Interwencje edukacyjne zorientowane na zdrowie finansowe

Interwencje edukacyjne zorientowane na zdrowie
finansowe gospodarstw domowych
Dr hab. Ryszard Szarfenberg
Instytut Polityki Społecznej UW
Seminarium „Społeczeństwo długu” Fundacja im. Kaleckiego, Feministyczny Think Tank
Warszawa, 13 stycznia 2016
Zdrowie finansowe – koncepcja wstępna
Zdrowie finansowe gospodarstwa domowego to taki stan jego łącznych
dochodów i wydatków (stan budżetu) w danym okresie, który spełnia
co najmniej trzy warunki jednocześnie
1. Członkowie gospodarstwa domowego mają zaspokojone podstawowe
potrzeby na przynajmniej minimalnym poziomie (brak ubóstwa)
2. Członkowie gospodarstwa domowego mają takie oszczędności i/lub
inwestycje, które zabezpieczają je na przyszłość
a.
b.
zabezpieczają je przed niezaspokojeniem podstawowych potrzeb w przyszłości
są podstawą dla zwiększania dochodów w przyszłości
3. Członkowie gospodarstwa domowego nie mają łącznych zobowiązań
finansowych o charakterze nadmiernego zadłużenia (brak nadmiernego
zadłużenia)
Nadmierne zadłużenie
• Zadłużenie gospodarstwa domowego oznacza, że ma do spłaty
zobowiązania finansowe (potocznie „ma długi”)
• Zadłużenie może być niedostateczne lub nadmierne
• Niedostateczne zadłużenie – brak dostępu do dodatkowych źródeł siły nabywczej
ogranicza swobodę decyzji ekonomicznych gospodarstwa domowego
• Nadmierne zadłużenie – gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać swoich
bieżących zobowiązań finansowych
• Jeden ze sposobów rozumienia nadmiernego zadłużenia łączy je z
ubóstwem: nadmiernie zadłużone jest to gospodarstwo domowe, które
po spłaceniu bieżących zobowiązań znajduje się w sytuacji ubóstwa, tzn.
pozostałe po spłacie środki nie pozwolą zapewnić minimum jego
członkom
Przejawy nadmiernego zadłużenia – zaległości
w opłatach
Zalegający z opłatą należności z różnych tytułów w Polsce 2005-2013 (w %)
30,0
25,0
24,2
20,4
20,0
16,7
13,9
15,0
14,1
14,0
14,4
3,3
3,0
2,7
12,9
12,5
10,0
10,0
7,1
5,3
4,4
5,0
3,9
3,4
3,3
2,2
2,3
1,9
1,2
0,0
2005
2006
2007
0,6
2008
0,9
2009
Odsetek osób z zaległościami w opłatach za rachunki bieżące
1,0
2010
1,5
2011
1,7
2012
1,5
2013
Odsetek osób z zaległościami w spłacie kredytu hipotecznego lub czynszu za mieszkanie
Odsetek zalegających z należnościami z tytułu kupna na raty lub pożyczki konsumpcyjnej
Dane: Eurostat
1,4
2014
Zaległości w opłatach ubogich i nieubogich
gospodarstw domowych
Odsetek gospodarstw domowych z zaległościami w trzech kategoriach łącznie według ubóstwa (w %)
50,0
44,8
45,0
41,8
40,0
34,5
35,0
29,4
30,0
22,6
22,0
20,0
29,8
26,8
26,1
25,0
ubogie
31,5
31,2
17,8
nieubogie
14,8
15,0
11,6
11,9
11,4
11,9
12,2
12,5
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Średnia w tym okresie
dla gospodarstw
ubogich 32%, a dla
nieubogich 16%.
Porównując lata 2005
do 2013, ubogich
gospodarstw z
zaległościami było
mniej o 34%, a w
przypadku nieubogich
mniej o 45%
9,1
10,0
5,0
0,0
2005
2006
2007
2008
Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (ubodzy)
Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (nieubodzy)
Dane EUROSTAT
Zdrowie finansowe – koncepcja rozwinięta (Center
for Financial Services Innovation – CFSI)
• Zdrowa kondycja finansowa to stan, w którym gospodarstwo domowe
1. efektywnie zarządza przychodami i wydatkami (perspektywa bieżąca,
zbilansowanie dochodów i wydatków, posiadanie nadwyżek finansowych,
terminowe regulowanie płatności bieżących oraz racjonalne
gospodarowanie budżetem domowym)
2. jest przygotowane na niespodziewane zdarzenia skutkujące wydatkami
finansowymi (perspektywa średniookresowa, posiadanie oszczędności
stanowiących „poduszkę” bezpieczeństwa, posiadanie ubezpieczenia)
3. długoterminowo planuje swoje bezpieczeństwo finansowe (perspektywa
długookresowa, akumulowanie środków umożliwiające rozwój osobisty i
zawodowy członków rodziny, poprawę jakości całego życia oraz
zabezpieczenie materialne na starość
Diagnoza społeczna 2015
Indeks zdrowia finansowego
• I Bieżące zarządzanie budżetem gospodarstwa domowego:
1. wielkość nadwyżki dochodu nad minimalnymi wydatkami na osobę wyrażona jako
odsetek miesięcznego dochodu na osobę
2. terminowość w regulowaniu rachunków za czynsz, media, rat kredytów
3. sposób gospodarowania dochodem
• II Przygotowanie na niespodziewane wydatki:
1.
