie z przepisami
polskiego prawa instalacje położone na terenie jednego zakładu obejmuje się co do zasady
jednym pozwoleniem zintegrowanym, jednak prowadzący na danym terenie kilka instalacji
może wystąpić z wnioskiem o wydanie dla nich odrębnych pozwoleń, ale także włączyć do
pozwolenia zintegrowanego instalacje, które same w sobie takiego pozwolenia nie wymagają
(art. 203 ustawy Prawo ochrony środowiska).
Determinantą do uzyskania pozwolenia zintegrowanego jest spełnienia najważniejszego
wymogu, jakim jest dostosowanie się do wymagań najlepszych dostępnych technik (BAT), w
tym optymalizacja działania w celu zapewnienia wysokiego stopnia ochrony środowiska jako
całości, unikanie ochrony jednego komponentu środowiska kosztem zwiększenia
zanieczyszczenia drugiego, zapobieganie lub skuteczne ograniczanie wprowadzania do
- 39 -
środowiska substancji lub energii oraz nie pogarszanie stanu środowiska w znacznych
rozmiarach i nie powodowanie zagrożenia życia lub zdrowia ludzi, jak również zapewnienie
zgodnie z art. 188 ustawy POŚ, że emisja w warunkach normalnego funkcjonowania
instalacji, nie będzie większa niż wynikająca z prawidłowej eksploatacji instalacji, dla
poszczególnych wariantów funkcjonowania. Istotnym warunkiem dla uzyskania pozwolenia
jest również spełnianie przez instalacje warunków emisji, które powinny mieścić się w
granicach specjalnie określonych standardów emisyjnych, nazwanych w Dyrektywie IPPC
granicznymi wielkościami emisyjnymi (Graniczne wielkości emisji).
Wymóg stosowania dla instalacji najlepszej dostępnej techniki (BAT) odróżnia pozwolenie
zintegrowane od innych pozwoleń na wprowadzanie do środowiska substancji i energii,
jakkolwiek należy zauważyć, że zgodnie z wymogami art. 143 ustawy Prawo ochrony
środowiska, każda nowo uruchamiana lub zmieniana w sposób istotny instalacja powinna
spełniać określone wymagania, które bierze się pod uwagę przy określaniu wymogów BAT,
także w przypadku, gdy taka instalacja nie wymaga uzyskania pozwolenia zintegrowanego.
Podstawą do wszczęcia procedury wydania pozwolenia zintegrowanego jest wniosek
prowadzącego instalację. Wniosek o wydanie pozwolenia zintegrowanego (Zawartość
wniosku o wydanie pozwolenia zintegrowanego) powinien spełniać wymagania szczegółowe
określone w art. 184 i 208 ustawy Prawo ochrony środowiska oraz uwidaczniać całościowe
podejście zakładu do ochrony środowiska realizowane m.in. poprzez zastosowanie
najlepszych dostępnych technik (ang. Best Available Techniques - BAT) (Najlepsze dostępne
techniki BAT).
Organem ochrony środowiska właściwym do wydania pozwolenia zintegrowanego jest
starosta, lub marszałek województwa w przypadku przedsięwzięć klasyfikowanych jako
mogące znacząco oddziaływać na środowisko. Pozwolenie wydawane jest na czas określony,
nie dłuższy niż 10 lat. Pozwolenie dla instalacji, dla której uzyskuje się pozwolenie po raz
pierwszy powinno być wydane przed upływem 6 miesięcy, a w przypadku konieczności
zmiany warunków pozwolenia w związku z zamiarem wprowadzenia istotnej zmiany
warunków funkcjonowania instalacji przed upływem 4 miesięcy do daty złożenia stosownego
wniosku. Organ odpowiedzialny za wydanie pozwolenia lub decyzji o zmianie pozwolenia
zintegrowanego
zapewnia
możliwość
udziału
społeczeństwa
w
przedmiotowym
postępowaniu. Zgodnie z art. 186 pkt 4 organ właściwy do wydania pozwolenia ma
obowiązek odmówić jego wydania, jeżeli
– nie są spełnione wymagania najlepszych dostępnych technik, o których mowa w art. 204
ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 roku Prawo ochrony środowiska, a także jeżeli
zachodzą przesłanki odmowy określone w art. 18 ust. 3 pkt 1 i 2 lub art. 29 ust. 1 i 2 ustawy z
dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach;
- 40 -
– eksploatacja instalacji lub urządzenia powodowałaby przekroczenia standardów
emisyjnych i/lub oddziaływanie instalacji lub urządzenia powodowałoby ryzyko pogorszenia
stanu środowiska w znacznych rozmiarach lub zagrożenia życia lub zdrowia ludzi.
a także jeżeli byłoby to niezgodne z:
– wojewódzkimi, powiatowymi i gminnymi programami ochrony środowiska;
– programem ochrony powietrza;
– programem ochrony środowiska przed hałasem.
Organ właściwy do wydania pozwolenia co najmniej raz na 5 lat dokonuje analizy wydanego
pozwolenia zintegrowanego. Analiza przeprowadzana jest gdy nastąpiła zmiana w
najlepszych dostępnych technikach pozwalająca na znaczne zmniejszenie wielkości emisji
bez powodowania nadmiernych kosztów oraz jeśli wynika to z potrzeby dostosowania
eksploatacji instalacji do zmian przepisów o ochronie środowiska. Jeśli instalacja nie będzie
należycie eksploatowana, będzie stwarzała zagrożenie pogarszania stanu środowiska lub
zdrowia i życia ludzi, wówczas pozwolenie będzie niezwłocznie cofane lub ograniczane bez
odszkodowania.
W zależności od rodzaju prowadzonej instalacji oraz substancji wprowadzanych do
środowiska prowadzący instalację zobowiązany jest także ponosić opłaty z tytułu
korzystania ze środowiska (Opłaty za korzystanie ze środowiska), podmiot wnioskujący o
pozwolenie uiszcza opłaty za czynności urzędowe związane ze złożeniem wniosku tj.: opłaty
skarbowe (Opłata skarbowa za pozwolenie zintegrowane) oraz jak w przypadku starania się o
pozwolenie zintegrowane ww. opłaty rejestracyjnej.
- 41 -
5.Odpady – 8 h
(gospodarka odpadami, sposoby zagospodarowania odpadów (re-using,, recykling, utylizacja,
składowanie) technologie bezodpadowe i niskoodpadowe)
Do degradacji środowiska naturalnego przyczynia się działalność gospodarcza człowieka i
niewłaściwe korzystanie z zasobów naturalnych. Działalność gospodarcza prowadzi do
zakłócenia równowagi ekologicznej, ponieważ pobrane materiały z ekosystemu wracają do
niego w postaci bezużytecznych odpadów, a często nawet substancji toksycznych. Częściowe
zamknięcie obiegu materiałowego jest możliwe dopiero w wyniku na przykład recyklingu
odpadów.
Segregację i zbiórkę odpadów powinno się rozpocząć od najmniejszej jednostki
społecznej, czyli rodziny. Ważnym elementem jest wychowanie w przekonaniu, iż wiele
materiałów wykorzystywanych do produkcji można odzyskać i przetworzyć ponownie.
Zbieranie odpadów jest bardzo ważnym problemem w całym łańcuchu recyklingu. Bardzo
ważną rolę odgrywa tutaj uświadomienie społeczeństwa o możliwości ponownego
wykorzystania surowców przetworzonych oraz przekonaniu do zbierania zużytych
materiałów. Istotna jest odpowiednia motywacja społeczeństwa do współuczestniczenia w
procesie zbiórki, która przyczyni się do odzyskania surowców przy stosunkowo małych
nakładach na ich sortowanie i oczyszczanie. Należy również uświadamiać, iż dzięki segregacji
poszczególnych materiałów, ich odzyskanie i ponowną przeróbkę będą dużo łatwiejsze do
zrealizowania.
Zbiórka powinna być poparta akcją informacyjną i reklamową, ma wtedy duże szanse
powodzenia oraz wpłynięcia na świadomość społeczeństwa. Akcja zbiórki odpadów winna
być poprzedzona kampanią wyjaśniającą, jaki jest jej cel oraz jakie niesie ze sobą skutki, tak
ważne dla lokalnej społeczności i środowiska naturalnego.
Sposób zbierania zużytych odpadów opakowaniowych od konsumenta można prowadzić w:
- System odbierania, w którym wyspecjalizowane firmy odbierają odpady
od konsumenta,
- System przynoszenia w ramach, których konsument przynosi i oddaje zużyte opakowania w
specjalnie do tego przeznaczonych miejscach (kontener, baza materiałów wtórnych).
Oba systemy mogą praktycznie istnieć obok siebie lub się uzupełniać.
Gospodarowanie odpadami to działania polegające na zbieraniu, transporcie, odzysku i
unieszkodliwianiu odpadów, jak również nadzorze nad miejscami unieszkodliwiania
odpadów.
Zasady gospodarowania odpadami:

należy zapobiegać powstawaniu odpadów,

ograniczać ilość odpadów,

ograniczać negatywne oddziaływanie odpadów na środowisko,

zapewnić zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk,
- 42 -

zapewnić zgodne z zasadami ochrony środowiska unieszkodliwianie odpadów,
których nie udało się poddać odzyskowi.
Zasada 3R
Zasada 3R (Reduce, Reuse, Recycle), promuje zdrowy dla środowiska styl życia, konsumpcji
dóbr i traktowania odpadów. Spolszczone: zasada 3 U: Unikaj kupowania zbędnych rzeczy,
Użyj powtórnie, Utylizuj.
Pierwszy czasownik (ogranicz) przypomina o możliwości zmniejszenia ilości generowanych
odpadów poprzez ograniczenie konsumpcji niepotrzebnych produktów – unikaj kupowanie
zbędnych
lub
niepotrzebnych
rzeczy,
unikaj
towarów
nadmiernie
opakowanych
(niepotrzebnie nadmiernie opakowanych).
Drugi (użyj ponownie) przypomina o możliwości powtórnego wykorzystania produktów
powszechnie uznanych za jednorazowe, co zmniejsza skalę zanieczyszczeń środowiska,
powstałych zarówno wskutek efektów ubocznych produkcji jak i akumulacji śmieci. Odnosi
sie do propozycji ponownego, wielokrotnego wykorzystania towarów, czasem w zupełnie
nowym przeznaczeniu.
Wreszcie ostatni czasownik (oddaj do odzysku / recykluj) mówi co należy zrobić w sytuacji,
gdy nie można zrezygnować z produktu, a powstałego z niego odpadu nie da się wykorzystać
ponownie: należy go wrzucić do odpowiedniego pojemnika celem ponownego wykorzystania
w produkcji.
Kolejność czasowników nie jest w tym zwrocie przypadkowa. Największe korzyści dla
środowiska niesie ograniczanie nadmiernej konsumpcji oraz wielokrotne użycie – czyli jak
najpóźniejsze uznanie produktu za odpad. Wreszcie ich racjonalne przetwarzanie pomaga
- 43 -
ograniczyć obciążenia środowiska związane z pozyskaniem produktu z surowców
pierwotnych i wspomnianą wcześniej akumulacją śmieci.
Rys.5.1. Hierarchia postępowania z odpadami zgodna z zaleceniami (dyrektywami i
rozporządzeniami) Unii Europejskiej
Odnośnie problematyki odpadów Unia Europejska 15 lipca 1975 roku ustaliła podstawowe
kierunki działań w zakresie gospodarki odpadami (dyrektywa 75/442/EWG kilkakrotnie
nowelizowana). Do działań tych zaliczono:

ustanowienie ogólnych zasad kontroli usuwania odpadów w skali krajowej,

przyjęcie,
że
głównym
celem
jest
minimalizacja
powstawania
odpadów,
wprowadzanie „czystych technologii”, szerokie zastosowanie recyklingu oraz
wykorzystywanie odpadów jako źródła energii,

