ubóstwo – zdrowie finansowe gospodarstw domowych

Edukacja finansowa – ubóstwo – zdrowie finansowe
gospodarstw domowych
Dr hab. Ryszard Szarfenberg
Instytut Polityki Społecznej UW
Konferencja „Edukacja finansowa - nowa metoda pracy z rodzinami wykluczonymi
ekonomicznie”
Warszawa, 18 września 2015
Ubóstwo i wykluczenie – kilka upraszczających
uwag wstępnych
• Ubóstwo ekonomiczne gospodarstwa domowego: nie jest w stanie nabyć
minimalne wystarczającej ilości i jakości tych dóbr i usług, które
zaspokajają podstawowe potrzeby jego członków (relacja: środki
ekonomiczne a standard zaspokojenia podstawowych potrzeb)
• Wykluczenie ekonomiczne gospodarstwa domowego: niepełne lub brak
uczestnictwa jego dorosłych członków w rynku pracy (relacja: faktyczne
zatrudnienie, samozatrudnienie a standard pełnego uczestnictwa)
• Związek ubóstwa i wykluczenia ekonomicznego: pełne uczestnictwo
gospodarstwa domowego w rynku pracy nie zawsze, ale w większości
przypadków zapewnia dochody, które pozwalają zaspokoić podstawowe
potrzeby jego członków ponad minimalny poziom
Ubóstwo i wykluczenie – trendy w Polsce
Zagrożenie ubóstwem lub wykluczeniem społecznym oraz trzy wskaźniki składowe:
ubóstwo relatywne, pogłębiona deprywacja materialna, bardzo niska intensywność
pracy (w stosunku od populacji)
50
45,3
45
39,5
40
35
34,4
33,8
W procentach
30,5
30
25
27,8
27,2
26,7
17,7
17,1
13,0
13,5
25,8
22,3
20,5
20
15
27,8
27,6
19,1
17,7
17,3
14,3
17,1
17,6
15,0
14,2
16,9
12,4
17,3
11,9
10,1
8,0
10
6,9
7,3
6,9
6,9
7,2
2009
2010
2011
2012
2013
5
0
2005
2006
Ubóstwo lub wykluczenie
2007
2008
Pogłębiona deprywacja materialna
Ubóstwo relatywne
Bardzo niska intensywność pracy
Od ubóstwa przez zadłużenie do wykluczenia
Ograniczanie
wydatków
Brak kredytu
Ubóstwo
Deprywacja materialna
Wykluczenie społeczne
Stres, depresja
Problemy finansowe
Trudności w wiązaniu
końca z końcem
Płacenie niektórych
rachunków
Zaciągnięcie kredytu
Zaległości i dług
Ograniczenie
dochodu do
dyspozycji
Odłączenie mediów
Procesy sądowe
Eksmisja, utrata
własności
Stres, lęk
Collard, Poverty, debt and credit, JRF 2014
Finansowe wymiary ubóstwa
1. Dochody członków gospodarstwa domowego nie wystarczają na
pokrycie wszystkich niezbędnych wydatków
• Głównym problemem jest zbyt niski dochód
• Rozwiązaniem jest zwiększenie dochodu, aby był wystarczający
2. Dochody członków gospodarstwa domowego wystarczają na
pokrycie wszystkich niezbędnych wydatków, ale faktyczne wydatki
nie pokrywają wszystkich niezbędnych potrzeb
• Głównym problemem nie jest zbyt niski dochód, ale struktura wydatków
• Rozwiązaniem jest poprawa struktury wydatków, aby lepiej odpowiadały
niezbędnym potrzebom
Zdrowie finansowe
Zdrowie finansowe gospodarstwa domowego to taki stan jego łącznych
dochodów i wydatków (stan budżetu) w danym okresie, który spełnia
co najmniej trzy warunki jednocześnie
1. Członkowie gospodarstwa domowego mają zaspokojone podstawowe
potrzeby na przynajmniej minimalnym poziomie (brak ubóstwa)
2. Członkowie gospodarstwa domowego mają takie oszczędności i/lub
inwestycje, które zabezpieczają je na przyszłość
a.
b.
