docSkala ubóstwa i wykluczenia społecznego w województwie
download 
Reklamacja Transkrypt
Skala ubóstwa i wykluczenia społecznego w województwie
EKSPERTYZA „Skala ubóstwa i wykluczenia społecznego w województwie pomorskim oraz ich wpływ na skłonność do kształcenia i zatrudnienia” Piotr Olech Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Gdańsk, 2015 r. Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Streszczenie Niniejsze opracowanie jest niełatwą próbą przybliżenia skali ubóstwa i wykluczenia społecznego w województwie pomorskim oraz częściową próbą odpowiedzi na pytanie jak zagrożenie i samo doświadczanie tych problemów wpływa na motywację do podejmowania kształcenia i zatrudnienia. Pierwsza część poświęcona skali zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym opiera się na istniejących i dostępnych danych, z kolei druga część w większej części odnosi się do doświadczeń i przekonań autora. Obie części nie wyczerpują w żaden sposób szerokiej tematyki, sygnalizują jednak kluczowe w tym zakresie zagadnienia. W związku z wielowymiarowym charakterem niniejszych zjawisk przedstawiono skalę i krótką charakterystykę głównych grup społecznych zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w tym: osób długotrwale bezrobotnych i biernych zawodowo, osób starszych, niepełnosprawnych, rodzin z problemami opiekuńczo-wychowawczymi i wychowanków pieczy zastępczej, osób uzależnionych, osób zaburzonych psychicznie, osób bezdomnych i wykluczonych mieszkaniowo, osób zagrożonych przemocą domową, osób opuszczających zakłady penitencjarne. Samo zestawienie różnych grup społecznych pokazuje jak złożone to zagadnienie. Analiza wpływu ubóstwa i wykluczenia społecznego na skłonność do podejmowania kształcenia i zatrudnienia została zrealizowana w podziale na kilka rodzajów czynników. Po pierwsze czynniki psychologiczne, po drugie czynniki społeczne, po trzecie czynniki ekonomiczne i po czwarte czynniki instytucjonalne, część z niniejszych czynników ma charakter indywidualny, zależny od osoby, część jednak ma charakter niezależny i zewnętrzny wobec osoby. W związku ze złożonością problemu, uwagę poświęcono jedynie wybranym czynnikom, tym które nie są tak oczywiste i tak często nie pojawiają się w dyskursie o osobach i rodzinach zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Spis treści Streszczenie ............................................................................................................................................. 2 Wprowadzenie ........................................................................................................................................ 4 Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji .......................................................................... 6 Opis wyników analizy eksperckiej ........................................................................................................... 7 Najważniejsze grupy zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym....................................... 7 Osoby długotrwale bezrobotne i bierne zawodowo ....................................................................... 7 Osoby niepełnosprawne .................................................................................................................. 7 Osoby starsze................................................................................................................................... 8 Rodziny z problemami opiekuńczo wychowawczymi i wychowankowie pieczy zastępczej ........... 9 Osoby bezdomne i wykluczone mieszkaniowo ............................................................................. 10 Osoby uzależnione......................................................................................................................... 11 Osoby zaburzone psychicznie ........................................................................................................ 12 Ofiary przemocy domowej ............................................................................................................ 12 Osoby opuszczające zakłady karne................................................................................................ 13 Wpływ ubóstwa i wykluczenia społecznego na skłonność do kształcenia i zatrudnienia ................. 14 Czynniki psychologiczne ................................................................................................................ 14 Czynniki społeczne......................................................................................................................... 15 Czynniki ekonomiczne ................................................................................................................... 16 Czynniki instytucjonalne ................................................................................................................ 17 Wnioski i powiązane z nimi rekomendacje ........................................................................................... 18 Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Wprowadzenie Skala ubóstwa i wykluczenia społecznego w województwie pomorskim Obszar województwa pomorskiego (2 295 811 mieszkańców) charakteryzuje się wysokimi wskaźnikami bezrobocia, bierności zawodowej, a także ubóstwa i wykluczenia społecznego. Skala bezrobocia w woj. pomorskim wynosi 13,2%, tymczasem długotrwałego bezrobocia doświadcza 34,8% osób. W grupie osób bezrobotnych w wieku 55-64 lata aż 42,1% to osoby długotrwale bezrobotne.1 Jednocześnie rejestrowane bezrobocie nie odzwierciedla w pełni sytuacji aktywności zawodowej mieszkańców. Współczynnik aktywności zawodowej ogółem wynosi niecałe 56%, w grupie osób w wieku produkcyjnym 72,5%2, wskaźnik zatrudnienia 50,2%3, osoby aktywne zawodowo (pracujące i bezrobotne pow. 15 lat) stanowią ponad 51% mieszkańców, a liczba osób biernych zawodowo wynosi ponad 40%.4 Co piaty mieszkaniec (20%) jest w wieku przedprodukcyjnym, zaś wiek poprodukcyjny, tj. emerytalny osiągnęło 15% mieszkańców, w wieku produkcyjnym jest 64% mieszkańców woj. pomorskiego5. W 2012 r. na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadały 56,6 osoby w wieku nieprodukcyjnym. Stosunek ten nazywany jest współczynnikiem obciążenia ekonomicznego. Jego wartość wzrosła w porównaniu z rokiem 2011 (dla województwa: 55,6), a wzrost ten świadczy o starzeniu się społeczeństwa. Tabela nr 1. Bezrobocie i bierność zawodowa Stopa bezrobocia w 2013r. Długotrwałe bezrobocie w 2013r. Wskaźnik zatrudnienia w 2013r./w wieku produkcyjnym Liczba aktywnych zawodowo/biernych zawodowo 2013r. (pow. 15 r. ż) 38,3% Wskaźnik aktywności zawodowej w 2013r./w wieku produkcyjnym 55,9%/73,5% Polska 13,4% 50,2%/65,5% 34,8% 55,8%/72,5% 50,2%/65,1% 17 361 tyś. /13 676 tyś. 994 tyś/788 tyś. Województwo pomorskie 13,2% Źródło: Główny Urząd Statystyczny Wzrasta w województwie pomorskim problem ubóstwa, wykluczenia i rozwarstwienia społecznego. Wysoki wskaźnik