wprowadzenie na rynek takich produktów, aby ich zastosowanie lub końcowe
usuwanie nie miało żadnego wpływu lub miało wpływ minimalny na wzrost ilości i
szkodliwości odpadów.
Kwestia zgodności terminologii stosowanej w gospodarce odpadami ze słownictwem
przyjętym w Unii Europejskiej ma zasadnicze znaczenie dla zharmonizowania polskich
uregulowań prawnych z wymaganiami obowiązującymi w krajach Unii. Dlatego też,
obowiązująca od 1 stycznia 2002 roku, ustawa o odpadach uchwalona 27 kwietnia 2001 r.
(Dz.U. nr 62 poz. 628)[2] wraz z pozostałymi ustawami obejmującymi zagadnienia
„odpadowe”, opiera się na zmienionym, w porównaniu z wcześniejszymi przepisami,
aparacie pojęciowym, który jest już całkowicie zgodny z prawodawstwem unijnym.
Zgodnie z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19 listopada 2008
r. w sprawie odpadów oraz uchylającej niektóre dyrektywy (Dz. Urz. WE L 312 z 22.11.2008)
wprowadzono szereg definicji dotyczących gospodarowania odpadami:
- 44 -
Odpady oznaczają każdą substancję lub przedmiot, których posiadacz pozbywa się, zamierza
się pozbyć, lub do których pozbycia został zobowiązany.
Posiadacz odpadów oznacza wytwórcę odpadów lub osobę fizyczną lub prawną będącą w
posiadaniu tych odpadów. Pojęcie to oprócz wytwórcy odpadów obejmuje każdego, kto
obejmuje odpady fizycznie w posiadanie: prowadzącego zbieranie, transport, przetwarzanie
odpadów; mogą to być działania w charakterze sprzedawcy odpadów i pośrednika w obrocie
odpadami, jeżeli wykonuje wymienione czynności. Domniemywa się, że władający
powierzchnią ziemi jest posiadaczem odpadów znajdujących się na nieruchomości;
Pozbycie się oznacza uwolnienie się od czegoś niepotrzebnego, zbędnego. Pozbycia się nie
stanowi zbycie rzeczy używanej, przeznaczonej do dalszego użytkowania, zgodnie z jej
pierwotnym przeznaczeniem.
Zbieranie odpadów oznacza gromadzenie odpadów, w tym również wstępne sortowanie i
wstępne magazynowanie odpadów do celów ich transportu do miejsc przetwarzania.
Selektywne zbieranie oznacza zbieranie, w ramach którego dany strumień odpadów
obejmuje jedynie odpady rodzajów o takich samych właściwościach i o tym samym
charakterze w celu ułatwienia specyficznego przetwarzania.
Ponowne użycie oznacza jakikolwiek proces, w wyniku którego produkty lub składniki
niebędące odpadami są wykorzystywane ponownie do tego samego celu, do którego były
przeznaczone.
Przetwarzanie oznacza procesy odzysku lub unieszkodliwiania, w tym przygotowanie
poprzedzające odzysk lub unieszkodliwianie.
Odzysk oznacza jakikolwiek proces, którego głównym wynikiem jest to, aby odpady służyły
użytecznemu zastosowaniu, poprzez zastąpienie innych materiałów, które w przeciwnym
wypadku zostałyby użyte do spełnienia danej funkcji, lub w wyniku którego odpady są
przygotowywane do spełnienia takiej funkcji w danym zakładzie lub szerszej w gospodarce.
Przygotowanie do ponownego użycia oznacza procesy odzysku polegające na sprawdzeniu,
czyszczeniu lub naprawie, w ramach których produkty lub składniki
wcześniej stały się odpadami, są przygotowywane do tego, by
produktów, które
mogły być ponownie
wykorzystywane bez jakichkolwiek innych czynności przetwarzania wstępnego.
Recykling oznacza jakikolwiek proces odzysku, w ramach którego odpady są ponownie
przetwarzane w produkty, materiały lub substancje wykorzystywane w pierwotnym celu lub
innych celach; obejmuje to ponowne przetwarzanie materiału
obejmuje odzysku energii i ponownego przetwarzania na
organicznego, ale nie
materiały, które mają być
wykorzystane jako paliwa lub do celów wypełniania wyrobisk.
Unieszkodliwianie oznacza jakikolwiek proces niebędący odzyskiem, nawet jeżeli wtórnym
skutkiem takiego procesu jest odzysk substancji lub energii
Ze względu na miejsce powstawania odpady możemy podzielić na:
- 45 -

Odpady komunalne (bytowe), czyli takie które powstają w gospodarstwach
domowych.

Odpady przemysłowe, czyli nieużyteczne substancje powstające w procesach
produkcyjnych różnych gałęzi przemysłu.

Odpady rolnicze, czyli organiczne (naturalne) i nieorganiczne (sztuczne) pozostałości
powstałe w wyniku działalności rolniczej.
We wszystkich grupach odpadów wyróżnia się dodatkowo odpady niebezpieczne, czyli takie
które ze względu na swoje właściwości stanowią zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi albo
dla środowiska. Podział odpadów wg stopnia szczególnego zagrożenia dzieli je na:

odpady grożące zakażeniem – zawierające drobnoustroje chorobotwórcze, jaja
pasożytów itp.,

odpady grożące skażeniem – zawierające substancje promieniotwórcze,

odpady szczególnie szkodliwe dla środowiska – zawierające substancje uznane przez
ministra zdrowia za trucizny lub środki szkodliwe,

surowe produkty i inne materiały uznane za nieprzydatne do wykorzystania
gospodarczego.
Klasyfikacja odpadów wg rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 r. w
sprawie katalogu odpadów klasyfikuje je, w zależności od źródła ich powstawania, na 20
następujących grup:

odpady powstające przy poszukiwaniu, wydobywaniu, fizycznej i chemicznej
przeróbce rud oraz innych kopalin – 01,

odpady z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, rybołówstwa, leśnictwa,
łowiectwa oraz przetwórstwa żywności – 02,

odpady z przetwórstwa drewna oraz z produkcji płyt i mebli, masy celulozowej,
papieru i tektury – 03,

odpady z przemysłu skórzanego, futrzarskiego i tekstylnego – 04,

odpady z przeróbki ropy naftowej, oczyszczania gazu ziemnego oraz pirolitycznej
przeróbki węgla – 05,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii
nieorganicznej – 06,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania produktów przemysłu chemii
organicznej – 07,

odpady z produkcji, przygotowania, obrotu i stosowania powłok ochronnych (farb,
lakierów, emalii ceramicznych), kitu, klejów, szczeliw i farb drukarskich – 08,

odpady z przemysł przemysłu fotograficznego i usług fotograficznych – 09,

odpady z procesów termicznych – 10,
- 46 -

odpady z chemicznej obróbki i powlekania powierzchni metali oraz innych
materiałów i z procesów hydrometalurgii metali niezależnych – 11,

odpady z kształtowania oraz fizycznej i mechanicznej obróbki powierzchni metali i
tworzyw sztucznych – 12,

oleje odpadowe i odpady ciekłych paliw (z wyłączeniem olejów jadalnych oraz grup
05, 12 i 19) – 13,

odpady rozpuszczalników organicznych, chłodziw i propelentów ( z wyłączeniem grup
07 i 08) – 14,

odpady opakowaniowe; sorbenty, tkaniny do wycierania, materiały filtracyjne i
ubrania ochronne, nie ujęte w innych grupach – 15,

odpady nie ujęte w innych grupach – 16,

odpady z budowy, remontów i demontażu obiektów budowlanych oraz infrastruktury
drogowej (włączając glebę z terenów zanieczyszczonych) – 17,

odpady medyczne i weterynaryjne – 18,

odpady z instalacji i urządzeń służących zagospodarowaniu odpadów, z oczyszczalni
ścieków oraz z uzdatniania wody pitnej i wody do celów przemysłowych – 19,

odpady komunalne łącznie z frakcjami gromadzonymi selektywnie – 20.
Jednolita klasyfikacja odpadów dzieli je na 27 grup:

Odpady zwierzęce,

Odpady zwierzęce powstające w chowie, przetwórstwie i obrocie zwierzętami,

Odpady z produkcji roślinnej,

Odpady drzewne,

Odpady wydobywcze kopalin,

Odpady przetwórcze kopalin,

Odpady żywności roślinnej powstające w przetwórstwie i obrocie,

Odpady tekstyliów,

Odpady włókien naturalnych,

Odpady włókien syntetycznych,

Odpady drewna,

Odpady papieru i kartonu,

Odpady ropy i jej pochodnych,

Odpady chemiczne,

Odpady gumy,

Odpady szkła,

Odpady metali żelaznych,

Odpady metali nieżelaznych,
- 47 -

Złom sprzętu technicznego,

Osady z oczyszczania ścieków i uzdatniania wody,

Odpady budowlane,

Odpady paleniskowe, pyły i szlamy,

Zanieczyszczona ziemia,

Osady denne,

Odpady bytowo-gospodarcze (komunalne),

Odpady radioaktywne,

Odpady inne (jak np. formierskie i rdzeniarskie, masy ziemne gruntu usuwane w
budownictwie, pozostałości po spalaniu odpadów bytowo-gospodarczych, osadów z
oczyszczania ścieków oraz pozostałych odpadów w ten sposób unieszkodliwianych,
pozostałości po kompostowaniu odpadów komunalnych, wykładziny podłogowe).
W praktyce codziennych wyborów konsumenckich, możemy spotkać się z wieloma znakami
graficznymi – mającymi z jednej strony zachęcić nas do zakupu produktu, a z drugiej strony
ułatwiającymi jego właściwą segregację i powtórne użycie.
Eko-znak (Polska)
„Eko-znak” przyznawany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji mogą otrzymywać
wyroby krajowe i zagraniczne niepowodujące negatywnych skutków dla środowiska.
Dotychczas polski „Ekoznak” przyznano kilkudziesięciu wyrobom, głównie nawozom
sztucznym i organicznym oraz materiałom włókienniczym. Znak ten jest praktycznie
niewidoczny w sklepach, a z powodu słabej promocji i utrudnionego dostępu do informacji
trudno jest stwierdzić jego wiarygodność. Rosnąca rola konsumentów na pewno z czasem
zmieni tę sytuację. Do tej pory musimy jednak polegać na częściej spotykanych ekoznakach
zagranicznych.
Błękitny Anioł (Niemcy)
- 48 -
Często spotykanym w Polsce ekoznakiem jest niemiecki „Błękitny Anioł”, nazwany tak z
powodu znaku graficznego przedstawiającego niebieską postać. Obecnie certyfikacja tym
znakiem obejmuje 75 grup produktów i dotyczy około 4000 różnorodnych wyrobów, do
których należą między innymi: opony, butelki zwrotne, dezodoranty, lodówki, materiały
budowlane, produkty wykonane na bazie tworzyw sztucznych podlegających recyklingowi,
chemia gospodarcza, wyroby papierowe.
• 53% mieszkańców Niemiec korzysta ze znaku „Błękitny Anioł” jako podpowiedzi podczas
zakupów
• 51% zauważa pozytywny wpływ znaku na rozwój „proekologicznych” technologii
• 44% dostrzega marketingowy wpływ znaku na konkurencyjny rynek produktów
przemysłowych
• 56% ocenia zakupy robione z uwzględnieniem ekologicznych znaków towarowych jako
formę ochrony środowiska w życiu codziennym.
Łabędź (Skandynawia)
Łabędź jest najbardziej znanym, wspólnym dla krajów skandynawskich znakiem
ekologicznym. Znakowi graficznemu towarzyszy napis „ekoznakowany” oraz krótki opis
wyjaśniający proekologiczny charakter produktu. Przyznanie znaku jest poprzedzone
dokładną analizą wybranych cech produktu i procesu produkcyjnego, przeprowadzoną przez
akredytowany niezależny instytut badawczy. System przyznawania tego znaku jest oceniany
jako jeden z najlepszych, najbardziej kompleksowych i obiektywnych sposobów
ekoznakowania na świecie i może być bardzo dobrym przykładem do naśladowania przez
inne kraje.
Znaki rolnictwa ekologicznego
Rolnictwo ekologiczne (Unia Europejska)
Od 1 lipca 2010 r. obowiązuje nowe, unijne logo, które będzie obowiązkowe na wszystkich
paczkowanych ekologicznych produktach żywnościowych na terenie Unii Europejskiej.
Będzie również można dobrowolnie umieszczać logo na sprzedawanych luzem produktach
ekologicznych, które zostały wytworzone w UE, lub na produktach ekologicznych
- 49 -
sprowadzonych z krajów trzecich. Obecność tego logo na dowolnym produkcie oznacza
zgodność tego wyrobu z rozporządzeniem UE w sprawie rolnictwa ekologicznego.
"W trosce o naturę"
Znak "W trosce o naturę" udostępniany do stosowania przez przedsiębiorców
współpracujących z organizacją odzysku Polski System Recyklingu S.A.
DEL-EKO
Znak, który może być umieszczany na opakowaniach przez wszystkich przedsiębiorców
współpracujących z DOL-EKO Organizacją Odzysku S.A..
Rolnictwo ekologiczne (Polska – Ekoland)
Znak taki może umieścić na swoim produkcie certyfikowane gospodarstwo ekologiczne
będące członkiem Stowarzyszenia Producentów Żywności Metodami Ekologicznymi
„Ekoland”. „Ekoland” jest najbardziej znanym i rozpoznawalnym na rynku krajowym
znakiem, kojarzonym z żywnością ekologiczną.
BIO (Niemcy)
- 50 -
Niemiecki znak dla ekologicznych produktów spożywczych „Bio” jest niezależnym symbolem
wyrobów i produktów spożywczych wszystkich marek pochodzących z gospodarstw
ekologicznych w Niemczech. Znak ten został powołany do życia przez duże stowarzyszenia
branży spożywczej, stowarzyszenia rolnictwa ekologicznego, organizacje konsumenckie oraz
stowarzyszenia
rolnicze
w
celu
zwiększenia
bezpieczeństwa
wyboru
produktów
pochodzących z gospodarstw ekologicznych.
Znaki informacyjne
Nie testowane na zwierzętach
W fazie badań produkt ani jego składniki nie był testowany na zwierzętach. Najczęściej
występuje na kosmetykach. Znakowi mogą towarzyszyć napisy „BWC” (Beauty Without
Cruelty – piękno bez okrucieństwa) lub Not Tested on Animals (nie testowane na
zwierzętach).
Bezpieczny dla ozonu
Znak ten oznacza, że produkt nie zawiera gazów powszechnie zwanych freonami, które
negatywnie wpływają na stan powłoki ozonowej. Najczęściej występujące towarzyszące mu
napisy to: Ozone Friendly, Ozon Freundlich, CFC free.
Opakowanie nadaje się do recyklingu
- 51 -
Znak ten informuje, że opakowanie nadaje się do ponownego wykorzystania, czyli
recyklingu. Umieszcza się go na opakowaniach z tworzyw sztucznych bądź aluminium. Cyfra i
napis, które towarzyszyć mogą symbolowi, oznaczają nazwę surowca użytego do produkcji
opakowania.
Opakowanie zostało wyprodukowane z surowców pochodzących
z recyklingu
Znak ten oznacza, że opakowanie zostało wyprodukowane z surowców pochodzących z
recyklingu (na przykład z papieru pochodzącego z makulatury). W tym przypadku udział
surowców z recyklingu to 65%.
Zielony Punkt
Znak ten mówi, że producent wniósł wkład finansowy w budowę i funkcjonowanie
krajowego systemu odzysku i recyklingu odpadów opakowaniowych tworzonego przez
organizację odzysku, która zajmuje się organizowaniem i realizowaniem przejętego od
przedsiębiorców obowiązku zapewnienia odzysku i recyklingu produktów oraz opakowań
wprowadzanych przez nich na rynek krajowy (w Polsce jest to Rekopol Organizacja Odzysku
SA). Nie jest to jednak znak recyklingu – nie oznacza on, że opakowanie zrobiono z
przetworzonych materiałów lub, że na pewno zostanie przetworzone. Obecnie umieszczany
jest na ok. 400 miliardach produktów rocznie.
Dbaj o czystość
Znak ten został wymyślony, żeby promować czystość w miejscach publicznych i przypominać
ludziom, żeby opakowanie po zużytym produkcie wyrzucić do kosza nie zaśmiecając nim
otoczenia. Nie mylmy go ze znakami recyklingu.
- 52 -
Energy Star
Produkty z tym znakiem zużywają tylko niezbędną ilość energii potrzebną do pracy. Używając
produkty z tym znakiem, możemy obniżyć także nasze wydatki od 20 do 30%. Ponad 40
kategorii produktów jest oznaczonych tym znakiem. Zaliczyć do nich możemy m.in.: pralki,
zmywarki, lodówki, różnego rodzaju grzejniki, wentylatory, sprzęt RTV i AGD, sprzęt biurowy
itp.
TCO Development
Tego typu znak znajdziemy na komputerach, monitorach i klawiaturach. Aby sprzęt
komputerowy otrzymał taką etykietę, musi spełniać następujące warunki:
• niskie zużycie energii
• minimalne użycie chlorowanych i bromowanych substancji opóźniających palenie się oraz
metali ciężkich takich jak rtęć i kadm
• zaprojektowanie do łatwej rozbiórki i recyklingu
Do obecnie prowadzonych działań mających na celu rozwiązanie problemu recyklingu
materiałów polimerowych i kompozytów należą:

