Skuteczne wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów

Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów
Na wszystkich etapach edukacyjnych, w różnych rodzajach szkół i placówek naszego regionu
spotykamy się z pojedynczymi uczniami lub grupami uczniów napotykającymi na bariery
środowiskowe, ekonomiczne, geograficzne, zdrowotne i inne, które znacząco utrudniają dostęp
do pełnej oferty wysokiej jakości usług edukacyjnych. Dotyczy to przede wszystkim dzieci i młodzieży
osiągających niskie wyniki w nauce, niepełnosprawnych, pochodzących z mniejszości narodowych
i etnicznych, dotkniętych patologiami społecznymi czy też mieszkających w małych miejscowościach
lub na terenach wiejskich. Wyrównywanie szans edukacyjnych oznacza tworzenie warunków do tego,
aby każdy uczeń – niezależnie od posiadanego kapitału kulturowego, mentalnego, materialnego,
społecznego itp. – mógł urzeczywistnić swoje aspiracje edukacyjne i osiągnąć cele życiowe, które są
dla niego istotne.
Przeciwdziałanie marginalizacji części członków społeczności szkolnej, a tym samym tworzenie
szansy na kontynuację nauki lub podjęcie zatrudnienia dla wszystkich absolwentów szkoły, wymaga
korelacji działań prowadzonych w ramach programów edukacyjnych ze wsparciem psychologicznopedagogicznym skoncentrowanym na eliminowaniu czynników lokujących uczniów w niekorzystnej
sytuacji edukacyjnej. Jest to szczególne ważne we wczesnej edukacji, czyli w okresie,
który najbardziej wpływa na dalszą ścieżkę kształcenia ucznia. Na tym etapie wskazane jest
przede wszystkim
podejmowanie
inicjatyw
sprzyjających
rozbudzaniu
i
rozwijaniu
potrzeb
edukacyjnych dzieci.
Wyrównywanie szans edukacyjnych to długotrwały proces, wymagający zmiany postaw istotnej części
środowiska wobec osób, które nie mieszczą się w głównym nurcie społecznym, a także wypracowania
odmiennego sposobu myślenia osób marginalizowanych o własnych możliwościach i ograniczeniach.
Przystępując do projektowania działań rozwojowych, warto poddać refleksji m.in. następujące aspekty
pracy szkoły czy placówki:
−
jak szkoła traktuje aspiracje wszystkich uczniów – czy nie koncentruje swoich działań na pracy
z uczniami najzdolniejszymi, tym samym utrwalając lub nawet pogłębiając nierówności?
czy w równym stopniu wspiera rozwój przyszłych robotników, jak i przyszłej kadry naukowej?
−
czy umiejętnie prowadzona jest indywidualizacja kształcenia, z uwzględnieniem tempa pracy
i stylu uczenia się podopiecznych?
−
jakie mechanizmy w pracy szkoły zapewniają wszystkim uczniom, bez względu na ich sytuację
materialną, rodzinną, zdrowotną itp., doświadczanie szacunku i uznania oraz osiąganie sukcesów
edukacyjnych?
−
jak funkcjonuje ocenianie wewnątrzszkolne – czy uczniowie mają możliwość poprawy
uzyskanego stopnia? czy stosowane są jasne kryteria, czy raczej ocena jest odbierana
przez uczniów jako kara lub nagroda, narzędzie stygmatyzacji oraz podziału na lepszych
i gorszych?
−
czy uczniowie, którzy nie uzyskują dobrych wyników w nauce nie są pozbawiani prawa
do korzystania z części oferty edukacyjnej, np. ze względu na to, że poprawienie ocen jest
warunkiem udziału w pozalekcyjnych zajęciach sportowych?
−
w
jakim
stopniu
szkoła
dba
o
poprawę
jakości
proponowanej
oferty
edukacyjnej?
czy uwzględniane są działania służące neutralizowaniu wpływu negatywnych czynników
ekonomicznych, społecznych i kulturowych środowiska, z którego pochodzą uczniowie?
−
w jaki sposób szkoła mierzy sukces swojej pracy – czy koncentruje się na wysokich wynikach
egzaminów zewnętrznych i odsetku absolwentów, którzy podejmują naukę w renomowanych
szkołach lub uczelniach, czy też korzysta z innych wskaźników, np. odsetka absolwentów
kontynuujących naukę lub z powodzeniem wchodzących na rynek pracy?
