6. Możliwe strategie mediacyjne

dr Marta Janina Skrodzka
MOŻLIWE STRATEGIE MEDIACYJNE
Wprowadzenie
Każde postępowanie mediacyjne, co zostało wskazane w przygotowanych do tej pory
opracowaniach, przebiega zasadniczo w podobny sposób, ze względu na fakt, że oparte jest na
tych samych zasadach i etapach. W praktyce, każda mediacja jest indywidualnym procesem i
rzadko kiedy, jeżeli w ogóle, można wskazać dwa takie same postępowania mediacyjne. Na
odmienność postępowań mediacyjnych ma wpływ nie tylko charakter spraw, ale przede
wszystkim postawa (m.in. cechy charakteru, sposób zachowania, itp.) i oczekiwania stron oraz
ich interesy, jak również postawa i sposób prowadzenia postępowania przez mediatora. To
właśnie sposób prowadzenia mediacji – styl, czy też inaczej strategia, jaką kieruje się mediator,
jest jednym z elementów mających wpływ na przebieg danego postępowania mediacyjnego (o
czym była już mowa w opracowaniu pt.: „Rola mediatora i jej wpływ na odpowiednie
przygotowanie postępowania mediacyjnego”). Zachowanie mediatora, jego bardziej lub mniej
aktywna postawa oparta na dokonywaniu oceny lub też powstrzymaniu się od niej kształtuje
zachowania stron i ich wzajemną interakcję, a w związku z tym definiuje możliwość
współpracy i znalezienie rozwiązania satysfakcjonującego wszystkich uczestników sporu.
Celem niniejszego opracowania jest zwięzłe przedstawienie podstawowych strategii – modeli
prowadzenia postępowania mediacyjnego i wskazanie różnic między nimi. Umiejętność
zrozumienia różnic w startegiach mediacyjnych pozwala bowiem na docenienie
indywidualnego i unikalnego charakteru każdego postępowania mediacyjnego. Stwarza także
możliwość zrozumienia zachowania mediatora, który w zależności od oczekiwań stron i
własnego doświadczenia, już na samym początku postępowania dokonuje wyboru startegii
odpowiedniej dla konkretnego przypadku. Nie oznacza to jednak, że mediator nie może zmienić
sposobu prowadzenia mediacji w jej trakcie. Elastyczność tej alternatywnej metody
rozwiązywania sporów i dopasowanie do oczekiwań stron oraz zachowań podczas ich wspólnej
pracy, pozwalają mediatorowi na zmianę sposobu prowadzenia mediacji, w zależności od
aktualnych potrzeb stron. To z kolei nadaje całemu procesowi bardzo indywidualny charakter
i jeszcze bardziej podkreśla wyjątkowy charakter mediacji, całkowicie różniący ją od
sztywnego i zformalizowanego postępowania sądowego.
Strategia proceduralna (facylitatywna)
Podstawowym rodzajem prowadzenia postępowania mediacyjnego jest mediacja
proceduralna, inaczej zwana facylitatywną (z ang. facilitative mediation), klasyczną lub
wspierającą. Ten sposób prowadzenia postępowania mediacyjnego zaczął być stosowany w
latach 60. i 70. XX wieku w Stanach Zjednoczonych i jest najbardziej powszechnym i znanym
stylem mediacji, zarówno na świecie, jak i w Polsce1. Zgodnie z samą nazwą wskazanej
strategii, zasadniczym celem prowadzenia mediacji jest wsparcie stron w wypracowaniu ugody.
Zadaniem mediatora jest dobór technik, ktore pozwolą stronom na twórcze i samodzielne
myślenie. Istotą tego podejścia jest zatem założenie, że strony postępowania mediacyjnego
mają odpowiednią wiedzę, chęć i możliwość współpracy oraz rozumieją swoją sytuację
faktyczną i prawną. Dzięki takiej postawie są w stanie wypracować satysfakcjonujące je
rozwiązanie, które ponadto jest zgodne z ich interesami i oczekiwaniami. Mediator pozostaje
w trakcie postępowania mediacyjnego osobą całkowicie neutralną, czuwającą i wspierającą
strony w samodzielnym i wspólnym (opartym na współpracy) dążeniu do wypracowania
realnego porozumienia. Ingerencja mediatora polega zatem na powstrzymaniu się od
jakichkolwiek necisków oraz oceny faktycznej i prawnej sporu, czy m. in. sytuacji, zachowania
lub decyzji stron. Jako osoba całkowicie neutralna mediator nie wydaje stronom poleceń, nie
udziela porad, nie proponuje też treści porozumienia. Wspiera strony w procesie komunikacji,
ułatwia wymianę informacji i dojście do porozumienia. Jest aktywnym uczestnikiem przebiegu
postępowania mediacyjnego, który kieruje i wpływa na prces komunikacji dokonujący się
między stronami, pozostając przy tym całkowicie neutralnym w stosunku do oceny samego
sporu, jak i rozwiązania wypracowanego przez strony. Mediator jest bowiem odpowiedzialny
za przebieg postępowania mediacyjnego nie zaś za jego wynik.