recykling materiałowy zużytych wyrobów,

recykling surowcowy prowadzony metodami termicznymi i chemicznymi,

wykorzystanie odpadów jako paliwa stałego (recykling termiczny),

kompostowanie wyrobów z polimerów degradowalnych

projektowanie wyrobów ułatwiających ich późniejszy recykling.
- 53 -
Odzysk
Recykling
Recykling
organiczny
Komposto
wanie
Recykling
materiałowy/
mechaniczny
Przemiał
regranulatu
Odzysk energii
Recykling
surowcowy
Monomery,
gaz syntetyczny,
olej opałowy
Paliwa
alternatyw
ne
Gaz -energia,
ciepło
Spalanie
bezpośrednie
Energia, ciepło
Rys.6.2. Podział różnych form odzysku i recyklingu
W ostatnich latach w prawodawstwie UE rysuje się wyraźna tendencja większego poparcia
dla recyklingu niż dla innych rodzajów odzysku, jak np. odzysk energii przez spalanie (w
dyrektywie UE pojęcie recyklingu nie obejmuje spalania). Jednak kwestie klasyfikacji
poszczególnych metod (ich zaliczenia do recyklingu, czy też innych rodzajów odzysku lub też
zakwalifikowania, jako proces przetwarzania prowadzący do odzysku) są w dalszym ciągu
przedmiotem dyskusji i raczej każda z technologii jest analizowana indywidualnie.
Na przykładzie tworzyw polimerowych i kompozytów – wskażę różnice i możliwości różnych
form recyklingu oraz sposoby poprawy jakości wyrobów z odzysku.
Odpowiedni dobór kompozycji - często zawierających środki pomocnicze opracowane
specjalnie dla recyklingu - pozwala na przetwórstwo materiałów wtórnych z dużą
wydajnością, przy jednocześnie dobrej, jakości wyrobów. Recykling materiałowy jest
technologicznie prosty, o ile dotyczy tworzyw o identycznej strukturze chemicznej - z tego
względu przetwórstwo odpadów musi być poprzedzone ich segregacją i czyszczeniem.
Pomocny jest system znakowania części według powszechnie przyjętego kodu cyfrowego lub
literowego. Dla skutecznego recyklingu odpad z tworzyw sztucznych musi być jednorodny,
tego samego typu i podobnych właściwościach mechanicznych na przykład recykling
odpadów produkcyjnych i przetwórczych. Współczynnik odzysku odpadów bezpośrednio
poprodukcyjnych wynosi średnio 90%.
- 54 -
Rys.6.3. Schemat systemu gospodarki odpadami w Krakowie
W przypadku odpadów poużytkowych należy spełnić następujące kryteria:
•
jednorodne i czyste partie odpadów
•
możliwość zastąpienia materiałów oryginalnych w proporcji 1:1
•
recyklat spełnia określone wymagania
•
istnieje rynek zbytu takich materiałów.
Poza tym często klient kupujący recyklat oczekuje ceny niższej niż cena materiału
oryginalnego, nie biorąc pod uwagę kosztów poniesionych przez firmę recyklingową. Są to
czynniki utrudniające recykling odpadów poużytkowych. Przy rozdziale, myciu oraz
przetwarzaniu odpadów z tworzyw sztucznych korzysta się z energii pochodzącej z paliw
kopalnych. Nie poddaje się recyklingowi bardzo zanieczyszczonych lub też pomieszanych
tworzyw sztucznych, jeżeli taki proces wymaga więcej energii niż wytworzenie nowego
materiału. W przypadku używania materiałów z pomieszanych tworzyw sztucznych jako
materiały zastępcze dla drewna lub cementu może też nastąpić zagrożenie dla środowiska
naturalnego, chyba, że ich czas użytkowania jest odpowiednio dłuższy.
Pomijając powyższe zastrzeżenia istnieje pewna liczba tendencji, które zwiększają
udział recyklingu mechanicznego odpadów poużytkowych z tworzyw sztucznych. Głównym
argumentem jest różny stopień wydajności recyklingu w poszczególnych krajach
członkowskich. Oczekuje się poważnego wzrostu ilości odpadów z tworzyw sztucznych
- 55 -
poddanych recyklingowi w związku z postępującym adaptowaniem najlepszych technik przez
firmy i autorytety zajmujące się recyklingiem. Świetnym przykładem są butelki wykonane z
PET, których ilość w recyklingu stale wzrasta. Recykling butelek do postaci butelek zapewnia
bardziej atrakcyjny rynek zbytu w połączeniu z odbiorem przez przemysł włókienniczy. Innym
przykładem są kompozyty z drewnem, czyli mieszaniny zrecyklowanych tworzyw sztucznych ,
na przykład poliolefin, oraz materiały drewnopochodne takie
jak mączka drzewna.
Początkowo wykorzystywane były do konstrukcji kładek i mostów w Stanach Zjednoczonych.
Pomimo wyższej ceny od czystego drewna, to połączenie trwałości tworzyw sztucznych i
antypoślizgowych właściwości drewna zapewniło rynek zbytu przy konstrukcjach mostów i
promenad.
Recykling surowcowy (chemiczny) jest procesem przetwarzania materiałów i
wyrobów odpadowych do postaci surowców, z których te materiały i wyroby zostały
wytworzone. Proces ten obejmuje wysokotemperaturowy rozkład organicznych materiałów
odpadowych na proste związki chemiczne. Przykładem takiego recyklingu może być proces
rozkładu tworzyw sztucznych do postaci gazu złożonego z tlenku węgla CO i wodoru H2,
który jest z kolei surowcem wykorzystywanym do produkcji pierwotnych tworzyw
sztucznych.
Recykling chemiczny - obejmuje procesy, w których zużyte materiały odpadowe,
przetwarzane są do materiałów o innych właściwościach fizyko – chemicznych, co prowadzi
do wytwarzania, np.:
- materiałów termoizolacyjnych ze stłuczki szklanej,
- olejów opałowych z tworzyw sztucznych,
- materiału termoizolacyjnego z makulatury,
- gazu energetycznego ze zużytych opon, itd.
Podstawową zaletę recyklingu surowcowego stanowi możliwość przeróbki tworzyw
mieszanych, z pominięciem etapu kosztownej ich segregacji. Natomiast konieczność
stosowania skomplikowanych instalacji, wysokiej temperatury, ciśnienia, katalizatorów oraz
ścisła kontrola parametrów - stanowią istotne ograniczenie dla upowszechnienia tej grupy
metod recyklingu. O wiele mniej problemów sprawiają tu mieszane lub zanieczyszczone
tworzywa sztuczne, przy jednocześnie bardzo dobrych właściwościach produktu końcowego.
W efekcie czego znalezienie rynków zbytu nie jest problemem, a dodatkowo istnieje spory
potencjał wykorzystania inwestycji na dużą skalę, umożliwiających poprawę aspektów
ekonomicznych całego przedsięwzięcia.
Recykling energetyczny obejmuje nie tylko spalanie odpadów, lecz także wytwarzanie z
odpadów paliw stałych, ciekłych i gazowych oraz przetwarzanie ich na materiały
termoizolacyjne – czyli recykling chemiczny. Przykładem może być makulatura, która w różny
sposób uczestniczy w obiegu materiałowo-energetycznym. Spalanie makulatury – to
recykling energetyczny. Z kolei materiał termoizolacyjny wytworzony z makulatury można
- 56 -
wykorzystać do ocieplania budynków i zaoszczędzić w związku z tym znaczne ilości energii –
to również jest recykling energetyczny. Podobnie można zdefiniować energetyczny recykling
stłuczki szklanej.
Recykling organiczny (kompostowanie) - to proces technologiczny, polegający na
przetworzeniu biodegradowalnych odpadów (polimerowych i włókien naturalnych),
przeprowadzany przy zachowaniu kontrolowanych warunków i użyciu mikroorganizmów
(grzybów), prowadzący do uzyskania produktu organicznego - kompostu lub metanu
(składowanie odpadów na wysypisku nie traktuje się, jako formy recyklingu organicznego).
Odpady opakowaniowe, biodegradowalne wyroby i kompozyty przetwarzane w celu
uzyskania kompostu, powinny wykazywać biodegradowalność, która nie stanowi przeszkody
w selektywnej zbiórce i samym procesie kompostowania. Odpady opakowaniowe
biodegradowalne powinny wykazywać zdolność fizycznego, chemicznego, termicznego i
biologicznego rozkładu, w którym kompost ostatecznie jest przekształcany na dwutlenek
węgla, biomasę i wodę.
Z polimerów ulegających biodegradacji, a stosowanych na
kompozytowe elementy konstrukcyjne produkuje się w skali półtechnicznej pierwsze partie
epoksydów i poliuretanów.
Najlepszym wariantem na dziś recyklingu duroplastów wzmocnionych włóknem szklanym
(np. konstrukcji wiatraków ferm wiatrowych) jest proces recyklingu zespolonego
umożliwiający zasilanie pieców cementowych. Metoda ta, wykorzystująca odpady w
charakterze zarówno surowców, jak i paliwa wstępnego, jest zgodna z przedstawiona
definicją recyklingu, sformułowaną w dyrektywie nr 2008/98/EW i odpowiada także definicji
odzysku. Niemniej poszukiwanie innych metod, a także znane od lat rozdrabnianie wyrobów
kompozytowych i wykorzystywanie przemiału do celów budowlanych oraz liczne prace
prowadzące do odzysku materiału i włókien na drodze recyklingu chemicznego wydają się
być dziś bardzo potrzebne, ze względu na rosnące koszty utylizacji i ograniczone możliwości
przemysłu cementowego.
W przeszłości ideałem była trwałość. Niezależnie od tego, czy ktoś robił ręcznie parę butów,
czy też budował katedrę, twórcza i produkcyjna energia wszystkich ludzi była nastawiona na
maksymalizację trwałości produktu. Jednakże wraz z przyśpieszeniem ogólnego tempa zmian
w społeczeństwie, ekonomia trwałości jest – i musi być – zastępowana przez ekonomię
krótkotrwałości. Unikając wiązania się sztywnymi formami i funkcjami, tworzymy rzeczy na
krótki użytek albo też próbujemy robić takie produkty, które można by było przystosować do
zmienionej sytuacji. Szybko wkraczamy w epokę krótkotrwałych produktów wykonywanych
krótkotrwałymi metodami w celu zaspokojenia krótkotrwałych potrzeb. W ten sposób
przepływ rzeczy przez nasze życie staje się jeszcze bardziej szalony. Stoimy w obliczu
rosnącego napływu przedmiotów przeznaczonych do wyrzucenia po jednorazowym użyciu,
nietrwałej
architektury,
wynajmowanych
dóbr
przeznaczonych na niemal natychmiastową śmierć.
- 57 -
i
artykułów
pierwszej
potrzeby
Rys. 6.4. Przykład cyklu życia produktu
Fazy życia produktu Wszelkie produkty, które są wytworem ludzkiego działania, zmieniają
nasze otoczenie. Samo powstanie „nowego dobra” jest złożonym procesem, który zmienia
środowisko. Użytkowanie oraz funkcje produktu wpływają na ekosystem. Poszczególne fazy,
czyli cykl życia produktu, są różne i w złożony sposób wpływają na równowagę systemu.
Obecna wiedza upoważnia do stwierdzenia, że każdy produkt w sobie właściwy sposób
oddziałuje na środowisko, a cykl życia większości produktów jest długi i złożony. Obejmuje
on m.in. fazę wydobycia surowca, projektowania produktu, jego wytwarzania, składania
elementów w całość, marketingu, dystrybucji, sprzedaży, użytkowania, powstawania
odpadu, jego zbiórki, naprawy, recyklingu i unieszkodliwiania. W związku z tym celowe jest
dążenie do zminimalizowania oddziaływania produktu na środowisko we wszystkich fazach
cyklu jego życia (zwłaszcza w fazach, w których to oddziaływanie jest największe) oraz
podejmowanie działań w tym zakresie w możliwie najbardziej efektywny sposób. Takie
podejście powinno prowadzić do redukcji kosztów wytwarzania, użytkowania i pozbywania
się produktów oraz poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw.
- 58 -
6. Promieniowanie i hałas – 2 h
(źródła hałasu, źródła promieniowania, ochrona przed hałasem i promieniowaniem)
Zanieczyszczenie hałasem to zanieczyszczenie spowodowane dużą emisją hałasu przez
urządzenia mechaniczne np. maszyny budowlane, środki transportu – takie jak samoloty,
samochody, głośniki nadające muzykę w miejscach publicznych, muzak itp. Jest typowe dla