ubóstwa lub wykluczenia społecznego w 2011 roku 28,1% połączony jest z wysokim wskaźnikiem zagrożenia ubóstwem relatywnym po uwzględnieniu w dochodach transferów społecznych 16,8%, wskaźnikiem niskiej intensywności pracy 4,9% oraz wskaźnikiem pogłębionej deprywacji materialnej 16,1%6. Inne wskaźniki wykluczenia społecznego wg. granicy ubóstwa pokazują, że w województwie pomorskim minimum egzystencji dotyczy (wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym) 9,2% mieszkańców, ustawowa 1 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Bezrobotni zarejestrowani pozostający bez pracy dłużej niż 1 rok w 2013 roku. 2 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Współczynnik aktywności zawodowej w 2013 roku. 3 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Wskaźnik zatrudnienia w 2013 roku. 4 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Ludność według typów aktywności w 2013 roku. 5 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Narodowy Spis Powszechny 2011, Ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym i poprodukcyjnym 6 Krajowy Program Przeciwdziałania Ubóstwu i Wykluczeniu Społecznemu 2014-2020, MPiPS 2014 Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego granica ubóstwa (wskaźnik zagrożenia ubóstwem ustawowym) 15,4% mieszkańców, a relatywna granica ubóstwa dotyczy 19,2% mieszkańców.7 Zestawienie danych z innymi województwami pokazuje, że województwo pomorskie, znajduje się w gronie województw o najwyższych wskaźnikach zagrożenia ubóstwem lub wykluczenia społecznego. Tabela nr 2. Najważniejsze wskaźniki ubóstwa i wykluczenia społecznego w woj. pomorskim Polska Województwo pomorskie Wskaźnik zagrożenia ubóstwem relatywnym w 2013 r. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem ustawowym w 2013 r. Wskaźnik zagrożenia ubóstwem skrajnym w 2013 r. 16,2% 19,2% 12,8% 15,4% 7,4% 9,2% Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w 2011 r. 27,2% 28,1% Źródło: Główny Urząd Statystyczny oraz Eurostat Dane GUS w 2012 roku wskazują, że w pomorskim ze środowiskowej pomocy społecznej w 2012 r. skorzystało ponad 195 tyś. osób w ponad 75 tyś. gospodarstw domowych (8,6% mieszkańców województwa), natomiast w 2013 roku już ponad 200 tyś. osób w ponad 77 tyś. gospodarstw domowych (8,7% mieszkańców województwa).8 Ze świadczeń finansowych pomocy społecznej w 2013 roku skorzystało ponad 162 tyś. osób na łącznie 228 miliony złotych9. W ostatnich latach widać tendencję wzrostową poziomu korzystania z pomocy społecznej, co ciekawe nie zawsze wysoki poziom korzystania z pomocy społecznej powiązany jest z wysokim poziomem bezrobocia.10 Skala korzystania z pomocy społecznej jest relatywnie wysoka w porównaniu do średniej krajowej (8,3%).11 Wyraźnie widać terytorialne zróżnicowanie częstości korzystania z pomocy społecznej, najwyższe w gminach otaczających rdzeń Metropolii Trójmiasta, w gminach wiejskich oddalonych od centrów urbanizacyjnych, niższe zaś w największych miastach. Główne powody udzielania wsparcia pomocy społecznej to ubóstwo (ok 80%), bezrobocie (50%), niepełnosprawność (ok 40%), długotrwała lub ciężka choroba (ponad 30%), bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych (niecałe 20%), potrzeba ochrony macierzyństwa, alkoholizm, bezdomność, przemoc w rodzinie. Wzrosła również liczba osób długotrwale korzystających z tego rodzaju pomocy z 31 022 w 2009 r. do 42 886 w 2011, przy wzroście w 2012 r. do 43 60812 (dane MPiPS 2013). Tabela nr 3. Korzystanie z pomocy społecznej Liczba osób korzystająca z pomocy Liczba osób korzystająca ze świadczeń pomocy Kwota świadczeń w 2013 roku w tyś. Skala korzystania z pomocy społecznej/Udział 7 Główny Urząd Statystyczny, Ubóstwo w Polsce w świetle badań GUS, Warszawa 2013, oraz Bank Danych Lokalnych GUS Wskaźniki zagrożenia ubóstwem wg granic ubóstwa 2013 8 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Korzystający ze środowiskowej pomocy społecznej 2012 i 2013 rok. 9 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Świadczenia pomocy społecznej w 2013 roku. 10 Ocena stanu i skuteczności pomocy społecznej województwa pomorskiego za 2013 rok. Pomorski Urząd Wojewódzki 11.2014 rok. 11 Beneficjenci środowiskowej pomocy społecznej w 2013 r. GUS 2014. 12 Sprawozdanie MPiPS-03 za 2013 rok Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego społecznej 2013r. Polska Województwo pomorskie 3 204 830 200 408 społecznej w 2013r. 2 709 649 162 828 3 643 204,4 228 300,9 odbiorców pomocy do ludności 8,3% 8,7% Źródło: Główny Urząd Statystyczny Istniejące wskaźniki i dane odnoszące się do bezrobocia, bierności zawodowej, ubóstwa, wykluczenia społecznego, a także korzystania z systemu pomocy społecznej należy traktować uzupełniająco, bowiem w związku z bardzo złożoną naturą problemu zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym niemożliwe jest zastosowanie jednakowych i uniwersalnych miar. Ubóstwo nie zawsze tożsame jest z wykluczeniem społecznym, z kolei samo wykluczenie społeczne nie zawsze musi być powiązane z ubóstwem. Znaczna grupa osób i rodzin zagrożonych tymi problemami wymyka się niektórym statystykom, stąd tak istotne jest ich komplementarne traktowanie. Inną zupełnie i oczywiście dyskusyjną jest kwestia wiarygodności i rzetelności dostępnych danych. Opis zastosowanej metodologii oraz źródła informacji Niniejsza ekspertyza oparta jest na dostępnych danych statystycznych oraz badaniach realizowanych w województwie pomorskim w zakresie ubóstwa i wykluczenia społecznego. Znaczna część danych pochodzi z banku danych lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, zarówno z prowadzonych sukcesywnie badań oraz Spisu Powszechnego. Innym ważnym źródłem były opracowania Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego, wykorzystujące Ocenę Zasobów Pomocy Społecznej oraz badania organizacji pozarządowych i innych instytucji publicznych. W związku z wielowymiarowym charakterem problemu ubóstwa i wykluczenia społecznego wykorzystano różne komplementarne i uzupełniające się źródła. Dane statystyczno ukazano nie tylko generalnie dla problemu ubóstwa i wykluczenia, ale także dla wybranych problemów społecznych bezpośrednio powiązanych z zagadnieniem. Druga część eksperty odnosi się do wpływu ubóstwa i wykluczenia społecznego na kształcenie i zatrudnienie, w tym zakresie oparta jest na doświadczeniu autora. Piotr Olech jest politykiem społecznym od 15 lat zajmującym się problematyką ubóstwa i wykluczenia. Od 2001 do 2014 roku był Sekretarzem Zarządu oraz Dyrektorem Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, jest pracownikiem socjalnym (specjalizacja - organizowanie społeczności lokalnych), socjologiem, koordynatorem projektów nakierowanych na społeczną i zawodową reintegrację osób bezdomnych oraz wypracowywanie spójnego modelu polityki społecznej. Był członkiem grupy roboczej ds. badań oraz członkiem Rady Administracyjnej Europejskiej Federacji Krajowych Organizacji Pracujących z Bezdomnymi (FEANTSA) wspieranej przez Komisję Europejską. Autor był ekspertem i członkiem grup sterujących wielu europejskich projektów w zakresie polityki społecznej w tym MPHASIS, Housing First Europe, PEER REVIEW. Przez ostatnie 5 lat pracował jako Koordynator ogólnopolskiego partnerstwa największych polskich organizacji działających w obszarze bezdomności, zawiązanego na Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego potrzeby stworzenia modeli i standardów usług świadczonych w zakresie bezdomności (20092014). Laureat nagrody Ministra Pracy i Polityki Społecznej w zakresie pomocy społecznej. Opis wyników analizy eksperckiej Najważniejsze grupy zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym w woj. pomorskim to przede wszystkim osoby długotrwale bezrobotne, niepełnosprawne, starsze, chore, któ re mają trudności w życiu zawodowym i w codziennym funkcjonowaniu, rodziny z problemami opiekuńczo-wychowawczymi, dzieci i młodzież szczególnie wymagająca opieki i pieczy zastępczej, osoby bezdomne i wykluczone mieszkaniowo, osoby z zaburzeniami psychicznymi, ofiary przemocy domowej, uzależnione od środków psychoaktywnych w tym kończące terapie, osoby opuszczające zakłady karne. Poniżej krótka charakterystyka niniejszych grup. Osoby długotrwale bezrobotne i bierne zawodowo Liczba osób długotrwale bezrobotnych w woj. pomorskim wynosi niemal 40 tysięcy osób (niemal 35% osób bezrobotnych), jakkolwiek wskaźnik bierności zawodowej wynosi ponad 40%, problem braku jakiejkolwiek aktywności zawodowej dotyczy zatem ponad 788 tysięcy osób. Duży odsetek osób długotrwale bezrobotnych i biernych zawodowo stanowią osoby z innymi problemami społecznymi tj. ubóstwo, uzależnienia, niepełnosprawność, starość. Grupa niniejsza wymaga zindywidualizowanego i wielowymiarowego podejścia do aktywizacji społecznej i zawodowej, jest jednocześnie najtrudniejszą grupą do aktywizacji przez publiczne służby zatrudnienia. Osoby niepełnosprawne Liczba osób niepełnosprawnych w woj. pomorskim wynosi 284 499 (12% populacji), z czego liczba osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym 141 563, liczba osób prawnie niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym 107 903 (całkowita liczba prawnie niepełnosprawnych 199 590). Znaczny stopień niepełnosprawności 66 037, w wieku produkcyjnym - 25 356, umiarkowany stopień niepełnosprawności 73 877, w wieku produkcyjnym - 46 797, lekki stopień niepełnosprawności 44 048, w wieku produkcyjnym - 31 85713. Tabela nr. 4 Osoby niepełnosprawne w woj. pomorskim (2011r.) Liczba mieszkańców Liczba os. niepełnospraw nych Liczba os. prawnie niepełnosprawny Prawnie os. niepełnospraw ni stopień Prawnie os. niepełnospraw ni stopień Prawnie os. niepełnospraw ni stopień 13 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Narodowy Spis Powszechny 2011 rok – Osoby niepełnosprawne Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego 2 276 174 284 499 W wieku produkcyjnym 1 468 286 141 563 ch 199 590 znaczny 66 037 umiarkowany 73 877 lekki 44 048 107 903 25 356 46 797 31 857 Źródło: Bank Danych Lokalnych GUS 2011 Pomimo działań zwiększających dostępność rynku pracy oraz usług z zakresu rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych, obecna sytuacja tej grupy osób w dalszym ciągu wymaga intensyfikacji interwencji w tym zakresie. Z roku na rok systematycznie rośnie liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych jako bezrobotne, jak również ich udział w ogólnej liczbie osób bezrobotnych (z 2,9% w 2005r., do 6,3% udziału w 2013r.). Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16-64 lata wynosi 21,1%14 Osoby niepełnosprawne zamieszkujące województwo pomorskie są w znacznej mierze uzależnione od pomocy systemowej oraz wsparcia rodziny. Ich cechy społeczno-demograficzne odbiegają in minus od sytuacji pozostałej części społeczeństwa, zaś ich postawy życiowe bazują na bierności i wycofaniu, co dodatkowo utrudnia ich socjalizację oraz dąż enie do zró wnywania szeroko rozumianego statusu społecznego. Problem potęguje stereotypizacja i stygmatyzacja osó b niepełnosprawnych. Powszechne zaniż anie ich moż liwoś ci, eksponowanie ograniczeń , blokuje stymulację ś rodowiska lokalnego do ich wspierania, spychając ich na margines ż ycia społecznego. Znacznie ogranicza to szansę na pełną integrację, któ ra uwzględniałaby nabycie kompetencji i umiejętności zawodowo-społecznych oraz zmianę niekorzystnej sytuacji na rynku pracy. Osoby starsze Stopa starości w województwie pomorskim wynosiła w 2011 r. 18,9% (odsetek osób w wieku 60+). W województwie pomorskim stan zdrowia populacji osób w wieku powyżej 50 lat jest dość trudny. Osoby powyżej 65 roku życia na terenie woj. pomorskiego to ponad 300 tysięcy osób.15 Do najważniejszych problemów tej grupy można zaliczyć samotność, chorobę, niepełnosprawność, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Szacuje się, że ok. 57 tys. osób starszych może wymagać wsparcia w wykonywaniu codziennych czynnoś ci w postaci usług opiekuń czych, któ re mogą̨ być wykonywane przez członkó w rodziny (co ma miejsce w większości przypadków), osoby spoza rodziny w prywatnych mieszkaniach oraz w postaci opieki środowiskowej. W 2013 roku ponad 5,5 tysiąca osób korzystało z usług opiekuńczych w ramach systemu pomocy społecznej.16 Według danych z 2013 r. wśród mieszkańców województwa pomorskiego w wieku 50+ jedynie 34 % osób było aktywnych zawodowo17. Poziom aktywności społeczno-zawodowej seniorów i osób starszych, zwłaszcza grupy osó b 50+ jest wciąż niewystarczający. Stale rosnącą populacja osób starszych generuje zapotrzebowanie na rozwój i wzrost jakości usług publicznych zwłaszcza usług opiekuńczych i zdrowotnych realizowanych w środowisku lokalnym, a nie w 14 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w wieku 16-64 lata w 2013 roku 15 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Ludność wg funkcjonalnych grup wieku, płci oraz lokalizacji terytorialnej w 2013 roku 16 Ocena stanu i skuteczności pomocy społecznej województwa pomorskiego za 2013 rok. Pomorski Urząd Wojewódzki 11.2014 rok. 17 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych - Ludność wg typu aktywności i wieku w 2013 roku Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego instytucjach. Obecnie ponad 4 tysiące osób starszych i niepełnosprawnych przebywa w Domach Pomocy Społecznej, ponadto 1,5 tyś osób przebywa w innych placówkach zapewniających całodobową opiekę.18 W zakładach Opiekuńczo-Leczniczych (27 placówek) przebywało w 2013 roku 2 911 osób, natomiast w Zakładach Pielęgnacyjno-Opiekuńczych (2 placówki) przebywały 244 osoby, w Hospicjach (9 placówek) przebywało łącznie 2 234 osób. Jako główne ograniczenia udziału w życiu społecznym seniorów należy wskazać: stan zdrowia (dotyczy to głównie osób w wieku powyżej 75 roku życia), brak zainteresowań powiązany z niskim poziomem wykształcenia, bariery przestrzenne, brak środków finansowych oraz postawy wycofywania się z kontaktów