Założeniem prowadzenia mediacji facylitatywnej jest fakt, że źródłem konfliktu jest
niemożność zaspokojenia różnych potrzeb w sytuacji dysponowania ograniczonymi zasobami.
W związku z tym zadaniem mediatora jest pomoc stronom w rozwiązaniu tego problemu
poprzez osiągnięcie satysfakcjonującego porozumienia. Przy czym rozwiązanie powinno być
korzystne i zadawalające strony sporu, nie musi zaś satysfakcjonować osoby mediatora.
Mediator jest zatem strażnikiem przebiegu postępowania mediacyjnego, a strony sporu są
strażnikiem wyniku – efektu końcowego procesu mediacji.
Strategia merytoryczna (ewaluatywna)
M. Tański, mediacja facylitatywna, http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-facylitatywna
(15.3.2015 r.).
1
Drugim rodzajem postępowania mediacyjnego, rozpowszechnionym w latach 80-tych.
XX wieku (po wprowadzeniu instytucji mediacji do systemów prawnych różnych krajów, kiedy
to zaczęli się nią zajmować prawnicy), jest tzw. mediacja merytoryczna, inaczej zwana ocenną
lub ewaluatywną (z ang. evaluative mediation), której celem jest przede wszystkim
doprowadzenie skonfliktowanych stron od zawarcia ugody2. Jednym z podstawowych założeń
prowadzenia mediacji ewaluatywnej jest fakt, że strony sporu oczekują od mediatora pomocy
w zawarciu zawarciu ugody, ze względu na jego wiedzę z zakresu prawa i praktyki jego
stosowania. W ocenie stron mediator dysponuje odpowiednimi kwalifikacjami potrzebnymi do
wyrażania opinii w danym zakresie, co ma wpływ na wybór określonej osoby na mediatora w
ich sprawie. Mediator ma zatem nie tylko przeprowadzić postępowanie mediacyjne, ale także
pomóc stronom w zrozumieniu ich pozycji prawnej i dokonać oceny jakie będzie przyszłe
rozstrzygnięcie sądu, jeśli do porozumienia nie dojdzie. Już tylko wskazanie różnic w
założeniach
przyjętych
przy
prowadzeniu
mediacji
ewaluatywnej,
pozwala
na
scharakteryzowanie tej strategii mediacyjnej jako całkowicie odmiennej od strategii
facylitatywnej. Mediator jest odpowiedzialny nie tylko za przebieg postępowania
mediacyjnego ale także za jego wynik. Oznacza to, że może, a nawet powinien on dokonać
oceny konfliktu, postawy stron (ich mocnych i słabych stron), sytaucji faktycznej i prawnej, a
także przyjętego ostatecznie rozwiązania (zwłaszcza w sytuacji kiedy postanowienia
wypracowanego porozumienia są rażąco niesprawiedliwe dla jednej ze stron). Wynika to ze
wskazanego już założenia, że porozumienie jest zazwyczaj osiągane w wyniku uświadomienia
przez kompetentną osobę spierającym się stronom słabości ich pozycji faktyczno-prawnej.
Mediator może także zaproponować najlepsze jego zdaniem rozwiązanie realizujące
oczekiwania stron sporu. Jest on niejako ekspertem, zarówno w rozwiązywaniu sporu, jak i w
dziedzinie, której dotyczy spór. Ciężar odpowiedzialności zarówno za przebieg postępowania
mediacyjnego, jak i za jego wynik spoczywa wyłącznie na mediatorze i jest całkowicie
uzależniony od jego wiedzy i kompetencji.
Należy zaznaczyć, że rozróżnienie i wprowadzenie strategii ewaluatywnej wywołuje
wiele kontrowersji. Przeciwnicy tego stylu prowadzenia mediacji wskazują bowiem na fakt, że
aktywność mediatora w sferze dokonywania oceny stoi w sprzeczności z autonomią stron, które
powinny same wypracować porozumienie oraz kłóci się z bezstronnością i neutralnością, jaką
powinien zachować mediator w stosunku do stron i
M. Tański,
(15.3.2015 r.).
2
przedmiotu sporu. Zwolennicy tak
mediacja ewaluatywna, http://www.mediacje.lex.pl/czytaj/-/artykul/mediacja-ewaluatywna
prowadzonego postępowania mediacyjnego podkreślają zaś, że ocenianie przez mediatora
sytuacji prawnej stron nie zawsze jest sprzeczne z istotą mediacji.