środowiska miejskiego.
Zanieczyszczenie krajobrazu polega na zmniejszeniu wartości estetycznych otoczenia przez
ingerencję człowieka np. hałdy. Zanieczyszczenie światłem to emisja światła, która
przeszkadza przeważnie w obserwacjach astronomicznych i w żerowaniu zwierzętom.
Zanieczyszczenie świetlne – termin używany na określenie nadmiernego oświetlenia
nocnego, obecne zwłaszcza w miastach. "Zanieczyszczenie" tego typu utrudnia obserwację
astronomiczną nieba oraz ma negatywny wpływ na faunę i florę naturalnie przystosowaną
do życia w ciemności w czasie nocy. Może mieć również niekorzystne działanie na zdrowie
człowieka. Efekt ten jest najbardziej widoczny w rozwiniętych i gęsto zaludnionych miastach
w USA, Japonii oraz Unii Europejskiej. Jest powodowane głównie przez oświetlenie uliczne,
oświetlenie reklamowe i iluminacje obiektów architektonicznych czy oświetlenie stadionów
sportowych. Zanieczyszczenie świetlne możemy podzielić na rozświetlenie nocnego nieba
poprzez
światło
rozproszone
atmosferze,
oświetlenie
poza
miejscami
do
tego
przeznaczonymi miejsc w których oświetlenie jest niepotrzebne oraz olśnienie powodowane
przez nieosłonięte źródła światła o dużej luminacji. Szacuje się, że dwie trzecie ludzkości żyje
w obszarach zanieczyszczonych przez światło. W krajach rozwiniętych jest dużo gorzej: w
Stanach Zjednoczonych – 97%, a w Unii Europejskiej – 96% ludzi mieszka na obszarach, w
których nocne niebo nigdy nie jest ciemniejsze niż przy Księżycu świecącym w kwadrze. W
takich obszarach nie można dokonywać obserwacji gwiazd. Stopień zanieczyszczania
świetlnego przez latarnie uliczne i inne źródła światła zależy od konstrukcji opraw
oświetleniowych, a dokładniej od tego jak kierunkują strumień światła. Najkorzystniejsze są
oprawy nie emitujące światła w niepotrzebnych kierunkach, zwłaszcza w górę. Odpowiednie
ukierunkowanie może pozwolić na zmniejszenie mocy źródła światła co może przyczynić się
do zmniejszenia emisji dwutlenku węgla. Obecnie coraz częściej oprawy przeznaczone do
oświetlenia ulicznego posiadają płaskie klosze, dzięki czemu zmniejsza się straty światła.
Stosuje się niekiedy również systemy zmniejszające moc oświetlenia w godzinach kiedy jest
ono najmniej potrzebne. Niemniej jednak każde sztuczne źródło światła umieszczone poza
zamkniętym budynkiem przyczynia się do zwiększenia zanieczyszczenia świetlnego. Przy
współczesnym stylu życia społeczeństw nie jest możliwe całkowite wyeliminowanie nocnego
- 59 -
oświetlenia, jednak jego racjonalne używanie może przyczynić się nie tylko do ograniczenia
zanieczyszczenia świetlnego, ale i do oszczędności energii.
Do oceny stopnia zanieczyszczenia nieba światłem używa się fotometrów, ale stosowane są
także oszacowania oparte na wskaźniku obserwowanej wielkości gwiazdowej najsłabszych
widocznych gwiazd, liczby widocznych gołym okiem gwiazd, albo 9-stopniowa skala Bortle'a.
W celu ochrony ciemnego nieba, na świecie wyznaczane są specjalne obszary - parki
ciemnego nieba. Mogą one być włączone do sieci parków ciemnego nieba certyfikowanych
przez International DarkSky Association
Skażenia promieniotwórcze – to skażenie wody, gleby lub powietrza substancjami
promieniotwórczymi powstałe przeważnie podczas awarii urządzeń jądrowych, wybuchu
bomby atomowej itp. Skażenie promieniotwórcze skutkuje znaczącym wzrostem aktywności
promieniotwórczej przedmiotów, organizmów żywych, budynków i wielkich obszarów,
powyżej naturalnego poziomu aktywności promieniotwórczej. Skażenie promieniotwórcze
może powstać na skutek (według częstości występowania): niewłaściwego składowania
materiałów radioaktywnych, wycieku promieniotwórczego z instalacji jądrowych (zwykle
substancji chłodzącej reaktor), emisji radioaktywnych gazów na skutek przegrzania stosu (lub
wybuchu) w elektrowni jądrowej, w rezultacie opadania substancji promieniotwórczych
z obłoku wybuchu jądrowego po wybuchu bomby jądrowej oraz w wyniku tworzenia się ich
pod działaniem neutronów (tzw. promieniotwórczość wzbudzona). Czas trwania skażenia
promieniotwórczego wynosi od kilku godzin do kilku tygodni, a nawet miesięcy i lat – czas
ten zależy od trwałości (czasu połowicznego zaniku) pierwiastków promieniotwórczych
wchodzących w skład opadu oraz rodzaju emitowanego przez nie promieniowania.
Wybuch w Elektrowni w Czarnobylu
Pierwsza fala skażonego powietrza dotarła nad Polskę prawdopodobnie około północy 27/28
kwietnia, a wykryto ją w kilka godzin później. W samym Czarnobylu, emisja z płonącego
reaktora uległa już wtedy znacznemu zmniejszeniu. Emisja malała dalej aż do 3 maja, kiedy
to zaczął się jej ponowny gwałtowny wzrost. Ta druga emisja, większa niż 27 kwietnia,
nastąpiła wskutek przebicia się stopionego rdzenia reaktora do znajdujących się poniżej
pomieszczeń wypełnionych wodą. Chmura z tej drugiej wielkiej emisji szczęśliwie ominęła
Polskę i skierowała się na południe Europy. 1 maja w Polsce zaczął się gwałtowny spadek
skażeń powietrza, lecz nie gruntu, paszy, mleka itd. O tym co działo się w czarnobylskim
reaktorze, jakie były fluktuacje emisji radioizotopów (np. gwałtowny jej wzrost 3 maja) i
lokalne kierunki rozchodzenia się, ani polskie władze ani specjaliści nie otrzymali ze Związku
Radzieckiego żadnych informacji, tak więc wszystkie decyzje ochronne podejmowaliśmy na
podstawie danych z naszej własnej sieci monitoringu. O godz. 7:00, 28 kwietnia, placówka
SPSP w Mikołajkach stwierdziła kilkakrotny wzrost mocy dawki promieniowania gamma i
około siedmiusetkrotny wzrost ogólnej radioaktywności beta w powietrzu. Wiadomość o tym
- 60 -
przekazano telefonicznie do CLOR o godz. 9:00. W tym samym czasie podobny wzrost mocy
dawki promieniowania gamma - ponad 20 mR/h (mR/h = mikrorentgeny na godzinę,
nieformalna obecnie jednostka mocy dawki promieniowania gamma) i silne skażenie
powierzchni gruntu stwierdzono przed budynkiem CLOR. Wktrótce potem zaczęły docierać
do CLOR z innych stacji SPSP meldunki o gwałtownym wzroście radioaktywności powietrza. O
godz. 10:00 CLOR wprowadził alarmowy system pracy w dwudziestu czterech, a od 29
kwietnia we wszystkich placówkach SPSP. W ciągu następnych dwóch godzin wpłynęło wiele
raportów z sieci placówek SPSP, które wskazywały, że chmura radioaktywnego powietrza
przesuwa się nad Polską od wschodu i pokrywa jej północno-wschodni obszar. W południe w
Warszawie stężenie cezu-137 w powietrzu wynosiło 3300 mBq/m3 (Bq jest jednostką
aktywności substancji promieniotwórczej wynoszącą jeden rozpad atomu na sekundę), tj.
ponad 80 000 razy więcej niż średnio w poprzednim roku, stężenie jodu-131 około 100 000
mBq/m3 (przed awarią jod-131 był niewykrywalny), a moc dawki promieniowania gamma
wynosiła około 30 mR/h.
Rys. 6.1. Obszary najbardziej skażonego po wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu
Średnia dawka promieniowania na całe ciało, jaką Polacy otrzymali w ciągu pierwszego roku
od czarnobylskich radioizotopów wynosiła (według oceny UNSCEAR) 0.27 mSv. Stanowiło to
- 61 -
11% rocznej naturalnej dawki promieniowania. W ciągu całego życia Polacy otrzymają
średnio od opadu czarnobylskiego dawkę na całe ciało wynoszącą około 0.9 mSv, czyli około
0.5% dawki, jaką w tym samym czasie zostaną napromienieni ze źródeł naturalnych,
wynoszącej 168 mSv. Około 74% tej dawki na całe ciało pochodziło od cezu-137, 20% od
cezu-134, 1% od jodu-131 i około 5% od innych izotopów. Tak mała dawka na całe ciało od
skażenia czarnobylskiego nie będzie mogła dać żadnych, ani szkodliwych ani dobroczynnych,
zauważalnych zmian zdrowia ludności w naszym kraju.
Rys. 6.2. Obszary skażenia cezem w Polsce w wyniku katastrofy w Czarnobylu
Dawka promieniowania na tarczycę od jodu-131 była natomiast znacznie wyższa.
W zachodnich, mało skażonych województwach, sięgała ona od około 2 do 30 mSv u dzieci w
wieku 1 roku. We wschodnich, silniej skażonych rejonach, dawka ta sięgała niekiedy około
10-90 mSv. U niemal 5% dzieci (u których zastosowano profilaktykę jodową) maksymalne
dawki wynosiły niemal 200 mSv. Profilaktyka jodowa zmniejszyła dawki na tarczycę dzieci
średnio o blisko połowę. Tam gdzie akcję rozpoczęto wcześniej zmniejszenie dawki mogło
być nawet pięciokrotne. Około 70-80% radiojodu w tarczycy dzieci pochodziło z pożywienia
(głównie z mleka). Tylko 20-30% radiojodu przedostało się do tarczycy drogą oddechową.
Maksymalne stężenia jodu-131 w mleku pojawiły się w większości rejonów po 5 maja. Zatem
nawet późno zastosowana profilaktyka dała korzystny efekt.
- 62 -
Gdyby w Polsce nie przeprowadzono profilaktyki jodowej to u około 5% dzieci, tj. około 500
000, dawka promieniowania na tarczycę od jodu-131 przekroczyłaby 1000 mSv.
Zachorowalność na raka tarczycy po takich i większych dawkach wynosi na Białorusi około
1%. Jeżeli u nas byłaby podobna, to można sądzić, że w wyniku akcji jodowej ocaliliśmy około
5000 polskich dzieci od tej choroby. Zgodnie z danymi Kliniki Mayo w Rochester, Minnesota,
przy wystąpieniu raka tarczycy u dzieci pełne wyleczenie osiąga się niemal w 100%
przypadków. Jest to dobra prognoza dla 682 dzieci na Białorusi, Ukrainie i w Rosji, które
zachorowały na raka tarczycy. Wiele z nich leczy się w krajach zachodnich.
W wyniku akcji jodowej 18.5 mln ludzi przyjęło blokującą dawkę płynu Lugola, w tym ponad
95% dzieci i młodzieży. Była to pierwsza w historii medycyny tak wielka akcja profilaktyczna
dokonana w ciągu kilku dni. Rozpoczęto ją po około 13 godzinach od powziętej decyzji. Akcja
ta dowodzi wysokiej sprawności organizacyjnej i zdolności do improwizacji Polaków. Dla
porównania należy przypomnieć, że po katastrofie elektrowni w Three Mile Island koło
Harrisburga, w Pensylwanii w 1979 roku, rząd amerykański zaczął dostarczać
wyprodukowane ad hoc tabletki jodu okolicznym mieszkańcom w cztery dni po wypadku.
Świadczy to o trudnościach logistycznych takiej akcji, które w dużej mierze wpłynęły na
niepodjęcie jej w krajach europejskich, poza Polską, mimo że niektóre z nich były skażone w
stopniu wyższym niż my. W Europie po prostu nie było wystarczającego zapasu tabletek
jodowych dla zagrożonej ludności, ani szans na ich natychmiastowe wyprodukowanie i
dystrybucję. Nasz sukces był wynikiem śmiałej decyzji oraz nowatorskiej idei, która zrodziła
się w Ministerstwie Zdrowia: postanowiono użyć nie tabletek jodowych, których też nie
mieliśmy, lecz przygotować w każdej aptece dobrze znany farmaceutom płyn Lugola. Zapasy
jodu i jodku potasu niezbędnych do wyprodukowania go w aptekach znacznie przekraczały
potrzeby.
Skażenie powstałe w chwili opadania substancji (pyłów) promieniotwórczych z pierwotnego
źródła (np. obłoku wybuchu jądrowego) jest nazywane pierwotnym. Natomiast skażenie
powstałe w wyniku przebywania w terenie skażonym lub na skutek zetknięcia się ze
skażonymi przedmiotami nazywamy skażeniem wtórnym. Zmienność wiatru powoduje, że
miejsca wystąpienia skażenia oraz jego intensywność nie dają się przewidzieć. Wykrywanie
skażeń promieniotwórczych:

metoda chemiczna – oparta na zmianie zabarwienia pewnych substancji chemicznych
pod wpływem promieniowania, wykorzystano tę cechę w dozymetrach chemicznych;

metoda fotograficzna – oparta na zjawisku zaczerniania kliszy fotograficznej pod
wpływem napromieniowania (jest to szczególny przypadek metody chemicznej);

metoda luminescencyjna (scyntylacyjna) – zastosowana w rentgenoradiometrach,
wykorzystuje świecenie określonych substancji chemicznych pod wpływem
promieniowania;
- 63 -

metoda jonizacyjna – wykorzystano jonizację substancji napromieniowanych: w
radiometrach – do pomiaru stopnia skażenia i rentgenometrach do pomiaru mocy
dawki.
Skażona żywność nie nadaje się do spożycia, gdyż w ten sposób niebezpieczne substancje
mogą zostać związane w komórkach organizmu, czego skutkiem jest daleko większa i dłuższa
ekspozycja
na
promieniowanie
jonizujące
niż
w
przypadku
powierzchownego
napromieniowania. Nie jest też możliwe uzdatnienie (oczyszczenie) skażonej żywności ani
wody w warunkach domowych. Zasadniczo na skażonym obszarze nie ma środków do życia.
Wszelkie zboża i rośliny uprawne giną lub wchłonąwszy substancje promieniotwórcze same
stają się źródłem napromieniowania. Ludzi, zwierzęta gospodarskie oraz żywność szczelnie
opakowaną (np. puszki) z terenów mniej skażonych poddaje się dezaktywacji i przewozi poza
obszar skażony.
Skażenie promieniotwórcze często bywa mylone z napromieniowaniem (ekspozycją na
promieniowanie jonizujące). Silne napromieniowanie może, ale nie musi, wywołać skażenie
wtórne, zależnie od rodzaju promieniowania i materiału, na który działa. Skażenie wtórne,
jeśli wystąpi, jest na ogół dużo słabszym źródłem promieniowania, niż pierwotny strumień
napromieniowujący (wyjątkiem jest np. tzw. brudna bomba).
- 64 -
7. Energia – tradycyjne vs. Odnawialne źródła energii – 4h
(tradycyjne źródła energii, energia alternatywna)
Odnawialne źródła energii to źródła energii, których używanie nie wiąże się z długotrwałym
ich deficytem - ich zasób odnawia się w krótkim czasie. W Ustawie Prawo energetyczne
odnawialne źródła energii zdefiniowano jako „źródła wykorzystujące w procesie
przetwarzania energię wiatru, promieniowania słonecznego, geotermalną, fal, prądów i
pływów morskich, spadku rzek oraz energię pozyskiwaną z biomasy, biogazu wysypiskowego,
a także z biogazu powstałego w procesach odprowadzania lub oczyszczania ścieków albo
rozkładu składowanych szczątek roślinnych i zwierzęcych”.
Rys.7.1. Sposoby pozyskiwania energii odnawialnej
Najważniejszym ze źródeł odnawialnych jest energia spadku wody. Pozostałe źródła
odnawialne - energia słoneczna, energia wiatru, biomasy, biogazu, fal, pływów morskich,
energia geotermalna i inne - są używane choć na mniejszą skalę. W krajach północnych
obserwujemy duże zainteresowanie i znaczne już wykorzystanie energii wiatru. W krajach
południowych, szczególnie na obszarze Sahary realizowane są projekty zmierzające do
znacznego zwiększenia wykorzystania energii słonecznej w celu późniejszego przesyłania jej
do krajów takich jak Francja, Hiszpania czy Włochy.
Do surowców odnawialnych należą:
- energia wód (w tym energia przypływów)
- energia geotermalna
- energia słoneczna
- 65 -
- energia wiatru
- biomasa (m. in. drewno /w tym pellety, zrębki, wióry itp./, słoma, biogaz, biopaliwa
Rys. 7.2 Przykłady wykorzystania energii odnawialnej
Wyżej wymienione źródła energii odpowiadają obecnie za około 1/5 światowej produkcji
energii, z czego zdecydowana większość przypada na energię wodną. Pozostałe odnawialne
źródła energii są mało popularne, głównie ze względu na wiele przeszkód związanych z ich
eksploatacją. Jedną z tych przeszkód jest cena energii odnawialnej. Przykładowo, koszt
kolektorów słonecznych, które zapewnią ciepłą wodę dla średniej wielkości domu, wynosi 10
– 15 tysięcy złotych. Dwa razy tyle zapłacimy za dostarczenie prądu do jednego domu za
pomocą przydomowej elektrowni wiatrowej. Produkcja energii z odnawialnych źródeł na
skalę przemysłową jest, więc póki co całkowicie nieopłacalna. Niemniej ceny tego typu
urządzeń spadają, a w dłuższej perspektywie inwestycje w zielone technologie zwracają się.
Pojawiają się też przeszkody i ograniczenia związane z położeniem geograficznym i strefami
klimatycznymi. Energię geotermalną można pozyskiwać wyłącznie w niektórych,
odpowiednich dla tego celu miejscach. Energia fal morskich jest natomiast zbyt potężna i
nieobliczalna – człowiekowi nie udało się jeszcze jej ujarzmić. Odnawialne źródła energii
pozostają zatem ciągle energią przyszłości. Około roku 2020 w północnej Polsce ma powstać
pierwsza elektrownia atomowa. To czy faktycznie powstanie oraz kiedy dokładnie to nastąpi
wciąż jest sprawą przyszłości. Już teraz jednak temat ten wzbudza sporo kontrowersji.
- 66 -
Energia wodna – wykorzystywana gospodarczo energia mechaniczna płynącej wody.
Współcześnie
energię wodną
zazwyczaj przetwarza się na
energię elektryczną
(hydroenergetyka, często oparta na spiętrzeniach uzyskanych dzięki zaporom wodnym).
Można ją także wykorzystywać bezpośrednio do napędu maszyn – istnieje wiele rozwiązań,
w których płynąca woda napędza turbinę lub koło wodne. Przed wynalezieniem maszyn
elektrycznych i upowszechnieniem elektroenergetyki energię wodną powszechnie
wykorzystywano do napędu młynów, foluszów, kuźni, tartaków i innych zakładów
przemysłowych. W latach 30. XIX wieku, w szczytowym okresie rozwoju transportu
rzecznego, napęd wodny stosowano przy przemieszczaniu barek po pochylniach pomiędzy
odcinkami kanałów na różnych poziomach (pochylnie takie zachowały się do dziś na Kanale
Elbląskim).
Energia wodna może być znacznie tańsza od spalania paliw kopalnych lub energii jądrowej.
Obszary bogate w energię wodną przyciągają przemysł niskimi cenami elektryczności. W
niektórych krajach o wykorzystaniu energii wodnej zaczynają decydować względy ochrony
środowiska, przeważając nad kalkulacją cen.
Zasoby hydroenergetyczne Polski szacowane są na około 13,7 TWh rocznie. Obecnie Polska
wykorzystuje swoje zasoby hydroenergetyczne jedynie w 12%, co stanowi 7,3% mocy
zainstalowanej w krajowym systemie elektroenergetycznym (dla porównania Norwegowie
uzyskują z energii spadku wody 98% energii elektrycznej). Małe wykorzystywanie elektrowni
wodnych spowodowane jest nieurozmaiconą rzeźbę terenu oraz małym spadkiem rzek.
Porównując elektrownie wodne dostarczają około 25% światowej produkcji elektrycznej.
Pozyskiwanie energii z tej metody najwięcej stosują kraje skandynawskie takie jak Norwegia,
lub Kanada i Nowa Zelandia. Na tle Europy pod względem ilości wody na jednego
mieszkańca, biorąc pod uwagę 26 państw, Polska znajduje się na 22 miejscu.
Rys. 7.2 Elektrownia wodna w Solinie
- 67 -
Pierwsza elektrownia wodna w Polsce „Struga” powstała w 1896 roku na rzece Słupi. W
okresie międzywojennym Polska posiadała 12 elektrowni wodnych. Niestety żadna z nich nie
miała mocy powyżej 10 MW. Przed II wojną światową największa elektrownia w Polsce
znajdowała się na Pomorzu w Gródku i zasilała energię elektryczna Gdynię. W latach
trzydziestych w Polsce postały również większe elektrownie w Dunajcu, Sole i Sanie. Po
wojnie w Polska otrzymała kilkanaście zakładów hydroenergetycznych min. w Pilchowicach i
Dychowie. Okres powojenny przyniósł stopniową rozbudowę elektrowni wodnych, jednak
tempo ich rozwoju było wyraźnie niższe od tempa rozwoju całej polskiej energetyki. W 1946
wzrosła ogólna moc do 160 MW. W latach sześćdziesiątych w Polsce uruchomiono kilka
dużych elektrowni w Polsce w Kornowie, Myczkowcach, Dębem, Solinie, Tresnej, Żydowie i
Włocławku . Największe wybudowane elektrownie wodne w ostatnich latach znajdują się w
Żarnowcu, Nidzicy oraz i w Porąbce-Żar.
Istnieje kilka rodzajów hydroelektrowni, co wynika z różnych sposobów wykorzystania siły
energetycznej rzek:
- przepływowe – budowane na dużych rzekach nizinnych, w wąskich i głębokich dolinach, np.
przy wodospadach lub w dolinach o dużym spadku;
- zaporowe – powstają w miejscu przegrodzenia doliny tamą. Powyżej tamy budowany jest
sztuczny zbiornik. Wydajność elektrowni zależy od wysokości, z jakiej spada woda;
- szczytowo-pompowe – posiadają dwa zbiorniki położone na różnych poziomach: górny i
dolny – wyrównawczy. W okresie niskiego zapotrzebowania na energię wodę z dolnego
zbiornika przepompowuje się do zbiornika górnego, z którego spuszczana jest w czasie
największego zapotrzebowania energetycznego, tzw. szczytu energetycznego.
Kilka zbiorników i hydroelektrowni umieszczonych wzdłuż jednej rzeki tworzy kaskadę, przez
co wielokrotnie wykorzystane są te same zasoby wody.
Zalety hydroenergetyki:

bardzo niskie koszty produkcji energii (samoczynnie przepływająca woda);

niskie koszty eksploatacji;

czysta technologia produkcji;

możliwość szybkiego wstrzymania i wznowienia produkcji.
Czynniki ograniczające rozwój hydroenergetyki:

wysokie koszty budowy zapór;

szkody ekologiczne, np. degradacja struktury gleby, zmiany hydrologiczne, zmiany w
siedliskach flory i fauny, zamulanie zbiorników retencyjnych;