społecznych. Szczególnego zainteresowania wymagają mężczyź ni i mieszkań cy obszaró w wiejskich. Podkreś lić należ y ró wnież niewielką liczbę inicjatyw międzypokoleniowych, które w sposób szczególny mogą służyć integracji społecznej. Tabela nr 5. Osoby starsze Województwo pomorskie Liczba osób między 5564 r. życia 2013r. Liczba osób pow. 65 roku życia 2013r. Liczba osób korzystająca z usług opiekuńczyc h 2013r. 324 501 309 908 5 485 Liczba osób 50+ aktywnych zawodowo tyś./Wskaźni k aktywności zawodowej) 255/34% Liczba osób w DPS oraz placówkach całodobowej opieki w 2013r. Liczba osób w Hospicjach, ZOL, ZPO 5 418 5 389 Źródło: Główny Urząd Statystyczny i Pomorski Urząd Wojewódzki Rodziny z problemami opiekuńczo wychowawczymi i wychowankowie pieczy zastępczej Problemem ubóstwa lub wykluczenia społecznego dotknięta jest przede wszystkim grupa dzieci i młodzieży objęta systemem pieczy zastępczej oraz dzieci i młodzież wzrastająca w rodzinach z problemami społecznymi m.in. uzależnienia, przemoc, niewydolność wychowawcza. W 2013 roku wsparcie pomocy społecznej z tytułu bezradności w sprawach opiekuńczowychowawczych otrzymało ponad 18 tysięcy rodzin i ponad 67 tysięcy osób19. Wsparciem asystentów rodziny objętych zostało w 2013 roku ponad 1,9 tyś. rodzin20. W 2013 r. w województwie pomorskim funkcjonowało 224 placówki wsparcia dziennego. Ww. placówki zapewniały wsparcie ponad 10 tyś. dzieci. 21 W placówkach instytucjonalnych pieczy zastępczej czyli opiekuńczo-wychowawczych (różnego typu) w 2013 roku przebywało niemal 1,7 tyś. dzieci22. W rodzinach zastępczych przebywało w 2013 roku ponad 4 tyś. wychowanków. W województwie pomorskim istnieją 62 rodzinne domy dziecka obejmujące wsparciem niecałe 400 dzieci, ponad 2,6 tyś rodzin zastępczych wspiera niecałe 4 tysiące dzieci, natomiast w placówkach socjalizacyjnych przebywa niecały tysiąc wychowanków.23 18 tamże Sprawozdanie MPiPS 03 za 2013 rok, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 20 Ocena stanu i skuteczności pomocy społecznej województwa pomorskiego za 2013 rok. Pomorski Urząd Wojewódzki 11.2014 rok. 21 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Placówki Wsparcia Dziennego w 2013 roku. 22 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Opieka nad dziećmi i młodzieżą 2013 23 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Rodzinne Domy Dziecka i Rodziny zastępcze w 2013 roku. 19 Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rodziny zastępcze to: 60,2% rodziny zastępcze spokrewnione, 32,3% rodzin zastępczych niezawodowych, 3,9% rodzin zastępczych zawodowych, 1,6% rodzin zastępczych pełniących funkcję pogotowia rodzinnego, 2% rodziny zastępcze zawodowe specjalistyczne. Dane niniejsze pokazują, że ciągle mamy do czynienia ze zbyt wysoką skalą wsparcia instytucjonalnego oraz zbyt małą liczbą zawodowych rodzin zastępczych przy równoczesnej dominacji rodzin zastępczych spokrewnionych z dzieckiem skutkuje dziedziczeniem, utrwalaniem negatywnych wzorcó w oraz dysfunkcją rodziny. Obserwuje się systematyczny wzrost wskaź nika dzieci umieszczanych poza rodziną (w wojewó dztwie pomorskim: w 2011 r. ogó lna liczba dzieci w rodzinach zastępczych zwiększyła się o 458 w poró wnaniu do 2005 r.; natomiast w placó wkach opiekuń czo-wychowawczych zwiększyła się w tym okresie o 174). Waż ną grupą docelową działań są także dzieci i młodzież wykluczona społecznie, zagrożona wykluczeniem społecznym oraz osoby z otoczenia tych osób – zamieszkujące teren województwa pomorskiego. Stanowią oni ok. 400 tys. mieszkańców. Do najważniejszych problemów tej grupy można zaliczyć mniejsze szanse z uwagi na ubóstwo, dysfunkcje w rodzinie, miejsce zamieszkania, poczucie braku wpływu na otaczającą rzeczywistość. Zgodnie z najnowszym raportem Najwyższej Izby Kontroli około 35% usamodzielnianych wychowanków pieczy zastępczej rejestruje się jako osoby bezrobotne, a część korzysta w sposób ciągły ze świadczeń pomocy społecznej24. Dzieci i młodzież to grupa szczególnie narażona na wykluczenie społeczne, stąd konieczność wdrażania działań wymiary prewencji i profilaktyki - nie leczymy skutków, ale niwelujemy przyczyny. Formalne i nieformalne formy kształcenia są bardzo dobrym uzupełnieniem edukacji szkolnej – działając aktywnie w organizacji młodzieżowej, grupie rówieśniczej, młodzi ludzie zdobywają̨ praktyczne umiejętności, których potrzebuje rynek pracy. Tabela nr 6. Wsparcie rodziny i piecza zastępcza Województwo pomorskie Wsparcie rodzin/osób z problemami opiekuńczowychowawczymi w 2013r. 18 408/67 763 Liczba osób w Placówkach Wsparcia Dziennego w 2013r. 10 589 Liczba wychowanków instytucjonalnej pieczy zastępczej (placówki) w 2013r. 1 690 Liczba wychowanków rodzinnej pieczy zastępczej w 2013r. 4 236 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, MPiPS Osoby bezdomne i wykluczone mieszkaniowo Bezdomnoś ć jest jedną z najbardziej złoż onych form wykluczenia społecznego. Wojewó dztwo pomorskie posiada najlepszą w Polsce diagnozę̨ tego zjawiska. W wojewó dztwie pomorskim zgodnie z wynikami badań w grudniu 2013 r. przebywało nie mniej niż 3017 osó b bezdomnych z czego 95,5% to osoby dorosłe. Jakąkolwiek aktywność zawodową w grupie osób doświadczających bezdomności podejmuje około 8-10%.25 Badania realizowane od 2001 pokazują̨ podobną skalę bezdomnoś ci od wielu lat. Moż na zatem z duż ym przekonaniem powiedzieć, że w województwie pomorskim przebywa ponad 3 tysiące osób bezdomnych, liczba 24 Najwyższa Izba Kontroli, Pomoc w usamodzielnianiu się pełnoletnich wychowanków pieczy zastępczej, grudzień 2014, NIK 25 Portret Zbiorowości Osób Bezdomnych Województwa Pomorskiego 6/7 grudnia 2013 roku. Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego ta zawiera nie tylko osoby przebywające w miejscach niemieszkalnych, czy altankach działkowych, ale także osoby w placówkach dla osób bezdomnych, mieszkaniach wspieranych, szpitalach i zakładach penitencjarnych. Ludzie bezdomni to w niemal 50% osoby niepełnosprawne, w 90% bierne zawodowo, korzystające z pomocy społecznej, długotrwale doświadczające bezdomności, bardzo często uzależnieni od alkoholu z zaburzeniami psychicznymi. Rozwiązanie problemu bezdomności w woj. pomorskim wymaga uruchomienia programów integracji społecznej i zawodowej ze szczególnym uwzględnieniem deinstytucjonalizacji, bowiem ponad 60% osób bezdomnych przebywa w instytucjach, a tylko 5% w różnych formach wsparcia środowiskowego (mieszkania wspierane). Około 200 tys. mieszkańców województwa pomorskiego doświadcza wykluczenia mieszkaniowego (liczba niniejsza jest estymacją, na któ rą składają się: liczba osó b w mieszkaniach zadłuż onych (powyż ej 3 miesięcy), substandardowych (warunki zamieszkania i skrajne przeludnienie), liczba osó b zagroż onych eksmisją, osó b zagroż onych przemocą. W wojewó dztwie pomorskim w 2013 roku liczba zadłużonych mieszkań wynosiła – 118 635; w tym powyżej 3 m-cy 34 217, kwota zadłużenia odpowiednio – 144 084 tyś oraz 101 173 tyś