zabezpieczają je przed niezaspokojeniem podstawowych potrzeb w przyszłości
są podstawą dla zwiększania dochodów w przyszłości
3. Członkowie gospodarstwa domowego nie mają łącznych zobowiązań
finansowych o charakterze nadmiernego zadłużenia (brak nadmiernego
zadłużenia)
Nadmierne zadłużenie
• Zadłużenie gospodarstwa domowego oznacza, że ma do spłaty
zobowiązania finansowe (potocznie „ma długi”)
• Zadłużenie może być niedostateczne lub nadmierne
• Niedostateczne zadłużenie – brak dostępu do dodatkowych źródeł siły nabywczej
ogranicza swobodę decyzji ekonomicznych gospodarstwa domowego
• Nadmierne zadłużenie – gospodarstwo domowe nie jest w stanie spłacać swoich
bieżących zobowiązań finansowych
• Jeden ze sposobów rozumienia nadmiernego zadłużenia łączy je z
ubóstwem: nadmiernie zadłużone jest to gospodarstwo domowe, które
po spłaceniu bieżących zobowiązań znajduje się w sytuacji ubóstwa, tzn.
pozostałe po spłacie środki nie pozwolą zapewnić minimum jego
członkom
Przejawy nadmiernego zadłużenia – zaległości
w opłatach
Zalegający z opłatą należności z różnych tytułów w Polsce 2005-2013 (w %)
30,0
25,0
24,2
20,4
20,0
16,7
13,9
15,0
14,1
14,0
3,3
3,0
12,9
12,5
10,0
10,0
7,1
5,3
4,4
5,0
3,9
3,4
3,3
2,2
2,3
1,9
1,2
0,0
2005
2006
2007
0,6
2008
0,9
2009
1,5
1,0
2010
2011
Odsetek osób z zaległościami w opłatach za rachunki bieżące
Odsetek osób z zaległościami w spłacie kredytu hipotecznego lub czynszu za mieszkanie
Odsetek zalegających z należnościami z tytułu kupna na raty lub pożyczki konsumpcyjnej
1,7
2012
1,5
2013
Zaległości w opłatach ubogich i nieubogich
gospodarstw domowych
Odsetek gospodarstw domowych z zaległościami w trzech kategoriach
łącznie według ubóstwa (w %)
50,0
44,8
45,0
Średnia w tym okresie dla gospodarstw ubogich 32%, a dla nieubogich 16%.
Porównując lata 2005 do 2013, ubogich gospodarstw z zaległościami jest
mniej o 34%, a w przypadku nieubogich mniej o 45%
41,8
40,0
34,5
35,0
ubogie
29,4
30,0
25,0
31,5
31,2
26,8
26,1
22,6
22,0
17,8
20,0
nieubogie
14,8
15,0
11,6
11,9
2009
2010
11,4
11,9
12,2
2011
2012
2013
9,1
10,0
5,0
0,0
2005
2006
2007
2008
Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (ubodzy)
Odsetek osób z zaległościami w spłacie różnych należności (nieubodzy)
Dane EUROSTAT
Kompetencje finansowe
Kompetencje finansowe gospodarstwa domowego to
• wiedza,
• umiejętności,
• postawy jego członków
w zakresie
• źródeł dochodów i sposobów uzyskiwania ich z tych źródeł,
• decyzji i zachowań dotyczących
• wydawania uzyskanych dochodów na konsumpcję,
• oszczędzania na przyszłość,
• inwestowania w celu zwiększenia dochodów w przyszłości
Znaczenie kompetencji finansowych dla
zdrowia finansowego
Założenia
1. Na decyzje i zachowania gospodarstwa domowego dominujący wpływ mają
indywidualne kompetencje jego członków
2. Świat finansów osobistych (dochodów, wydatków, oszczędności, inwestycji,
długów) jest bardzo złożony
3. Ze względu na złożoność świata finansów indywidualne decyzje i zachowania
członków gospodarstwa domowego mogą być mniej lub bardziej trafne
4. Im mniej trafne są te decyzje i zachowania, tym mniej zdrowe finansowo jest
gospodarstwo domowe
• Wniosek: zwiększanie kompetencji finansowych członków gospodarstwa
domowego, zwiększy trafność ich decyzji w świecie finansów, co poprawi
zdrowie finansowe gospodarstwa, czyli ograniczy ubóstwo
Interwencje mające na celu zdrowie
finansowe oparte na kompetencjach
• Teoria: kompetencje finansowe są kluczowe dla zdrowia finansowego