wysokie koszty budowy linii przesyłowych do obszarów o dużym zapotrzebowaniu na
energię.
- 68 -
Energetyka alternatywna
Energetyka alternatywna to pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych. Należą do nich:
Pływy morskie – elektrownie buduje się w długich, wąskich zatokach lub lejkowatych
ujściach rzek, na obszarach, gdzie wysokość pływów wynosi co najmniej kilka metrów.
Produkcja energii odbywa się w czasie przypływu – gromadzenie wody w zatoce zamkniętej
tamą, i odpływu – wypuszczanie wody z zatoki. Dobowa cykliczność produkcji energii
decyduje, iż elektrownie tego typu stanowią jedynie uzupełnienie systemu energetycznego.
Najbardziej znane są elektrownie pływowe: w ujściu rzeki Rance we Francji (240 MW), w
zatoce Fundy w Kanadzie (20 MW), w Zatoce Kisłaja na półwyspie Kola (14 MW) oraz
kilkanaście elektrowni o mocy kilku MW na południowo-wschodnim wybrzeżu Chin.
Prądy morskie – wykorzystanie siły prądów morskich do produkcji energii znajduje się w
fazie eksperymentów prowadzonych głównie w Stanach Zjednoczonych i Japonii. Znana jest
jedna elektrownia tego typu położona u wybrzeży Florydy.
Falowanie – energia fal morskich wykorzystywana jest w niewielkich elektrowniach (10-40
MW) zbudowanych na Hawajach i w Japonii.
Różnica temperatur wód oceanicznych – uzyskując różnicę temperatur ok. 25°C w
zamkniętym obiegu ciepłych wód powierzchniowych i zimnych, zalegających na głębokości
ok. 1000 m, można otrzymać parę napędzającą maszyny prądotwórcze – elektrownia
maretermiczna. Ten sposób produkcji energii pozostaje w fazie eksperymentów, głównie ze
względu na bardzo wysoki koszt wytwarzania pary.
Siła wiatru – wiatrowe agregaty prądotwórcze instaluje się na obszarach, gdzie przez
znaczną część roku wiatr wieje z prędkością większą niż 4 m/s. Pojedyncze elektrownie
wiatrowe są niewielkie. Większe znaczenie mają zespoły wiatraków prądotwórczych, których
łączna moc przekracza nawet 1000 MW. Najwięcej takich zespolonych elektrowni znajduje
się w Niemczech, Danii, Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a ostatnio również w Wielkiej
Brytanii, Szwecji i Filipinach. Dużym mankamentem elektrowni wiatrowych jest hałas
powodowany przez wiatraki prądotwórcze.
Energia słoneczna – przetwarzanie cieplnej energii słońca na energię elektryczną może
odbywać się metodą pośrednią – heliotermiczną, lub bezpośrednią – helioelektryczną.
Elektrownie heliotermiczne to systemy zwierciadeł skupiających promienie słoneczne w
ognisku, w którym znajduje się woda. Z podgrzanej wody wytwarza się para napędzająca
turbiny. W elektrowniach helioelektrycznych słońce ogrzewa metal – półprzewodnik
bezpośrednio zamieniający energię świetlną na elektryczną. Najwięcej helioelektrowni jest w
stanie Kalifornia w USA, we Francji, na terenie Włoch i Niemiec. Najnowszą technologią jest
wykorzystywanie promieniowania słonecznego do uwalniania wodoru z wody na drodze
- 69 -
elektrolizy. Uwolniony wodór gromadzony jest w specjalnych zbiornikach w postaci płynnej,
a następnie wykorzystywany w elektrowniach. Technologię pozyskiwania wodoru za pomocą
Słońca stosuje się w Niemczech.
Rys. 7.3. Rozkład całkowitego promieniowania słonecznego w Polsce
Energia geotermiczna – to energia wód termalnych oraz ciepło skorupy ziemskiej zawarte w litej
skale. Obecnie wykorzystuje się głównie energię wód termalnych. Łączna moc wszystkich elektrowni
geotermalnych na świecie przekracza 5000 MW. Największe elektrownie i ciepłownie geotermalne
znajdują się w Stanach Zjednoczonych, we Włoszech, w Islandii, Nowej Zelandii, Meksyku i Japonii.
Ostatnio ciepło skorupy ziemskiej coraz częściej wykorzystuje się w Rosji, Chinach i wielu krajach
Europy, w tym w Polsce. W opinii wielu naukowców i specjalistów, energia geotermalna powinna być
traktowana jako jedno z głównych odnawialnych źródeł energii w Polsce. Jeśli w górach mamy
ogromne zasoby tych wód, a ostatnio nawet w Toruniu z sukcesem przeprowadzono odwierty i
uruchomiono stację grzewczą dla kilkunastu budynków to chyba jest to 100% prawda. Przemawia
również za tym fakt, iż nasz kraj należy do państw posiadających bardzo duże zasoby energii
geotermalnej. Zasoby wód geotermalnych można spotkać w skałach budujących przeważającą część
naszego kraju przede wszystkim na terytorium Niżu Polskiego, Sudet i Podhala. Do praktycznego
zagospodarowania nadają się obecnie wody występujące na głębokościach do 3000-4000 m.
Temperatury wód w takich złożach osiągają od 20 do 130°C. Interesujące warunki posiadają również
Sudety. Udokumentowane zasoby eksploatacyjne wód geotermalnych z odwiertów, dla których
- 70 -
wykonano odpowiednie badania i dokumentacje, wahają się w zakresie 50-550 m3/h. Jak mówią
badania biorąc pod uwagę aktualne ceny tradycyjnych nośników energii, opłacalne pod względem
ekonomicznym zakłady i instalacje geotermalne można budować na ok. 40% powierzchni kraju.
Bardziej optymistyczne podejście zakłada znacznie większe możliwości w tym zakresie.
Rys. 7.4. Proces kreowania odnawialnej energii geotermalnej w przyrodzie.
Jako przykład pozytywnego wykorzystania
w naszym kraju geotermii możemy podać ostatnią
inwestycję Termy w Białce Tatrzańskiej, która będzie mogła pomieścić do 1.500 osób. Temperatura
wody w 6 zewnętrznych i 6 wewnętrznych basenach będzie utrzymana w granicach 27-36 stopni C.
Rys. 7.5 Termy w Białce Podhalańskiej
- 71 -
Energia biomasy – to energia pochodząca z bezpośredniego spalania odpadów przemysłowych,
komunalnych i biomasy, np. wierzby energetycznej, drewna odpadowego, trocin, kory, słomy,
rzepaku, słonecznika, malwy. Inną technologią wykorzystania biomasy jest proces fermentacji w
wyniku działania bakterii beztlenowych i otrzymywanie biogazu, który poddany dalszym procesom
chemicznym przekształcany jest w metan. Metan otrzymuje się również w procesie oczyszczania
ścieków oraz utylizacji odpadów na wysypiskach śmieci. W skali świata udział energetyki
alternatywnej w produkcji energii elektrycznej jest znikomy. Główną tego przyczyną są bariery
technologiczne, bardzo wysoki koszt jednostkowy produkcji oraz duża zależność od warunków
przyrodniczych – pór roku, dobowego cyklu dnia i nocy, klimatu.
Biomasa jest odnawialnym źródłem energii, czyli takim, które pozyskuje się z naturalnych procesów
przyrodniczych stale odnawialnych. Biomasa to stałe lub ciekłe substancje pochodzenia roślinnego
lub zwierzęcego, które ulegają biodegradacji. Biomasa jest produktem z innych produktów, odpadów
i pozostałości z produkcji rolnej i leśnej. Biomasa może być produkowana praktycznie przez każdego i
dzięki temu może w bardzo szybki sposób się rozpowszechnić. De facto dla ludzi niestety nie jest
najważniejsze czy coś jest ekologiczne czy nie. Większą rolę odgrywa tutaj ekonomia. Jednak Biomasa
spełnia warunki zarówno ekologiczne jak i ekonomiczne. Pochodzenie biomasy jest bardzo
różnorodne: produkcja roślinna, odpady występujące w rolnictwie i przemyśle rolno-spożywczym,
gospodarstwach domowych, jak i gospodarce komunalnej. Biomasa może także pochodzić z odpadów
drzewnych w leśnictwie, przemyśle drzewnym i celulozowo-papierniczym. Biomasę uprawia się na
plantacjach roślin energetycznych. Ważnym źródłem biomasy są odpady w produkcji zwierzęcej
(gnojowica, biogaz) oraz odpady w gospodarce komunalnej (osady ściekowe, odpady z gospodarstw
domowych, makulatura). – Zdecydowana większość tych produktów może być wykorzystywana w
energetyce jako biopaliwa, to jest źródła energii otrzymane z biodegradowalnych frakcji produktów,
odpadów i pozostałości z rolnictwa, leśnictwa i pokrewnych przemysłów.
Rys. 7.5. Schemat małej biogazowni
- 72 -
8. Ekonomiczne aspekty ochrony środowiska – 4 h
(aspekty prawne, cykl życia produktu/technologii)
Gospodarkę odpadami w Polsce – regulują ustawy:
 Ustawa o odpadach (Dz. U. z 2013 r., poz.21)

Ustawa o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi
odpadami oraz o opłacie produktowej (Dz. U. z 2007 r. Nr 90, poz. 607, z późn. zm.)

Ustawa o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (Dz. U. Nr 63, poz. 638, z późn.
zm.)

Ustawa o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. Nr 180 poz. 1495 z
późn. zm.)

Ustawa o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 25, poz. 202 z
późn. zm.)

Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz. U. z 2012 r. poz. 391 z
późn. zm.)
DZIAŁALNOŚĆ KONTROLNA
Ustawa o Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. z 2007 r. Nr 44, poz. 287, z późn. zm.)
Kontrola przestrzegania:

przepisów o ochronie środowiska i racjonalnym użytkowaniu zasobów przyrody

decyzji ustalających warunki korzystania ze środowiska

oraz zakresu, częstotliwości i sposobu prowadzenia pomiarów wielkości emisji
Kontrola eksploatacji instalacji i urządzeń chroniących środowisko przed zanieczyszcz.

Udział w przekazywaniu do użytku obiektów lub instalacji realizowanych jako
przedsięwzięcie mogące znacząco oddziaływać na środowisko