zł. W 2013 r. w pomorskim toczyło się ponad 1101 postepowań eksmisyjnych, wydano 809 wyroków eksmisji, wykonano 403 eksmisje26. Grupa osób wykluczonych mieszkaniowo wymaga wsparcia głównie w zakresie prewencji bezdomności oraz wykluczenia społecznego. Tabela nr 7. Osoby bezdomne i wykluczone mieszkaniowo Osoby bezdomne 6/7.12/2013r. Województwo pomorskie 3 017 Liczba osób bezdomnych korzystająca ze wsparcia pomocy społecznej w 2013r. 4 214 Liczba doświadczająca wykluczenia mieszkaniowego 2011r. Liczba mieszkań zadłużonych pow. 3 m-cy 2013r. Liczba mieszkań substandardowych/ Liczba mieszkańców 2011r. 200 tyś. 34 217 80 tyś./300 tyś Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności Osoby uzależnione Uzależnienie od alkoholu w województwie pomorskim wynosi27: Liczba osób uzależnionych od alkoholu 2% - ok. 45 tyś; dorośli żyjący w otoczeniu alkoholika (współmałżonkowie, rodzice) 4% - ok. 90 tyś; dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholików 4% - ok. 90 tyś; Osoby pijące szkodliwie 5-7% ok. 114-160 tyś. Do najważniejszych, najbardziej spopularyzowanych uzależnień, nie tylko w regionie, należy alkoholizm i narkomania. Niezmiennie jednak problem uzależnień trudno szczegółowo zdiagnozować. W ostatnich latach zauważyć można rozpowszechnienie nowych form uzależnień. W roku 2012 w całym województwie funkcjonowało 7 stacjonarnych ośrodków leczenia uzależnień. Ośrodki te dysponowały jednocześnie 154 łózkami dla osób uzależnionych. 26 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Zasoby mieszkaniowe 2013 Szacunki Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych 2014, http://www.parpa.pl/index.php/analizy-badania-raporty/statystyki 27 Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Tabela nr 8. Uzależnienie od alkoholu Liczba osób uzależnionych od alkoholu Województwo pomorskie 45 tyś. Dorośli żyjący w otoczeniu alkoholika (współmałżonkowie, rodzice) 90 tyś Dzieci wychowujące się w rodzinach alkoholików 90 tyś. Osoby pijące szkodliwie 114-160 tyś Źródło: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Osoby zaburzone psychicznie Wskaźnik rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych na 10 tys. osób wynosi w województwie pomorskim 439,17 i jest najwyższy dla grupy zaburzeń nerwicowych – 166,6, afektywnych – 124,1 i organicznych – 99,0. Wartości te są wyższe od średniej krajowej o ok. 15%.28 Niecałe 10 tysięcy osób (9 895) korzystało w 2013 roku ze wsparcia Szpitali Psychiatrycznych29, natomiast ponad 82 tysiące osób zarejestrowana jest w poradniach dla osób z zaburzeniami psychicznymi.30 W przypadku dzieci i młodzieży wskaźniki chorobowości i zapadalności na choroby psychiczne są znacznie niższe niż w kraju, co nie oznacza mniejszej zachorowalności, lecz jest wynikiem gorszej dostępności do świadczeń specjalistycznych tej populacji pacjentów. Wskaźniki nie uwzględniają bowiem przypadków, które z powodu braku dostępności do leczenia pozostają niemonitorowane. W lecznictwie psychiatrycznym obserwuje się nadmiar łózek stacjonarnych, przy niewystarczająco rozwiniętym lecznictwie środowiskowym (zbyt mała liczba oddziałów dziennych, zespołów lecznictwa środowiskowego i centró w zdrowia psychicznego oraz słaba dostępnoś ć́ do ś wiadczeń́ z zakresu psychiatrii dzieci i młodzież y). Znaczna grupa osób wykluczonych lub zagrożonych wykluczeniem społecznym pozostaje niezdiagnozowana i nieleczona psychiatrycznie. Tabela nr 9. Zaburzenia psychiczne Województwo pomorskie Wsparcie w szpitalach psychiatrycznych 9 895 Osoby zarejestrowane w poradniach dla osób z zaburzeniami psychicznymi 82 434 Źródło: Główny Urząd Statystyczny Ofiary przemocy domowej Przemoc w rodzinie jest jednym z najczęś ciej wyró ż nianych rodzajó w przemocy. Skala zjawiska przemocy w rodzinie jest jednak doś ć trudna do zdiagnozowania z uwagi na złoż onoś ć form, jakie przybiera, ale takż e przez postawę samych ofiar, któ re często z roż nych przyczyn nie zgłaszają̨ problemu odpowiednim służbom. Najczęściej doświadczano przemocy psychicznej, z kolei śladowe wartości przybrało zjawisko przemocy seksualnej (w województwie pomorskim doświadczenia w tym względzie zadeklarowały jedynie kobiety). Liczba interwencji policyjnych 28 Samorząd Województwa Pomorskiego, Regionalny Program Operacyjny, Zdrowie dla Pomorzan 2013 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Szpitale Psychiatryczne w 2013r. 30 Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych – Zarejestrowani w poradniach dla osób z zaburzeniami psychicznymi w 2013 roku. 29 Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego w przypadku przemocy domowej na przestrzeni ostatniej dekady podlegała fluktuacjom – liczba ich w ostatnich latach jest wyraźnie wyższa. Dane ze sprawozdań wskazują na wzrost liczby prowadzonych w 2013 roku procedur Niebieskiej Karty w stosunku do roku poprzedniego (z 2 997 do 4 207). Wzrosła też liczba interwencji w stosunku do osó b stosujących przemoc z 911 w 2012 roku do 1130 w 2013 roku. Łącznie w 2013 roku pomoc w Specjalistycznych Ośrodkach Wsparcia dla ofiar przemocy, uzyskały 582 osoby, w tym z pobytu całodobowego skorzystało 100 osób.31 Niepokój budzi zmniejszenie się liczby Ośrodków Interwencji Kryzysowej w powiatach województwa pomorskiego z 13 na 10 i liczba OIK z miejscami całodobowymi z 10 do 6 oraz sama liczba miejsc całodobowego pobytu z 195 do 62. W kontekście przemocy domowej system wsparcia ofiar wymaga wsparcia o wszechstronne doradztwo, asystenturę, poradnictwo prawne, wzmocnienie interwencji kryzysowej i wsparcia realizowanego w środowisku w opozycji do wsparcia w instytucjach. Tabela nr 10. Przemoc domowa Województwo pomorskie Liczba procedur Niebieskiej karty w 2013r. Liczba interwencji w 2013r. Liczba sprawców przemocy w programach w 2013r. 4 207 1130 157 Liczba osób korzystająca z programów SOW w 2013r. 582 Źródło: Pomorski Urząd Wojewódzki Osoby opuszczające zakłady karne Osoby zaliczane do grupy zagrożonych wykluczeniem społecznym, wymienione w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy jako znajdujące się w szczególnej sytuacji na rynku pracy. Trudności w przystosowaniu do życia po zwolnieniu z zakładu karnego są takż e szczegó lną przesłanką ubiegania się o wsparcie w ramach systemu pomocy społecznej. W obszarze województwa pomorskiego funkcjonuje 12 placówek penitencjarnych, jednocześnie osoby pozbawione wolności zamieszkujące dotychczas obszar województwa, przebywają także w innych placówkach penitencjarnych w całej Polsce. Znaczna populacja osób opuszczająca zakłady karne ma duże trudności w odnalezieniu się na rynku pracy, a także w relacjach społecznych. Przeważająca większość osób karanych zanim weszła w konflikt z prawem, znajdowała się w szczegó lnie trudnej sytuacji ż yciowej, bądź to z powodu nieumiejętnoś ci funkcjonowania w ż yciu społecznym, czy też z braku odpowiedniego wykształcenia lub z powodu uzależ nień . Niesprzyjająca sytuacja na rynku pracy, brak odpowiedniego wykształcenia czy nieaktualne kwalifikacje zawodowe sprawiają, ż e osoby te wymagają wsparcia przede wszystkim w sferze zatrudnienia i aktywnoś ci społecznej. Szczegó lnie narzędzia wykorzystujące ekonomię społeczną, takie jak zatrudnienie socjalne, zatrudnienie wspierane czy spółdzielnie socjalne. Dostrzec tutaj należy rolę pracy socjalnej wobec skazanych przygotowujących się do opuszczenia zakładu karnego, a także osób, które opuściły już placówki penitencjarne. Tak szerokie potraktowanie problematyki pomocy postpenitencjarnej wymusza wspó łdziałanie pomiędzy jednostkami penitencjarnymi, sadową służ bą̨ kuratorską, jednostkami pomocy społecznej i instytucjami rynku pracy. 