2.
3.
4.
oszczędności w wysokości co najmniej 6-miesięcznych dochodów
wartość rat kredytów w stosunku do dochodu
ubezpieczenie miejsca zamieszkania
ubezpieczenie grupowe lub prywatne na życie głowy rodziny
• III Długoterminowa perspektywa:
1. oszczędzanie na starość
2. wartość oszczędności powyżej trzy-letnich dochodów
Diagnoza społeczna 2015
Indeks zdrowia finansowego w Polsce 2015 –
status i poziom dochodu
IZF według sektora zatrudnienia i statusu
społeczno-ekonomicznego
70
60,51
60
55,82
52,2
50
40
IZF według poziomu dochodu
ekwiwalentnego
59,37
51,57
70
48,62
45,32
45,12
66,02
58,91
60
39,41
52,98
47,39
50
30
20
38,86
40
30
10
20
0
10
0
Górny kwintyl 4 kwintyl (1,837- 3 kwintyl (1,427- 2 kwintyl (1,055- Dolny kwintyl
(>2,420 PLN)
2,420 PLN)
1,8326 PLN)
1,426 PLN)
(<1,055 PLN)
IZF skala 0-100, średnia w 2015 wyniosła 52,6 punktów
Dane za: Diagnoza społeczna 2015
Indeks zdrowia finansowego w Polsce 2015 –
wiek i wykształcenie
IZF według wieku
IZF według wykształcenia głowy
gospodarstwa domowego
70
56
55
61,26
54,74
60
53,4
54
53,2
53,19
47,86
50
53
42,78
52,02
52
40
51
50,49
50
30
49
48,42
20
48
47
10
46
0
45
35-44 lata
25-34 lata
45-59 lat
60-64 lata
65+ lat
do 24 lat
Wyższe i policealne
Średnie
Zasadnicze
Podstawowe i niższe
zawodowe/gimnazjum
IZF skala 0-100, średnia w 2015 wyniosła 52,6 punktów
Dane za: Diagnoza społeczna 2015
Indeks zdrowia finansowego Polaków w 2015
– wnioski ogólne
• Autorzy Diagnozy społecznej 2015 stwierdzają na podstawie wyników
analizy IZF, że
• większość Polaków żyje z dnia na dzień, będąc w stanie zaspokajać swoje
bieżące potrzeby finansowe,
• wiele gospodarstw nie jest przygotowanych na niespodziewane wydatki,
• znikoma część gospodarstw domowych zabezpiecza swoją kondycję
finansową w długim terminie.