Podejmowanie decyzji wstrzymujących działalność prowadzoną z naruszeniem
wymagań związanych z ochroną środowiska lub naruszeniem warunków korzystania
ze środowiska
Sprawdzenie realizacji obowiązku wynikającego z ustawy o utrzymaniu czystości i porządku
w gminach, dotyczącego osiągnięcia poziomów recyklingu i przygotowania do ponownego
użycia frakcji odpadów komunalnych w postaci papieru, metali, tworzyw sztucznych i szkła
Główny Inspektor Ochrony Środowiska - Wojewoda przy pomocy wojewódzkiego inspektora
ochrony środowiska jako kierownika wojewódzkiej inspekcji ochrony środowiska,
wchodzącej w skład zespolonej administracji wojewódzkiej oraz upoważnieni przez nich
pracownicy inspekcji ochrony środowiska
- 73 -
Art.79. ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z
późn. zm.) organ kontroli zawiadamia przedsiębiorcę o zamiarze wszczęcia kontroli
Kontrolę wszczyna się nie wcześniej niż:
- po upływie 7 dni
- i nie później niż przed upływem 30 dni od dnia doręczenia zawiadomienia
Nie dotrzymanie tego terminu powoduje, że jej wszczęcie wymaga ponownego
zawiadomienia.
Opracowanie Strategii działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki
Wodnej na lata 2013–2016 z perspektywą do 2020 r. (zwanej dalej Strategią NFOŚiGW)
wynika bezpośrednio z zapisów ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony
środowiska (zwanej dalej POŚ). W art. 400k określono, że do zadań Zarządu NFOŚiGW należy
opracowanie projektu strategii działania Narodowego Funduszu, a w art. 400h zapisano, że
do zadań Rady Nadzorczej Narodowego Funduszu należy uchwalenie tej strategii, raz na 4
lata, w terminie do 30 września roku poprzedzającego pierwszy rok objęty strategią. Okres
obowiązywania obecnej Strategii działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i
Gospodarki Wodnej na lata 2009–2012 kończy się w roku 2012, w związku z tym kolejna
strategia jest opracowana na okres 2013–2016 i odnosi się również do perspektywy do roku
2020.
Rys. 8.1. Struktura celów i priorytetów NFOŚiGW
NFOŚiGW wzmocni rolę lidera systemu finansowania ochrony środowiska i gospodarki
wodnej w Polsce, poprzez elastyczne dostosowywanie się do zmian w otoczeniu, szczególnie
w następujących zakresach:
- 74 -
• wspieranych dziedzin – konsolidacja wspieranych celów, jasne ich określenie i zmniejszenie
liczby priorytetów.
Zmiana alokowania środków i skierowanie największego strumienia finansowania na
działania związane z szeroko rozumianą niskoemisyjną i zasobooszczędną gospodarką,
ochroną klimatu i zapobieganiem jego zmianom (w tym gospodarką wodną),
ekoinnowacjami
służącymi
poprawie
konkurencyjności
podmiotów
gospodarczych
działających w Polsce oraz zmniejszaniem wykorzystania zasobów naturalnych, a także z
tworzeniem zielonych miejsc pracy;
• wspieranych sektorów – finansowanie skierowane będzie głównie do jednostek samorządu
terytorialnego, przedsiębiorstw i gospodarstw domowych. Przy tej kierunkowej zmianie
głównym wyznacznikiem będzie maksymalizacja efektu ekologicznego uzyskana na skutek
dofinansowania ze środków NFOŚiGW;
• instrumentów finansowych i struktury finansowania – istotnym działaniem będzie
tworzenie instrumentów, dzięki którym, np. poprzez zaangażowanie strony trzeciej (ESCO2,
partnerstwo publiczno-prywatne, w tym koncesje) jednostki samorządu terytorialnego będą
realizowały swoje zadania i zaspokajały potrzeby mieszkańców, bez zwiększania zadłużenia.
Przewiduje się dążenie do znaczącego zwiększenia udziału finansowania zwrotnego w
stosunku do bezzwrotnego ze środków własnych w roku 2016 w stosunku 65/35. Jako
docelowy, rekomendowany poziom udziału w roku 2020 – 80/20 (przekształcanie się w
fundusz rewolwingowy). Jednocześnie zakłada się, że pomoc bezzwrotna będzie udzielana,
co do zasady, jako wsparcie ukierunkowane na pozyskanie zewnętrznych źródeł
finansowania (np. dopłaty do oprocentowania kredytów bankowych i emisji obligacji
komunalnych lub do wykupu obligacji) lub jako element
zachęty do podejmowania
inwestycji proekologicznych (umorzenia). Zakładany poziom finansowania zwrotnego może
ulec zmianie w sytuacji niekorzystnych uwarunkowań w sektorze finansów publicznych,
ograniczających możliwości jego zadłużania;
• struktury organizacyjnej i sposobu działania – zwiększenie efektywności organizacyjnej w
związku z rozwojem współpracy z partnerami zewnętrznymi. Obok kontynuowania
dotychczasowej działalności i bezpośredniego dofinansowywania dla beneficjentów, w tym
pełnienia funkcji Instytucji Wdrażającej, również w nowej perspektywie finansowej UE,
celem NFOŚiGW w ramach nowej perspektywy Unii Europejskiej będzie dodatkowo
funkcjonowanie jako Fundusz funduszy, czyli pośrednik finansowy, wdrażający innowacyjne
instrumenty finansowe ze środków unijnych (instrumenty zwrotne typu pożyczki lub
obejmowanie, nabywanie udziałów akcji, obligacji oraz stosowanie poręczeń). W zakresie
środków krajowych, NFOŚiGW w porozumieniu z Ministrem Środowiska będzie wyznaczał i
określał zasady wsparcia i kierował to wsparcie do beneficjentów za pośrednictwem
instytucji współpracujących z NFOŚiGW (głównie WFOŚiGW i banki);
- 75 -
• kwantyfikacji celów – precyzyjna kwantyfikacja celów zarówno ekologicznych, jak i
organizacyjnych. Monitorowanie osiągania zakładanych poziomów mierników, a w
przypadku
wystąpienia
ryzyka
ich
nieosiągnięcia
szybkie
podejmowanie
działań
zmierzających do jego eliminacji.
Gospodarowanie odpadami to nie tylko instalacje do zagospodarowywania, przetwarzania i
wykorzystania
odpadów
komunalnych
–
to
również
unieszkodliwianie
odpadów
niebezpiecznych, (m.in. „elektrośmieci”), rozbrajanie tzw. bomb ekologicznych, pomoc w
zamykaniu i rekultywacji składowisk, wspieranie recyklingu pojazdów, pomoc w usuwaniu
azbestu, finansowanie działań planistycznych i wiele innych zadań.
Tab.8.1. Programy realizowane w ramach działań NFOŚiGW
Cel
Program
Finansowanie
Beneficjienci
Instalacje do odzysku,
przekształcania,
unieszkodliwiania
odpadów komunalnych
3.1. Gospodarowanie
odpadami
komunalnymi
Część 1. Rozwój
systemów służących
zagospodarowaniu
odpadów komunalnych
Pożyczka do 75%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
przedsiębiorcy
Budowa wzorcowego
centrum selektywnego
zbierania odpadów
3.1. Gospodarowanie
odpadami
komunalnymi
Część 2. Rozwój
selektywnej zbiórki
odpadów
Dotacja do 60%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
przedsiębiorcy
3.2. Zamykanie i
rekultywacja
składowisk odpadów
komunalnych
Pożyczka do 75%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
przedsiębiorcy
Instalacje do odzysku,
przekształcania,
unieszkodliwiania,
zbiórki odpadów innych
niż komunalne
3.3. Gospodarowanie
odpadami innymi niż
komunalne
Część 1. Rozwój
systemów
gospodarowania
odpadami...
Pożyczka do 75%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
przedsiębiorcy
Unieszkodliwianie
odpadów zawierających
3.3. Gospodarowanie
odpadami innymi niż
Dotacja
za pośrednictwem
JST*
Przedsięwzięcia
dotyczące zamykania i
rekultywacji składowisk
odpadów
(Pożyczka)
- 76 -
azbest
komunalne
Część 2. Usuwanie
wyrobów zawierających
azbest
Inwestycje związane z
demontażem oraz
zagospodarowaniem
odpadów w wyniku
demontażu pojazdów
3.4. Dofinansowanie
recyklingu pojazdów
Część 3.
Dofinansowanie
demontażu pojazdów
oraz gospodarowania
odpadami po
demontażu
Likwidacja odpadów
niebezpiecznych
określonych przez GIOŚ*,
jako „bomby
ekologiczne”
3.5. Rekultywacja
terenów
zdegradowanych
Część 1. Wskazane
przez GIOŚ* - „bomby
ekologiczne”
Przedsięwzięcia
dotyczące rekultywacji
terenów
zdegradowanych, w tym
zdegradowanych przez
przemysł
3.5. Rekultywacja
terenów
zdegradowanych
Część 2. Rekultywacja
terenów
zdegradowanych
Uzupełnienie
dofinansowania do
unieszkodliwiania
odpadów komunalnych
uzyskujących wsparcie w
ramach II osi POIiŚ*
3.6. Współfinansowanie
II osi POIiŚ*gospodarka odpadami i
ochrona powierzchni
ziemi
Część 1. Uzupełnienie
dofinansowania II osi
POIiŚ*
Umożliwienie
unieszkodliwienia
odpadów dla
beneficjentów II osi
POIiŚ*, gdzie WFOŚiGW*
pełnią funkcje IW*
Przedsięwzięcia
dotyczące zamykania i
rekultywacji składowisk
WFOŚiGW*
Pożyczka do 75%
kosztów
kwalifikowanych
Dotacja do 80%
kosztów
kwalifikowanych
Pożyczka do 80%
kosztów
kwalifikowanych
Przedsiębiorcy
JST* i ich związki,
podmioty publiczne,
przedsiębiorcy
Pożyczka do 80%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
podmioty publiczne,
przedsiębiorcy
Pożyczka
Beneficjenci II osi
POIiŚ*, podmioty
upoważnione przez
beneficjentów
3.6. Współfinansowanie
II osi POIiŚ*gospodarka odpadami i
ochrona powierzchni
ziemi Część 3.
Wdrażana przez
WFOŚiGW*
Pożyczka
WFOŚiGW* pełniące
rolę IW* II osi
POIiŚ*, Beneficjenci
II osi priorytetowej
POIiŚ*
3.2. Zamykanie i
rekultywacja
składowisk odpadów
Dotacja do 50%
kosztów
kwalifikowanych
JST* i ich związki,
przedsiębiorcy
- 77 -
odpadów
komunalnych
przedsięwzięcia
Inwestycje w zakresie
zmniejszenia ilości
nielegalnych odpadów
3.3. Gospodarowanie
odpadami innymi niż
komunalne
Część 3.
Międzynarodowe
przemieszczanie
odpadów
Zgodnie z trybem
rozpatrywania
wniosków o
przekazanie
środków na
realizację zadań
PJB*
Organy administracji
państwowej, GIOŚ*
Demontaż pojazdów
wycofanych z
eksploatacji
3.4. Dofinansowanie
recyklingu pojazdów
Część 1. Demontaż
pojazdów
Dopłata
Przedsiębiorcy
prowadzący stacje
demontażu
pojazdów
Zbieranie i przekazanie
do demontażu
porzuconych pojazdów
3.4. Dofinansowanie
recyklingu pojazdów
Część 2. Zbieranie
pojazdów
Dotacja
Gminy, powiaty
Unieszkodliwienie
odpadów poprzez
dofinansowanie
przedsięwzięć
oczekujących na decyzję
o wsparciu w ramach II
osi POIiŚ*
3.6. Współfinansowanie
II osi POIiŚ*gospodarka odpadami i
ochrona powierzchni
ziemi
Część 2. Dla
potencjalnych
beneficjentów POIiŚ*
Pożyczka
Potencjalni
beneficjenci POIiŚ*
Dotacja
Osoby fizyczne
prowadzące
działalność
gospodarczą, osoby
prawne, jednostki
org. nieposiadające
osobowości
prawnej, SJB*
realizujące projekty
LIFE+
(Dotacja)
Przedsięwzięcia
realizowane na terenie
RP, przyczyniające się do
osiągnięcia celów LIFE+
9.1. Współfinansowanie
LIFE+
Przeciwdziałanie
powstawaniu odpadów,
redukcja,
unieszkodliwianie,
odzysk odpadów
komunalnych
Priorytet II POIiŚ*,
działanie 2.1.
Kompleksowe
przedsięwzięcia z
zakresu gospodarki
odpadami
komunalnymi
- 78 -
Dotacja
Przedsięwzięcia
powyżej 25 mln
EUR
JST* i ich związki,
podmioty
świadczące usługi w
ramach obowiązków
własnych JST*,
Marszałkowie
Województw
Przywrócenie
naturalnego
ukształtowania terenu
i/lub osiągnięcia przez
glebę lub ziemię
zawartości substancji
zgodnych z wymaganymi
standardami.
Priorytet II POIiŚ*,
działanie 2.2.
Przywracanie terenom
zdegradowanym
wartości przyrodniczych
i ochrona brzegów
morskich
Racjonalizacja
gospodarki zasobami
naturalnymi i odpadami,
w tym zmniejszenie ilości
wytwarzanych odpadów
innych niż komunalne
Priorytet IV POIiŚ*,
działanie 4.2.
Racjonalizacja
gospodarki zasobami i
odpadami w
przedsiębiorstwach
Dotacja
JST* i ich związki,
podmioty
świadczące usługi w
ramach obowiązków
własnych JST*,
wojewodowie, PGL
Lasy Państwowe,
urzędy morskie,
wojsko.
Dotacja
Maksymalne
dofinansowanie 20
mln PLN
Małe, średnie i duże
przedsiębiorstwa
Legenda:
GIOŚ - Główny Inspektorat Ochrony Środowiska
IW - instytucja wdrażająca
JST - jednostki samorządu terytorialnego
PJB - państwowe jednostki budżetowe
POIiŚ - Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko
WFOŚiGW - Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
WPGO - Wojewódzki Plan Gospodarki Odpadami
Rys. 8.2. Wydatki wg dziedzin planowane przez NFOŚiGW
- 79 -
Recykling sprzętu elektronicznego
Zasady recyklingu wysłużonych i często bardzo toksycznych urządzeń elektrycznych i
elektronicznych regulowane są przez wiele międzynarodowych i krajowych aktów prawnych.
Zagospodarowania starego sprzętu wpisuje się w realizację idei „zrównoważonego rozwoju”
w procesie gospodarowania zasobami.
Przepisy dotyczące zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu zużytego sprzętu
elektrycznego i elektronicznego (ZSEE) określają trzy unijne dyrektywy, przyjęte przez
Parlament Europejski w 2003 roku. Dokument 2002/95/WE (RoHS) z 2003 roku zobowiązuje
państwa członkowskie do przyjęcia aktów prawnych ograniczających wykorzystanie
toksycznych substancji przy produkcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych. Dokument
definiuje również pojęcie „sprzętu elektrycznego i elektronicznego” (SEE). W myśl dyrektywy
jest to urządzenie, którego „prawidłowe działanie uzależnione jest od prądu elektrycznego
lub pól elektromagnetycznych” - czytamy w art 3. unijnego aktu prawnego.
Dyrektywa 2002/96/WE (WEEE) wskazuje na konieczność przyjęcia przez wszystkie kraje
członkowskie spójnych uregulowań prawnych dotyczących ochrony środowiska naturalnego
poprzez właściwe zagospodarowanie elektrośmieci. Kluczowe znaczenie mają artykuły 8 i 9.
Nakazują one państwom unijnym uchwalenie ustaw, które zobowiązują producentów SEE do
finansowania zbierania, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonego sprzętu z
gospodarstw domowych, instytucji i przedsiębiorstw. Trzeci z „recyklingowych” dokumentów
– 2003/108/WE - modyfikuje art. 9 poprzedniej dyrektywy, zdejmując z producentów sprzętu
obowiązek finansowania recyklingu zużytych urządzeń, które pochodzą z firm i instytucji.
Polskie ustawodawstwo regulujące sposób postępowania z elektrośmieciami opiera się na
sześciu ustawach oraz kilku rozporządzeniach Ministra Środowiska. Podstawowe znaczenie
dla funkcjonowania systemu zbierania i przetwarzania ZSEE w Polsce ma Ustawa o zużytym
sprzęcie elektrycznym i elektronicznym z 29 lipca 2005 r. Implementuje ona do polskiego
prawa zalecenia unijnej dyrektywy 2002/96/WE (WEEE). Zobowiązuje ona producentów i
importerów sprzętu elektrycznego i elektronicznego do organizowania, finansowania,
zbierania, odbioru, przetwarzania, odzysku i recyklingu wysłużonych urządzeń. Ponadto art.
5 stanowi, że demontaż ZSEE może być prowadzony wyłącznie w specjalnych zakładach
przetwarzania.
Ustawa wprowadziła także obowiązek umieszczania na obudowie urządzeń symbolu