31 Ocena stanu i skuteczności pomocy społecznej województwa pomorskiego za 2013 rok. Pomorski Urząd Wojewódzki 11.2014 rok. Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Wpływ ubóstwa i wykluczenia społecznego na skłonność do kształcenia i zatrudnienia Rzeczą niekwestionowaną jest powiązanie kwestii ubóstwa lub wykluczenia społecznego z poziomem wykształcenia oraz aktywności zawodowej. Osoby zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym częściej pozostają bierne zawodowo, a także posiadają niższe kwalifikacje i wykształcenie. W niniejszej części postaram się przybliżyć dlaczego osoby i rodziny zagrożone ubóstwem lub wykluczeniem społecznym mogą mieć niższą wolę do podejmowania kształcenia i zatrudnienia. Proponuję podzielić czynniki zmniejszające motywację do podejmowania kształcenia i aktywności zawodowej osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym na kilka rodzajów. Po pierwsze czynniki psychologiczne, po drugie czynniki społeczne, po trzecie czynniki ekonomiczne i po czwarte czynniki instytucjonalne, część z niniejszych czynników ma charakter indywidualny, zależny od osoby, część jednak ma charakter niezależny i zewnętrzny wobec osoby. Na wstępie należy zastrzec, że czynniki zmniejszające wolę do podejmowania aktywności edukacyjnej i zawodowej w różnych grupach społecznych osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym mogą się od siebie różnić. Z pewnością nie uda się także zgłębić wszystkich czynników mających wpływ na podejmowanie kształcenia lub zatrudnienia, chciałbym się tutaj jednak skupić na tych mniej oczywistych i rzadziej podejmowanych. Czynniki psychologiczne Pierwszą grupę czynników mających fundamentalny wpływ na wolę podejmowania edukacji czy aktywności zawodowej w grupie osób zagrożonych ubóstwem czy wykluczeniem społecznym stanowią pobudki psychologiczne. Jednym z kluczowych jest poziom zaspokojenia elementarnych potrzeb życiowych, zdefiniowanych przez teorię hierarchii potrzeb Maslowa. Zakłada ona, że aby rozwijać działania związane z edukacją czy zatrudnieniem powiązane z potrzebami samorealizacji, uznania i szacunku, a także przynależności należy mieć zaspokojone potrzeby fizjologiczne i bezpieczeństwa. W przypadku wielu osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym potrzeby fizjologiczne czy bezpieczeństwa nie są zaspokojone albo są zaspokajane na poziomie częściowym (niepełnym). W takiej sytuacji mamy do czynienia ze swego rodzaju zawężeniem percepcji, skupieniu się na perspektywie „tu i teraz”, zorientowanej głównie na możliwie najłatwiejszym i najszybszym zaspokojeniu potrzeb podstawowych. Niezwykle ciężko osobie, która jest głodna, ma problemy zdrowotne, nie czuje się bezpiecznie, nie ma zapewnionej stabilnej sytuacji mieszkaniowej, żyje w instytucji, rozwijać potrzeby kształcenia czy zatrudnienia. Szczególnie widoczne jest to w kontekście niechęci znacznej części osób ubogich i wykluczonych społecznie do podejmowania kształcenia, które oczywiście w określonym czasie mogą przyczynić się do poprawienia sytuacji, jednak perspektywa ta jest zbyt abstrakcyjna i odległa. W przypadku wielu osób ubogich i wykluczonych, główna aktywność życiowa zorientowana jest na nieustanne starania zaspokojenia podstawowych potrzeb. Pewną analogią, choć oczywiście upraszczającą, tej sytuacji jest postać Kłapouchego w opowiadaniach o Kubusiu Puchatku i przyjaciołach, gdzie nieporadny osiołek skupia się przede wszystkim aby znaleźć schronienie i dach nad głową, jest to jego główne zajęcie życiowe. Perspektywa oglądu rzeczywistości, w przypadku takich osób ograniczona jest do teraźniejszości, a nie do Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego uwzględniania i planowania przyszłości. Element właśnie planowania przyszłości jest dla wielu osób ubogich i zagrożonych wykluczeniem dużym wyzwaniem, w pierwszym rzędzie bowiem osoby te skupiają się na zaspokojeniu podstawowych potrzeb, zapewnieniu poczuciu bezpieczeństwa i stabilności. Podjęcie jakiejkolwiek aktywności edukacyjnej czy zawodowej wiąże się ze zmianą, czyli pewnym zagrożeniem wejścia w nową, nieznaną sytuację, która może powodować utratę czy dodatkowe zachwiania poczucia bezpieczeństwa i stabilności. Jakkolwiek paradoksalnie nie brzmiałoby to, łatwiej czasem wybrać znaną i oswojoną sytuację ubóstwa i wykluczenia społecznego niż nieznaną, trudną i nieprzewidywalną sytuację samodzielności życiowej czy zatrudnienia. Tutaj z kolei można mechanizmy psychologiczne uzupełnić o umiejętności adaptacji i przystosowania się. Otóż znaczna część osób doświadczająca ubóstwa czy wykluczenia społecznego rozwinęła w sobie dość dobrze mechanizmy przystosowawcze, w jakimś sensie oswoiła trudną sytuację życiową i zredukowała potrzeby do minimum. Stąd tak często mówi się o „uzależnieniu od wsparcia i pomocy” osób ubogich i wykluczonych. Mechanizmy adaptacyjne i przystosowawcze mają fundamentalny wpływ na poziom motywacji i woli podejmowania aktywności edukacyjnej i zawodowej. Ostatnią grupa czynników psychologicznych związanych z podejmowaniem kształcenia czy zatrudnienia są kwestie związane z mechanizmami uzależnienia lub współuzależnienia, którym znaczna część osób ubogich lub wykluczonych podlega. Niezwykle ciężko osobom uzależnionym podejmować i utrzymywać jest zatrudnienie, a nawet niekiedy kształcenie, ze względu na problemy zdrowotne i sam charakter uzależnienia. Z pewnością nie udało się tutaj wymienić wszystkich czynników psychologicznych, które mają wpływ na motywację do podejmowania aktywności edukacyjnej i zawodowej osób ubogich i wykluczonych społecznie, zasygnalizowano jednak niektóre z nich, które wydają się kluczowe w procesie integracji społecznej. Czynniki społeczne Drugą grupę czynników mających wpływ na skłonność podejmowania kształcenia i zatrudnienia w grupie osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym stanowią mechanizmy społeczne. Kluczowym w tym zakresie są relacje społeczne i grupy, w których funkcjonują osoby ubogie i wykluczone społeczne. Niestety w większości przypadków perspektywa grup odniesienia, w głównej mierze związana jest z innymi grupami osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Najczęściej grupy, o których tutaj mowa, mają styczność albo z innymi osobami doświadczających ubóstwa i