Specyfika życia na wsi i w małych miejscowościach zmniejsza liczbę naturalnych sytuacji
sprzyjających nabywaniu wielu kompetencji społecznych, niezwykle cenionych na rynku pracy. Zatem
planując działania rozwojowe w zakresie wyrównywania szans edukacyjnych na takich terenach,
warto uwzględnić następujące zagadnienia: autoprezentacja; praca w grupie (zwłaszcza z osobami,
które mało się znają); prowadzenie dyskusji, dochodzenie do kompromisu i wypracowywanie
wspólnych rozwiązań; orientacja na osiągnięcie celu. Należy stwarzać uczniom możliwości
do zapoznawania się z wzorcami aktywności społecznej jako przeciwwagą dla postawy biernej
i roszczeniowej. Wzmacnianiu poczucia własnej wartości młodych ludzi (niwelowaniu kompleksu
prowincji) może służyć odkrywanie bogactwa i siły małej miejscowości – w jej historii, mieszkańcach,
niezwykłych miejscach itp. W działaniach rozwojowych warto również uwzględnić częstsze korzystanie
z zewnętrznych
propozycji
wzbogacających
ofertę
edukacyjną
szkoły,
przygotowanych
przez instytucje kultury, parki naukowo-technologiczne itp.
W pracy z uczniami zagrożonymi wykluczeniem społecznym konieczne jest refleksyjne spojrzenie
na proces budowania przez nich przekonań o sobie samym. Poczucie, że dana osoba z trudnością
lub wcale nie radzi sobie z zadaniami, które innym nie sprawiają trudności, rodzi frustrację. Ponieważ
otoczenie odmawia jednostce należnego jej szacunku i uznania, w rezultacie zaczyna ona
odnajdywać w sobie takie cechy, które mogłyby tę odmowę uzasadnić, co z kolei prowadzi
do zakwestionowania posiadanych umiejętności, pozytywnych cech, itp. oraz wycofanie, rezygnację
z aktywności. A zatem działania rozwojowe powinny służyć podniesieniu samooceny i koncentrować
się
na
tworzeniu
sytuacji
umożliwiających
odniesienie
sukcesu,
promowaniu
aktywności,
a także wzmacnianiu poczucia sensu i dumy z realizowanych działań. Skutecznym narzędziem może
być praca metodą projektu, która stawia na podmiotowość ucznia, aktywizuje go, uczy samodzielności
i odpowiedzialności, stwarza naturalne sytuacje do rozwijania umiejętności komunikacji (również
w sytuacjach trudnych), współpracy i autoprezentacji, daje poczucie sprawstwa, pozwala odnieść
spektakularny sukces na miarę możliwości ucznia.
Wszystko to, co decyduje o wykluczeniu społecznym części młodych ludzi odbywa się w codziennych
szkolnych interakcjach. Czasem samo stwierdzenie, że dziecko wywodzi się z niewydolnej
wychowawczo rodziny wystarczy do jego wykluczenia. Na etapie diagnozy potrzeb rozwojowych warto
zatem sprawdzić, czy utrudnione uczestnictwo w procesie kształcenia części uczniów nie wynika
z drobnych sygnałów, często nieświadomie przekazywanych naszym podopiecznym. Projektując
działania wyrównujące dostęp do oferty edukacyjnej, należy zadbać o to, aby udzielać pomocy
umiejętnie, unikając utrwalania nierówności, stygmatyzowania uczniów, uzależnianie od wsparcia.
Zapewnieniu równego startu i powszechnego dostępu do wysokiej jakości usług edukacyjnych,
niezależnie od występowania negatywnych czynników natury społeczno-ekonomicznej i przestrzennej,
sprzyja skuteczna współpraca szkoły czy placówki z podmiotami reprezentującymi różne obszary
aktywności społecznej.
W ramach doskonalenia zawodowego nauczycieli warto zająć się m.in. takimi zagadnieniami, jak:
komunikacja interpersonalna, informacja zwrotna i wzmocnienie pozytywne, aktywizacja uczniów,
indywidualizacja pracy dydaktycznej, rozwój autonomii ucznia w procesie dydaktycznym czy wskaźniki
efektywności pracy szkoły. Przy projektowaniu działań służących wyrównywaniu szans edukacyjnych
niezbędna jest wiedza z zakresu psychologii rozwojowej oraz świadomość konsekwencji problemów
społecznych istniejących w środowisku ucznia (migracji, alkoholizmu i in.). Pomocne może być
również poznanie wyników najnowszych badań dotyczących np. czynników wpływających na efekty
kształcenia lub prawidłowości funkcjonowania ludzkiego mózgu (neurodydaktyka). Warto zapoznać się
z przykładami dobrych praktyk w zakresie wyrównywania szans i wykorzystać sprawdzone
rozwiązania, np. z projektów realizowanych przez organizacje pozarządowe.