przekreślonego kosza na śmieci. Znaczek jest informacją dla konsumentów, że po
zakończeniu użytkowania, sprzętu nie wolno wyrzucać do kontenerów na śmieci. Zgodnie z
art. 42, pkt 1 ustawy od 1 lipca 2006 roku sprzedawcy mają obowiązek nieodpłatnego
przyjęcia zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego na zasadzie "1 za 1”, czyli
telewizor za telewizor, toster za toster, odtwarzacz DVD za odtwarzacz DVD, świetlówka za
świetlówkę itp.
- 80 -
Z początkiem 2009 roku weszła w życie nowelizacja ustawy ZSEE z 2005 r., usprawniająca
system gospodarowania odpadami elektrycznymi i elektronicznymi. Celem noweli jest
osiągnięcie jeszcze w tym roku wyznaczonego przez Unię Europejską poziomu 4 kg
zebranych elektrośmieci na mieszkańca. Jak podkreśla Ministerstwo Środowiska zmiany
przepisów były konieczne, ponieważ w naszym kraju przetwarzano zbyt mało zużytego
elektrosprzętu – w 2007 roku zaledwie 0,71 kg na mieszkańca (dane z raportu Głównego
Inspektoratu Ochrony Środowiska).
Dofinansowanie systemu recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji w roku 2012
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 20 stycznia 2005 r. o recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji (Dz.U. Nr
25, poz. 202, z późn. zm.)
Ustawa z dnia 20 listopada 2009 r. o zmianie ustawy - Prawo ochrony środowiska oraz
niektórych innych ustaw (Dz. U. 2009 nr 215 poz. 1664)
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 października 2010 r. w sprawie obliczania
poziomów odzysku i recyklingu pojazdów wycofanych z eksploatacji
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 10 listopada 2010 r. w sprawie rocznego
sprawozdania o pojazdach wycofanych z eksploatacji (Dz. U. Nr 225, poz. 1471)
Rozporządzenie Rady Ministrów z 29 marca 2010 r. ws. zakresu informacji przedstawianych
przez podmiot ubiegający się o pomoc de minimis
Niewiele jest w Polsce nowoczesnych, zautomatyzowanych linii technologicznych do
demontowania wyeksploatowanych samochodów. Obecnie kasacji pojazdów dokonują
niewielkie stacje demontażu, co ma swoje plusy i minusy. Do plusów należy zaliczyć
głębokość" recyklingu. Praktycznie cały pojazd jest rozmontowany na elementy pierwsze, co
w przypadku dużych zakładów, które posiadają strzępiarkę, jest nieopłacalne. Z drugiej
strony, małe podmioty mogą w sposób niewłaściwy postępować z odpadami problemowymi,
takimi jak: siedzenia, pianki poliuretanowe, płyny. Ponadto magazynowanie na niewielkim
placu podwyższa koszty funkcjonowania zakładu. Powstaje więc duże ryzyko deponowania
na dzikich składowiskach odpadów niebezpiecznych. Dla porównania stacji tzw. małych
i średnich demontujących w skali roku ok. 500 pojazdów jest w Polsce 700 a w krajach Unii
ponad 10 000. Należy się spodziewać dalszego wzrostu ilości takich zakładów. W praktyce,
demontaż pojazdów jest prowadzony równolegle z usługami naprawczymi przy autokomisach, zakładach mechaniki pojazdowej oraz w skupach surowców wtórnych. Aktualnie
obowiązujące przepisy ochrony środowiska nakładają nadzór nad stacjami demontażu na
wojewodę. Jego zadaniem jest ujednolicenie warunków i standardów jakim przedmiotowe
stacje powinny odpowiadać. Jest to konieczne, gdyż wyeksploatowany pojazd może być
- 81 -
klasyfikowany jako odpad niebezpieczny lub inny. W pierwszym przypadku zagrożenie
stwarzają: płyny eksploatacyjne (chłodnicze, oleje silnikowe i hydrauliczne, elektrolity z
akumulatorów), układy klimatyzacyjne, poduszki powietrzne. Drugą grupę stanowią
samochody pozbawiane omawianych substancji. Automatycznie rodzi się pytanie: "Co się
stało z odpadami niebezpiecznymi?" Odpowiedź nasuwa się sama. Zostały w sposób nie
ewidencjonowany i niewłaściwy odprowadzone do środowiska naturalnego. Praktyki takie są
częste ponieważ z tak sklasyfikowanym pojazdem wiąże się mniej obowiązków. Problem jest
szczególnie wart uwagi w sytuacji ciągłego importu starych, zużytych samochodów z krajów
zachodnich. Działalność polegającą na demontowaniu pojazdów należy zgodnie z prawem
(Dz.U. 2002 nr 179 poz. 1490) traktować jako mogące w sposób szczególny oddziaływać na
otoczenie poprzez gromadzenie odpadów niebezpiecznych. Przedsiębiorca może zostać
zobligowany do sporządzenia raportu oceny oddziaływania na środowisko (dotyczy to
również składnic złomu o obszarze powyżej 0,5 ha). Wraki samochodowe przeznaczone do
demontażu powinny być dostarczone kompletne tzn. ze wszystkimi podzespołami (nadwozie
i silnik - z numerami identyfikacyjnymi a także siedzenia, płyny eksploatacyjne).
Nie uwzględniony jest akumulator. Zakłada się, iż wprowadzenie opłaty produktowej
i depozytowej spowodowało, że akumulatory będą wyjmowane przez ostatnich właścicieli
z powodu kaucji. Stary podlega wymianie na nowy. W przypadku nieposiadania akumulatora,
uiszczana jest kaucja w wysokości od 30 do 50 zł. Według uregulowań prawnych za
kompletny pojazd należy uznać 90% pierwotnej jego masy bez paliwa. Stacja demontująca
powinna posiadać szczelny plac np. asfalt. Kostki brukowej lub innej nie można stosować.
Demontaż pojazdu powinien odbywać się w pomieszczeniu zamkniętym, o łatwo zmywalnej
powierzchni. Pierwszym etapem procesu jest pozbawienie samochodu odpadów
niebezpiecznych. Dopuszczalnym jest aby zakład nie posiadał kanału, lecz powinien być
wyposażony w odpowiednie narzędzia: pompę odprowadzającą płyny poeksploatacyjne do
właściwych pojemników w celu zmagazynowania a następnie przekazania specjalistycznym
firmom, podnośnik, obrotnicę. Po osuszeniu z oleju, płynów hamulcowych, płynów
chłodniczych, płynów z urządzeń klimatycznych oraz filtrów paliwa i oleju, wrak trafia do
pomieszczenia w którym demontuje się go na części. W celu właściwej gospodarki
odpadowej części użyteczne należy przechowywać w oddzielnym pomieszczeniu. Docelowo
zaleca się utworzenie sklepu z częściami uzyskanymi poprzez recykling. Płyny
poeksploatacyjne, filtry i inne odpady niebezpieczne przechowuje się w zamkniętym
pomieszczeniu na powierzchni utwardzonej, łatwo zmywalnej, wyposażonej w sorbent np.
piasek lub trociny (aby w razie wycieku móc je zneutralizować). Na terenie stacji musi
znajdować się pojemnik na zaolejone trociny, piasek a także czyściwo. Elementy
tapicerowane, części karoserii powinny być po wyczyszczeniu odsprzedane indywidualnym
odbiorcom lub do punktom skupu surowców wtórnych (ustawa nakazuje sprzedaż
ostatecznym recyklerom"). Gdy zakład posiada uprawnienia do transport odpadów
- 82 -
odprowadza je sam, jeśli nie, za pośrednictwem podmiotu dysponującego stosownymi
pozwoleniami. Obecnie obserwujemy pewną liberalizację zasad. Jeżeli pojazd nie wpływa
degradująco na środowisko (nie wypływają z niego płyny eksploatacyjne) nie wymaga
pozwolenia o którym jest mowa w ustawie o odpadach z 27 kwietnia 2001 r. Konieczna jest
jednak stosowna informacja w projekcie gospodarki odpadami celem przejrzystości działań
proponowanych przez stację demontażu.
Wcześniejsze okresy historii ludzkości można wyróżnić według materiałów, jakich wtedy
używano; np. była era kamienia, brązu. Nasz wiek jest wiekiem materiałów, wiekiem
nadmiaru, którego cechą wyróżniającą nie jest używanie jakiegoś określonego surowca, ale
ogrom zużycia materiałów. W skali całego świata przetwarzamy albo zużywamy 26 mld ton
materiałów rocznie, w tym 20 mld ton kamienia, żwiru i piasku używanych do budowy dróg i
w budownictwie; na stal przetwarza się ponad 1 mld ton rudy żelaza; z kopalni złota
wydobywa się 700 mln ton złotonośnych rud. Z lasów pochodzi 1,7 mld ton drewna na opał,
około 1 mld ton do produkcji wyrobów z drewna i ponad 300 mln ton do produkcji papieru.
Dla uzupełnienia ubytków fosforu i potasu, pobieranych z gleby przez rośliny uprawne,
wydobywamy rocznie 139 mln ton fosforytów i 26 mln ton węglanu potasu.
Rys. 8.2. Przykład cyklu życia produktu
Każdy z 6,1 mld mieszkańców Ziemi zużywa średnio 137 kg stali rocznie w samochodach,
urządzeniach gospodarstwa domowego, budynkach i innych wyrobach. Oznacza to, że każdy
z nas zużywa co roku dwa razy więcej stali, niż sam waży. Wyprodukowanie tej ilości stali
- 83 -
wymaga przetworzenia 340 kg rudy żelaza na osobę. Zużycie materiałów jest o wiele
większe, niż potrafimy to sobie wyobrazić, dlatego, że stykamy się tylko z produktami
finalnymi; widzimy stal w naszym samochodzie albo w lodówce, a nie widzimy tony rudy, z
której została ona wytopiona; widzimy papier, na którym wydrukowano gazety, albo na
którym piszemy listy,
ale nie sąg drewna zużyty do jego produkcji.
Przetwarzanie coraz większych ilości rud metali wiąże się z zanieczyszczaniem powietrza i
wody
w
najbliższym
otoczeniu.
Ogrom
gospodarki
materiałowej
sprawia,
że
zanieczyszczenia, zużycie energii oraz zniszczenia fizyczne ziemi coraz trudniej tolerowane.
Produkcja metali wymaga zużycia ogromnej ilości energii. W Stanach Zjednoczonych tylko
przemysł stalowy potrzebuje tyle energii elektrycznej, ile 90 mln gospodarstw domowych.
Ewolucję gospodarki globalnej kształtowały dwie koncepcje zrodzone w połowie XX w.:
zaprogramowane starzenie się wyrobów oraz produkty jednorazowego użytku. Obie
zostały entuzjastycznie podchwycone w Stanach Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej
jako sposób promowania wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Im szybciej dany produkt się
zużywał i trafiał na śmietnik, tym szybciej miała się rozwijać gospodarka.
Coroczne zmiany modeli wielu produktów stały się dźwignią wzrostu sprzedaży. Co roku
pojawiają się nowe modele samochodów. Ich prezentacja staje się najważniejszym
wydarzeniem w kalendarzu ekonomicznym głównych krajów uprzemysłowionych, gdyż
automatycznie przyczynia się do obniżenia wartości modeli z poprzedniego roku. Zmiany
modeli miały na celu nie tyle poprawę sprawności pojazdów, ile zwiększenie sprzedaży. Dziś
jednorazowe są praktycznie wszystkie materiały higieniczne, długopisy, wiele sztućców i
naczyń, ale także baterie czy telefony komórkowe. Cykl życia wielu produktów zmniejszył się
do zaledwie kilku lat, np. pralki, żelazka czy komputera. Produkowane są w wersjach, które
praktycznie nie są naprawialne, ze względu na jednorazowe elementy i sposób
projektowania – dziś aby wyjąć to co wpadnie do bębna pralki – należy wymienić grzałkę lub
pompę.
Gospodarka opierająca się na produktach jednorazowego użytku rozwinęła się w drugiej
połowie ubiegłego wieku. Tego rodzaju wyroby, których upowszechnieniu sprzyjały względy
wygody i sztucznie zaniżone ceny energii, składają się na dużą część śmieci codziennie
produkowanych; na wysypiskach ląduje jeszcze większa częścią używanych surowców. Do
tego dochodzą wszechobecne dziś opakowania – często ich masa i wielkość przekracza masę
samego produktu.
- 84 -
Literatura
[1]
[2]
[3]
[4]
[5]
[6]
[7]
[8]
[9]
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
Kuciel S., Rydarowski H. : Biokompozyty z surowców odnawialnych, Politechnika Krakowska
2012
Mikuła J., Kuciel S. Gospodarka odpadami i recykling tworzyw sztucznych. Politechnika
Krakowska 2013
Kuciel S., Ryszkowska J., Liber-Kneć. rozdział 5.7 monografii A.K. Błędzki, J.Kijeński, R. Jeziórska
„Odzysk i recykling materiałów polimerowych”, Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2011,
264-307
Kuciel S. (red): Kompozyty polimerowe na osnowie recyklatów z włóknami naturalnymi,
Politechnika Krakowska, Kraków 2010,
Kuciel S., Kuźniar P., Liber-Kneć A.: Polyamides from renewable sources as matrices of short
fiber reinforced biocomposites, Polimery, 9, 2012
LCA PN-EN ISO 14040: Zarządzanie środowiskowe – Ocena cyklu życia – Zasady i struktura,
PKN, Warszawa, 2000.
Kowalski Z., Kulczycka J., Góralczyk M.: Ekologiczna ocena cyklu życia procesów wytwórczych
(LCA), WNT, Warszawa 2007.
Saechtling H.: Tworzywa sztuczne – poradnik, WNT Warszawa, 2000, 376-377.
B.K.: Tworzywa w liczbach, Polimery 55, 2010, 3, 239-241.
Fakty o tworzywach sztucznych 20011 - Analiza produkcji, zapotrzebowania i odzyskiwania
tworzyw sztucznych w roku 2007 w Europie, informacje dostępne na stronie plasticseurope.pl.
Stevens ES. What makes green plastics green? Biocycle 3 (2003) 24-7.
Malveda M., Löchner U., Yokose K.: Biodegradable polymers, Raport SRI Consulting, 2010.
Kuciel S., Liber-Kneć A., Zajchowski S., Polimery 2009, 55, nr 10, s. 747-753.
Kuciel S., Liber-Kneć A.: J. of Biobased Materials and Bioenergy 2009, 3, 3.
Kuciel S., Liber-Kneć A., Chemik 2007, 4, 27-28,
Kuciel S., Mazurkiewicz S., Proszek M.: Możliwości wykorzystania odpadów z tworzyw
sztucznych, Fotobit, Kraków 2001.
Ashby M., Jones D.: Materiały inżynierskie, Tom II – Kształtowanie struktury i właściwości,
dobór materiałów, WNT, Warszawa 1996.
Kuciel S., Liber-Kneć A., Zajchowski S.: Kompozyty z włóknami naturalnymi na osnowie
recyklatu polipropylenu, Polimery 2010, 10, 718-726.
Kuciel S., Liber-Kneć A.: Biopolimery i kompozyty z napełniaczami naturalnymi szansą dla
powszechnej utylizacji, Chemik 4/2007, s. 27-28.
Kuciel S., Liber-Kneć A.: Recykling materiałów polimerowych w Polsce, Rynek Chemiczny
12/2005, s. 14-16.
PlastNews 1/2009 Materiałowa alternatywa na przyszłość? - Aspekty użytkowe i estetyczne
Maria Tyndel KRYTERIA WYBORU I ZASADY OCENY JAKOŚCI POJEMNIKÓW NA ODPADY praca
magisterska Politechnika Krakowska 2006
Andrzej Mroczek JAKOŚĆ PRODUKTÓW OPARTA NA MATERIALE PRODUKCYJNYM Z
RECYKLINGU TWORZYW SZTUCZNYCH praca magisterska Politechnika Krakowska 2007
Seweryn Dzierżak Systemy recyklingu praca magisterska Politechnika Krakowska 2009
Kozłowski M.., Rydarowski H.: Recykling odpadów polimerowych z elektroniki i pojazdów. GIG
2012
- 85 -
[26] http://wyborcza.pl/1,76842,8511296,Ziemia_ma_nas_dosc.html?as=2#ixzz2fVw6hlQJ
[27] http://wyborcza.pl/1,76842,8511296,Ziemia_ma_nas_dosc.html#ixzz2fVvq3PUt
[28] http://www.wiking.edu.pl/article.php?id=243
[29] http://archiwum.wiz.pl/1996/96052000.asp rof. dr hab. ZBIGNIEW JAWOROWSKI jest
przewodniczącym Rady Naukowej Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej (CLOR) w
Warszawie
[30] www.pkegliwice.pl.
[31] http://poradnik.ekoportal.pl/hodowca/PZ_0.html
[32] www.nfosigw.gov.pl
- 86 -