wykluczenia albo z przedstawicielami systemu wsparcia, pracownikami służb publicznych i pozarządowych. Sytuacja taka dość mocno zawęża perspektywę grup odniesienia, od których można czerpać wzorce. Główna część relacji na przykład sąsiedzkich, koleżeńskich czy szkolnych ograniczona jest do podobnych grup społecznych. Tymczasem, znaczna część osób doświadczających wykluczenia i ubóstwa, zwraca uwagę, że grupy funkcjonujące wokół nich jeszcze bardziej pogrążają je w problemach. Mamy tutaj do czynienia z mechanizmem niechęci wyróżniania się i „równania w dół”. Co więcej w sporym zakresie w przypadku grup społecznych zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem mamy do czynienia z pewnego rodzaju „kulturą zależności” od innych osób i instytucji. Problem pogłębia sytuacja tworzenia skupisk osób i rodzin zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym w określonych społecznościach, czy dzielnicach oraz odseparowywania się klasy średniej czy wyższej od niniejszych grup społecznych. Oddzielenie to nie dotyczy tylko obszaru zamieszkiwania (osiedla, ulice, dzielnice), ale i przemieszczania się (transport, komunikacja), edukacji (żłobki, przedszkola, szkoły), jedzenia (restauracje), form spędzania czasu wolnego (rozrywka, aktywność fizyczna). Fizycznie grupy społeczne o wyższym poziomie życia mają Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego coraz mniej sposobności kontaktu z osobami o niższym statusie społecznym, co więcej sporadyczny bezpośredni kontakt ma głównie negatywny charakter i buduje najczęściej szkodliwe stereotypy. Kolejnym czynnikiem społecznym zmniejszającym skłonność do podejmowania inicjatyw edukacyjnych i zawodowych jest struktura rodzinna a także wzorce kulturowe w grupie osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Po pierwsze znaczna część kobiet w tej grupie społecznej pozostaje bierna zawodowo ze względu na konieczność sprawowania opieki nad dziećmi. Szczególnie samotne kobiety znajdują się w trudnej sytuacji zapewnienia opieki i wychowania swoim dzieciom, sytuacje dodatkowo komplikuje dość wysoki poziom dzietności w tych grupach społecznych. Po drugie w grupie społecznej osób ubogich i wykluczonych społecznie ciągle dominuje model kulturowy, w który mężczyzna pracuje (najczęściej wykonuje prace fizyczne), natomiast kobieta zostaje w domu i dba o dzieci i inne kwestie związane z gospodarstwem domowym. Wszystkie te czynniki mają fundamentalny wpływ na wolę i motywację podejmowania kształcenia i zatrudnienia. W obszarze czynników społecznych mamy jeszcze wiele innych, ale ze względu na zakres analizy nie można ich szerzej rozwinąć, może je jedynie wymienić: problemy socjodemograficzne, stygmat ubóstwa i wykluczenia, niski poziom socjalizacji. Czynniki ekonomiczne Kolejną istotną grupą czynników mających wpływ na zainteresowanie kształceniem i zatrudnieniem w grupie osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym są powody ekonomiczne. Otóż okazuje się, że kluczowy wpływ na zmianę życia w omawianym obszarze ma ekonomiczna opłacalność podjęcia zatrudnienia. Osoby zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym, są także „istotami ekonomicznymi”, które kalkulują na ile podjęcie edukacji czy zatrudnienia opłaca się. Tymczasem, w związku z często niskimi kwalifikacjami czy niewielkim doświadczeniem zawodowym, w zasięgu możliwości zatrudnienia pozostają niestabilne i nisko płatne prace. Korzyści ekonomiczne z podjęcia pracy często nie są wystarczające w kontekście określonej sytuacji finansowej, nie są w stanie zrównoważyć na przykład poziomu dochodów uzyskiwanych z różnych świadczeń społecznych. Do tego dochodzi niestabilność zatrudnienia w pracach niskopłatnych oraz dość częste wykorzystywanie pracowników. Ponadto uzupełnić tutaj obraz należy o cały problem zadłużenia w grupie osób ubogich i wykluczonych społecznie. Jest to problem narastający i coraz częściej odnotowywany przez służby społeczne, tym bardziej, że grupy te szczególnie podatne są na marketing para bankowy, a także kulturę konsumpcji różnych dóbr, jako metody zaznaczenia swojej pozycji społecznej. Właśnie zadłużenie, w tym często długi alimentacyjne, powodują często nie podejmowanie zatrudnienia albo podejmowanie nielegalnej pracy. Niekiedy brak pracy lub nielegalna praca jest o wiele korzystniejsza. W przypadku bowiem podjęcia jakiegokolwiek legalnego zatrudnienia większa cześć środków finansowych (do 60%) zostałaby przekazana na poczet częściowego pokrycia długu. Ten stan prawny utrudnia, a nawet uniemożliwia niekiedy podjęcie i utrzymanie zatrudnienia. Niestety ciągle nie ma żadnego systemu redukcji lub zarządzania zadłużeniem, umożliwiającego np. odpracowanie w pewnej części, w ściśle określonych warunkach długu. Do tego pracownicy służb społecznych nie są kompletnie przygotowani do wspierania osób w zarządzaniu długami, brakuje też profesjonalnych programów wsparcia osób zadłużonych. Odebranie znacznej części dochodu osobie wyklucza jednocześnie możliwość pokrycia przez nią wszystkich bieżących rachunków, np. za mieszkanie czy wyżywienie, chyba że jej dochód byłby niezwykle wysoki, co jest mało realne. Co więcej operacyjnie po zajęciu częś ci wynagrodzenia przez komornika, pozostaje osobie w dyspozycji znacznie mniej ś rodkó w niż w przypadku Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego korzystania ze ś wiadczeń społecznych. Osoby rzeczywiś cie pragnące uporządkować własne ż ycie rozpoczynając legalną pracę postawione są w trudnej sytuacji. Co mają wybrać ? Czy korzystać z przysługującej im pomocy społecznej oraz „dorabiać ” od czasu do czasu „na czarno”? Czy też podjąć zatrudnienie, niepozwalające na usamodzielnienie się w związku z zadłuż eniem? W większości przypadków, szczególnie gdy zadłuż enie jest duż e, osoby wybierają ten pierwszy wariant. Wybierają łatwiejszą i już psychologicznie oswojoną sytuację, decydują się na względne bezpieczeństwo, nawet kosztem rezygnacji z własnych marzeń np. o mieszkaniu czy rodzinie. Osoby chcące się usamodzielnić są postrzegane przez pozostałych jako wyłamujące się z niepisanych reguł. Splot tych wszystkich czynników zwiększa ryzyko „uzależnienia od świadczonych usług” i powoduje szybszą adaptację do ubóstwa i wykluczenia. Brak możliwości odpracowania długu, umorzenia lub zredukowania jego wielkości dyskryminuje w sposób systemowy cześć osób ubogich i wykluczonych, rzeczywiście realizujących dążenie do usamodzielnienia i wyjścia z problemu, zamykając osobom zadłużonym drogę do podejmowania jakiejkolwiek działalności na rynku pracy. Sytuacja taka skazuje znaczną część osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym na funkcjonowanie w „szarej strefie” do końca życia. Czynniki instytucjonalne Ostatnią grupą czynników mających przemożny wpływ na generowanie motywacji do podejmowania inicjatyw edukacyjnych i zawodowych osób zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym są kwestie instytucjonalne. Określone rozwiązania