• Konkludują, że „Jest to niepokojąca sytuacja biorąc pod uwagę wzrost
niestabilności zatrudnienia w Polsce oraz ograniczoną ochronę
emerytalną przez państwo”
Kompetencje finansowe: składowe i zakres
Kompetencje finansowe gospodarstwa domowego to
• wiedza,
• umiejętności,
• postawy jego członków
w zakresie
• źródeł dochodów i sposobów uzyskiwania ich z tych źródeł,
• decyzji i zachowań finansowych dotyczących
• wydawania uzyskanych dochodów na konsumpcję,
• oszczędzania na przyszłość,
• inwestowania w celu zwiększenia dochodów w przyszłości
Znaczenie kompetencji finansowych dla
zdrowia finansowego
Założenia
1. Wpływ kompetencji na decyzje finansowe: na decyzje i zachowania gospodarstwa
domowego dominujący wpływ mają indywidualne kompetencje jego członków
2. Złożoność świata finansów osobistych: złożoność dochodów, wydatków,
oszczędności, inwestycji, długów
3. Decyzje finansowe mogą być błędne: ze względu na złożoność świata finansów
indywidualne decyzje i zachowania członków gospodarstwa domowego mogą być
mniej lub bardziej trafne
4. Wpływ decyzji finansowych na finanse osobiste: im mniej trafne są te decyzje i
zachowania, tym mniej zdrowe finansowo jest gospodarstwo domowe
• Wniosek: zwiększanie kompetencji finansowych członków gospodarstwa
domowego, zwiększy trafność ich decyzji w świecie finansów, co poprawi
zdrowie finansowe gospodarstwa
Interwencje mające na celu zdrowie
finansowe oparte na kompetencjach
1. Teoria: kompetencje finansowe są kluczowe dla zdrowia finansowego
2. Cel ostateczny do osiągnięcia: zdrowie finansowe gospodarstw
domowych
3. Cel pośredni do osiągnięcia: odpowiednie kompetencje finansowe
członków gospodarstw domowych
4. Sposób osiągania celów: zwiększanie kompetencji finansowych członków
gospodarstwa domowego
5. Główne środki służące osiągnięciu celów w określony sposób, np.:
• Informowanie (zwiększa wiedzę)
• Szkolenie (tworzy umiejętności)
• Edukowanie (zwiększa wiedzę, tworzy umiejętności)
Model interwencji dla edukacji finansowej
Skuteczność KF:
stopień wpływu
kompetencji na
decyzje
Wydajność EF: nakład
edukacyjny do zmiany
kompetencji
EDUKACJA
FINANSOWA
Skuteczność DF:
stopień wpływu
decyzji na zdrowie
KOMPETENCJE
FINANSOWE
DECYZJE
FINANSOWE
ZDROWIE
FINANSOWE
Składowe KF
Rodzaje DF
Wymiary ZF
Cechy EF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie EF
na KF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie KF
na DF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie DF
na ZF
Badania nad interwencjami EF – przykład
badania eksperymentalnego z USA
• Cechy badanego programu
• Dla osób ubogich w mieszkaniach socjalnych
• Obowiązkowy
• 12 godzin szkoleń zdalnych w ciągu kilku wieczorów
• Cechy badania
• Eksperymentalne z grupami eksperymentalną i kontrolną wybranymi losowo
• Zachowania finansowe grupy eksperymentalnej i kontrolnej monitorowano przez 12
miesięcy
• Wyniki badania
• Istotny statystycznie wpływ stwierdzono tylko w przypadku zadłużenia: w grupie
eksperymentalnej w porównaniu z kontrolą zwiększyło się ono, nie mając jednak
negatywnych konsekwencji w ciągu okresu obserwacji
Co wiemy o skuteczności programów edukacji
finansowej na świecie?
• Dwie metaanalizy - pierwsza dotyczyła 80 programów interwencji EF
(2014), druga już 188 programów (2015)
• Badania programów z różnych krajów, ale do 2008 r. 98% badań było z USA,
po 2008 r. odsetek ten zmniejszył się do 54%
• Co przede wszystkim badano i jak?
• wpływ interwencji w postaci edukacji finansowej (badania eksperymentalne i quasieksperymentalne)
• wpływ zmierzonych kompetencji finansowych na zachowania finansowe
(korelacyjne, ekonometryczne, 2014)
• Duże zróżnicowanie programów (rodzaj, intensywność, czas, miejsce,
przedmiot wpływu, np. oszczędności, terminowa spłata kredytów,
ewidencjonowanie wydatków, kompetencje finansowe)
Jakie wnioski z metaanaliz?
• Programy z zakresu edukacji finansowej w bardzo niewielkim stopniu
wpływały na zachowania finansowe, szczególnie, gdy kierowano je
do grup o niskich dochodach (2014)
• Edukacja finansowa może wpływać na niektóre zachowania
finansowe, w szczególności na oszczędności i ewidencjonowanie
wydatków (2015)
• Trudność w stwierdzeniu wpływu cech programów na ich wyniki
(2015)
• Nieobecność ekonomicznej ewaluacji (koszty do korzyści) interwencji
wpływających na kompetencje finansowe (2015)
Literatura
• Janusz Czapiński, Tomasz Panek red. (2015) Diagnoza społeczna 2015.
Warunki i jakość życia Polaków. Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego.
• J. Michael Collins (2013) The Impacts of Mandatory Financial Education:
Evidence from a Randomized Field Study. Journal of Economic Behavior and
Organization 95:146-158.
• Daniel Fernandes, John G. Lynch Jr., Richard G. Netemeyer (2014) Financial
Literacy, Financial Education, and Downstream Financial Behaviors.
Management Science 60(8):1861-1883.
• Margaret Miller, Julia Reichelstein, Christian Salas and Bilal Zia (2015) Can
You Help Someone Become Financially Capable? A Meta-Analysis of the
Literature. The World Bank Research Observer 30(2):220-246.