Współczesne strategie mediacyjne - mediacja oparta na interesach stron (interesed-based
mediation) oraz mediacja transformatywna
Warto podkreślić, że współcześnie wyróżnia się jeszcze dwa sposoby prowadzenia
postępowania mediacyjnego. Najpopularniejszą obecnie strategią, jest mediacja oparta na
interesach stron (z ang. interest-based mediation). Podstawowym założeniem tego sposobu
postępowania jest skoncentrowaniu się na rozwiązaniu danego konfliktu, ponieważ każdy spór
jest problemem do rozwiązania. Strony sporu dążą do wypracowania satysfakcjonujących dla
nich rozwiązań zgodnie z koncepcją wygrany - wygrany (z ang. win-win). Rolą mediatora jest
skoncentrowanie się na interesach stron, nie na stanowiskach, ze względu na fakt, że o ile
stanowiska zazwyczaj są przeciwstawne, o tyle interesy mogą być wspólne lub przynajmniej
się nie wykluczają. Pracując ze stronami sporu mediator zakłada, że każda ze stron jest
wygranym, dlatego przykłada dużą wagę do nawiązania współporacy między stronami.
Mediator wybierając strategię opartą na interesach stron, stosuje techniki, które mają być
pomocne w realizacji czterech podstawowywhc założeń wskazanej strategii: oddzieleniu stron
sporu od problemów; skupieniu dialogu na interesach, a nie na stanowiskach; wykorzystaniu
obiektywnych kryteriów w wypracowaniu porozumienia; tworzeniu wielu opcji rozwiązania
danego sporu.
Ponieważ założeniem tej strategii jest przejście ze stanowiska prezentowanego przez
stronę, a więc konkretnego żądania, do określenia ważnych dla niej interesów, czyli potrzeb lub
celu, który uzasadnia jej żądanie, mediator sprowadza konflikt do kategorii interesów, które
można skutecznie negocjować. Pomaga on stronom w przeformułowaniu ich postulatów ze
stanowisk w interesy, dzięki czemu umożliwia im dojście do istoty problemu i wskazanie
kwestii, które da się rozwiązać. To z kolei przyczynia się do rozpoczęcia efektywnych
negocjacji między stronami.
Innym współczesnym sposobem prowadzenia postępowania mediacyjnego jest model
mediacji transformatywnej, zaprezentowany przez J. Folgera i R. Busha w publikacji z 1994 r.
„The Promise of Mediation”. Zgodnie z założeniem autorów mediacja oparta jest na
wzajemnym zrozumieniu oraz współodczuwaniu i może powodować „wzrost moralny”
poprzez przywracanie stronom poczucia własnej wartości, siły oraz zdolności do
samodzielnego rozwiązywania problemów życiowych. Podstawowym założeniem mediacji
transformatywnej jest umocnienie każdej ze stron w jak największym stopniu oraz uznawanie
przez strony swoich interesów, racji, stanowisk, odczuć, problemów. Dzięki takiemu podejściu
do postępowania mediacyjnego strony mogą skupić się na istniejącym między nimi konflikcie
i jego zrozumieniu, co zwiększa szanse na osiągniecie przez nie porozumienia. Celem mediacji
transformatywnej jest ponadto stworzenie stronom możliwości moralnego rozwoju, zmiany
podejścia do problemów swoich i drugiej strony – czyli jak sama nazwa wskazuje zmiana,
przede wszystkim w zakresie wspólnych relacji. Rolą mediatora jest zatem wywoływanie u
stron sporu poczucia zrozumienia i empatii wobec położenia i problemów drugiej strony, przez
co zwiększa się ich świadomość co do własnych oczekiwań. Osoba mediatora jest w tym
przypadku drugorzędna, liczą się przede wszystkim strony, które powinny zostać wsparte w
procesie umacniania ich samych, tak aby świadomie analizować spór, problemy z nim związane
i proponowane rozwiązania.
Podsumowanie
Wskazane strategie mediacyjne są modelami, w oparciu o które prowadzi się
postępowanie mediacyjne. Zasadniczo jednak nie występują w „czystej postaci”. Mediatorzy
opierają konkretne postępowanie mediacyjne na wybranym modelu mediacyjnym, ale w
zależności od potrzeb i oczekiwań stron oraz interakcji między nimi zdarza się, że wplatają
elementy innych strategii do toczącego się postępowania. Dzięki temu postępowanie
mediacyjne jest procesem elastycznym, odformalizowanym i każdorazowo dopasowanym do
potrzeb i interesów stron, co czyni jest atrakcyjną metodą rozwiązywania sporów.