systemowe, organizacyjne i instytucjonalne mogą mieć olbrzymi wpływ na tworzenie przestrzeni do aktywności społecznej i zawodowej. Niestety znaczna część rozwiązań instytucjonalnych skierowana do osób zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym ma zdecydowanie pasywny charakter, zniechęcający do podejmowania kształcenia lub zatrudnienia. Pierwszym problemem jest wysoki poziom instytucjonalizacji wsparcia. Otóż główna część pomocy skierowanej do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym zdominowana jest głównie przez placówki instytucjonalne. Zarówno wsparcie dla rodzin i wychowanków pieczy zastępczej, osób starszych, niepełnosprawnych, zaburzonych psychicznie czy osób bezdomnych realizowane jest głównie w placówkach. Placówki te z zasady zmniejszają aktywność odbiorców pomocy, obniżają poziom samostanowienia, sprzyjają rozpraszaniu odpowiedzialności, szybkiemu adoptowaniu i „uzależnieniu” od pomocy. Placówki instytucjonalne, poprzez zbiorowe zamieszkiwanie, nie sprzyjają zaspokajaniu elementarnych potrzeb związanych z bezpieczeństwem, prywatnością i intymnością. Dokładając do tej sytuacji inne problemy instytucji, takie jak przeludnienie, niską jakość usług i niewystarczający poziom zatrudnienia kadry, wszystko to przekłada się na niesprzyjające warunki tworzenia przestrzeni do podejmowania inicjatywy kształcenia i zatrudnienia. Tymczasem okazuje się, że znaczna część usług społecznych skierowanych do tych grup mogłaby być realizowana w środowisku lokalnym (bez potrzeby instytucjonalizacji), co jest rozwiązaniem skuteczniejszym i efektywniejszym finansowo. Pewnym przykładem kierunku rozwoju w tym zakresie jest polityka niektórych miast w zakresie realizacji pieczy zastępczej, gdzie od lat wdrażana jest sukcesywna polityka zmniejszania wsparcia instytucjonalnego (likwidowanie, przekształcanie) na rzecz wsparcia w środowisku (rodzinna piecza zastępcza). Proces taki jednak powinien być rozłożony w czasie i z udziałem wszystkich interesariuszy. Następnym problemem, powiązanym z funkcjonowaniem wsparcia instytucjonalnego, jest kwestia ekonomicznej opłacalności podejmowania zatrudnienia i innych aktywności społecznych. Jednym z przykładów jest kwestia odpłatności za świadczenia udzielane osobom zagrożonym ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Otóż koszty realizacji Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego różnego rodzaju usług społecznych tej grupie osób, ponoszone są poza jej wpływem, strumień finansowy wędruje bowiem między usługodawcą a zleceniodawcą (najczęściej instytucją publiczną) z pominięciem odbiorcy. W części kosztów realizowanych usług partycypują same osoby zagrożone ubóstwem i wykluczeniem społecznym, choć kompletnie nie mają wpływu na ich wybór czy jakość. Tymczasem kwestia wyboru i samostanowienia jest kluczowa dla procesu ponoszenia odpowiedzialności za własny los, bez tego elementu trudno mówić o pełnym upodmiotowieniu. Ponadto ustawowo osoby posiadające dochody poniżej kryterium dochodowego nie partycypują w kosztach usług i świadczeń (w chwili obecnej dla osoby samotnie gospodarującej jest nim dochód nie przekraczający kwoty 542 zł, natomiast dla osoby w rodzinie – kwota 456 zł). Sytuacja niniejsza powoduje zatrzymywanie się na takim poziomie osiąganych dochodów (np. zasiłek stały), by nie przekraczać kryterium, a także generują niechęć do podejmowania jakiejkolwiek aktywności, w tym także zawodowej, ponieważ oznacza ona konieczność partycypowania w kosztach usług społecznych. Jednocześnie poziom odpłatności, już po minimalnym przekroczeniu kryterium, w wielu instytucjach ustanowiony jest na takim poziomie, że w gruncie rzeczy jest karaniem osób aktywnych i podejmujących zatrudnienie. Zwyczajnie nie opłaca się wielu osobom biednym zmienić swojej sytuacji finansowej na przykład podejmując zatrudnienie. Do tego dochodzi także niewielka ilość instrumentów (także finansowych) wspierających samodzielność życiową i sam proces utrzymywania zatrudnienia, większość wsparcia ukierunkowana jest instytucjonalnie. Rozwiązania takie z jednej strony sprzyjają redukowaniu potrzeb do minimum niezbędnego do przetrwania i dostosowywaniu się do sytuacji osób ubogich i wykluczonych (czynniki psychologiczne), z drugiej strony sankcjonują fikcję zatrudnienia w „szarej strefie”. Wnioski i powiązane z nimi rekomendacje Skala zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym w województwie pomorskim jest dość wysoka, co zaskakujące w kontekście dość dobrej sytuacji społeczno-ekonomicznej i pozytywnym zmianom na pomorskim rynku pracy. Istniejące statystyki i dane pozwalają przyjrzeć się zarówno skali jak i charakterowi zagrożenia ubóstwem i wykluczeniem społecznym pomorskich obywateli. Analiza jednak w związku ze złożonością problemu, a także niekiedy niewystarczającej jakości danych jest dość utrudniona. W podejmowanej tematyce wpływu ubóstwa i wykluczenia społecznego na kształcenie i zatrudnienie brakuje rzetelnych badań ukazujących ta grupę społeczną na tle innych grup. Analiza w tym zakresie bardziej polegała na zidentyfikowaniu barier i problemów utrudniających osobom i rodzinom zagrożonym wykluczeniem społecznym podejmowanie aktywności edukacyjnej i zawodowej. Czynniki mające wpływ na podejmowanie kształcenia i zatrudnienia podzielono na cztery obszary: psychologiczne, społeczne, ekonomiczne i instytucjonalne. Wszystkie opisane przykłady czynników obniżających motywację do podejmowania kształcenia i zatrudnienia wzajemnie się przenikają i występują najczęściej w pewnego rodzaju symbiozie. Jedne z drugich wynikają i jedne drugie napędzają. Niewątpliwie w całości stanowią poważne bariery i są niekiedy źródłem mniejszej motywacji zmiany swojej sytuacji życiowej poprzez podjęcie kształcenia czy zatrudnienia. Odrębną kwestią, nie podejmowaną w tej ekspertyzie, jest tworzenie rozwiązań uwzględniających te czynniki w procesie reintegracji społecznej i zawodowej osób i rodzin zagrożonych ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Wydaje się, że to mógłby być przedmiot innych ekspertyz i analiz. Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Rekomendacje dla województwa pomorskiego: • przełamanie sektorowej polityki • nie pogłębianie izolacji osób wykluczonych - zachęcanie władzy samorządowej do integracji środowiskowej • odejście od behawioralnego wsparcia –należy zadbać o zaspokojenie podstawowych potrzeb – zaspokojenia głodu, bezpieczeństwa, aby pójść dalej, aby perspektywa samorealizacji, prestiżu i uznania realizowana przez edukację i potem zatrudnienie była sensowna • nowe rozwiązania dla zarządzania zadłużeniem – obecnie nie ma żadnego programu wsparcia zadłużonych • likwidacja instytucjonalnych barier nagradzających bycie biernym • wdrażanie rozwiązań środowiskowych, redukcja wsparcia instytucjonalnego, oduczającego normalnego funkcjonowania i uzależniającego Usługa współfinansowana w 85% ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