• Cel ostateczny do osiągnięcia: zdrowie finansowe gospodarstw domowych
• Cel pośredni do osiągnięcia: odpowiednie kompetencje finansowe
członków gospodarstw domowych
• Sposób osiągania celów: zwiększanie kompetencji finansowych członków
gospodarstwa domowego
• Główne środki służące osiągnięciu celów w określony sposób, np.:
• Informowanie (zwiększa wiedzę)
• Szkolenie (tworzy umiejętności)
• Edukowanie (zwiększa wiedzę, tworzy umiejętności)
Model interwencji dla edukacji finansowej
Skuteczność KF:
stopień wpływu
kompetencji na
decyzje
Wydajność EF: nakład
edukacyjny do zmiany
kompetencji
EDUKACJA
FINANSOWA
Skuteczność DF:
stopień wpływu
decyzji na zdrowie
KOMPETENCJE
FINANSOWE
DECYZJE
FINANSOWE
ZDROWIE
FINANSOWE
Składowe KF
Rodzaje DF
Wymiary ZF
Cechy EF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie EF
na KF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie KF
na DF
Czynniki
ułatwiające /
utrudniające
przekładanie DF
na ZF
Badania nad interwencjami EF – przykład z
USA
• Cechy badanego programu
• Dla osób ubogich w mieszkaniach socjalnych
• Obowiązkowy
• 12 godzin szkoleń zdalnych w ciągu kilku wieczorów
• Cechy badania
• Eksperymentalne z grupami eksperymentalną i kontrolną wybranymi losowo
• Zachowania finansowe grupy eksperymentalnej i kontrolnej monitorowano przez 12
miesięcy
• Wyniki badania
• Istotny statystycznie wpływ stwierdzono tylko w przypadku zadłużenia: w grupie
eksperymentalnej w porównaniu z kontrolą zwiększyło się ono, nie mając jednak
negatywnych konsekwencji w ciągu okresu obserwacji
Co wiemy o skuteczności programów edukacji
finansowej na świecie?
• Metaanaliza, czyli systematyczne i statystyczne podsumowanie wyników
wielu badań nad wpływem programów typu EF
• Dwie metaanalizy - pierwsza dotyczyła 80 programów interwencji EF
(2014), druga już 188 programów (2015)
• Badania tych programów z różnych krajów, ale do 2008 r. 98% badań było z
USA, po 2008 r. odsetek ten zmniejszył się do 54%
• Co przede wszystkim badano i jak?
• wpływ interwencji w postaci edukacji finansowej (eksperymentalne i quasieksperymentalne, tu było 80 w pierwszej metaanalizie i 188 badań w drugiej)
• wpływ zmierzonych kompetencji finansowych na zachowania finansowe (korelacyjne,
ekonometryczne, 2014)
• Duże zróżnicowanie programów (rodzaj, intensywność, czas, miejsce,
przedmiot wpływu, np. oszczędności, terminowa spłata kredytów,
ewidencjonowanie wydatków, kompetencje finansowe)
Jakie wnioski z metaanaliz?
• Programy z zakresu edukacji finansowej w bardzo niewielkim stopniu
wpływały na zachowania finansowe, szczególnie, gdy kierowano je do
grup o niskich dochodach (2014)
• Edukacja finansowa może wpływać na niektóre zachowania
finansowe, w szczególności na oszczędności i ewidencjonowanie
wydatków (2015)
• Trudność w stwierdzeniu wpływu cech programów na ich wyniki
(2015)
• Nieobecność ekonomicznej ewaluacji (koszty do korzyści) interwencji
wpływających na kompetencje finansowe (2015)
Literatura
• J. Michael Collins (2013) The Impacts of Mandatory Financial
Education: Evidence from a Randomized Field Study. Journal of
Economic Behavior and Organization 95:146-158
• Daniel Fernandes, John G. Lynch Jr., Richard G. Netemeyer (2014)
Financial Literacy, Financial Education, and Downstream Financial
Behaviors. Management Science 60(8):1861-1883
• Margaret Miller, Julia Reichelstein, Christian Salas and Bilal Zia (2015)
Can You Help Someone Become Financially Capable? A Meta-Analysis
of the Literature. The World Bank Research Observer 30(2):220-246