CZY MO¯NA „POLEGAĆ” NA PO¯YTECZNYCH ORGANIZMACH

CZY MO¯NA „POLEGAƔ
NA PO¯YTECZNYCH ORGANIZMACH?
Kazimierz Wiech, Jolanta Ka³muk, Maria Pobo¿niak, Micha³ Pniak
Oczywiœcie pod tak postawionym pytaniem kryje siê nastêpne: czy sama
obecnoœæ oraz mniejsza lub wiêksza skutecznoœæ wrogów naturalnych szkodników
pozwala na zaniechanie innych metod zwalczania – zw³aszcza tej najbardziej
ryzykownej, chemicznej? OdpowiedŸ nie jest ani ³atwa, ani – niestety – pozytywna,
chocia¿ ka¿dy z nas chcia³by widzieæ w naszych sprzymierzeñcach lekarstwo na
nieraz bardzo liczn¹ obecnoœæ agrofagów. Jednak pole uprawne to nie górska
³¹ka czy nietkniêty przez cz³owieka las, gdzie przyroda rz¹dzi siê w³asnymi
prawami i gdzie liczba gatunków jest bardzo du¿a, ale ich liczebnoœæ ma³a.
Dziêki takim proporcjom, poszczególne gatunki nie „wymykaj¹ siê tak ³atwo
i tak czêsto spod kontroli” i nie wyrz¹dzaj¹ szkód podobnych do tych, jakie
obserwujemy w rolnictwie. Z kolei w wielohektarowych, jednorodnych uprawach,
organizmy roœlino¿erne (fitofagi) maj¹ce pod dostatkiem pokarmu, znajduj¹
znakomite warunki do rozwoju, a rolnik zmuszony jest stosowaæ du¿e iloœci
œrodków ochrony roœlin, wyniszczaj¹c tak¿e (najczêœciej nieœwiadomie) w³asnych
sprzymierzeñców.
Jednymi z najliczniejszych agrofagów spotykanych na roœlinach uprawnych
s¹ mszyce, z którymi zwi¹zana jest tak¿e najwiêksza liczba gatunków drapie¿nych
oraz parazytoidów, nazywanych przez cz³owieka wrogami naturalnymi
szkodników lub organizmami po¿ytecznymi. Do tej grupy owadów zaliczaj¹ siê
zarówno gatunki wyspecjalizowane (muchówki z rodziny bzygowatych –
Syrphidae, pryszczarkowatych – Cecidomyiidae, b³onkówki z rodziny
mszycarzowatych – Aphidiidae, oœcowatych – Aphelinidae, chrz¹szcze
biedronkowate – Coccinellidae), jak i polifagiczne: z³otookowate
(Chrysopidae), biegaczowate (Carabidae) czy drapie¿ne pluskwiaki
dziuba³kowate (Anthocoridae) [1]. Mimo ró¿norodnoœci afidofagów, w niektóre
lata, liczebnoœæ mszyc osi¹ga poziom zagra¿aj¹cy roœlinom uprawnym. Czy wiêc
liczebnoœæ po¿ytecznych organizmów jest za niska? Wydawaæ by siê mog³o, ¿e
tak, ale nie zapominajmy, ¿e rol¹ mszyc w przyrodzie jest w³aœnie dostarczanie
pokarmu larwom i postaciom doros³ym owadów zaliczanych do wymienionych
wczeœniej rodzin. Ponadto, nie nale¿y zapominaæ, ¿e liczebnoœæ afidofagów
wzrasta w œlad za wzrostem liczebnoœci mszyc, osi¹gaj¹c najwy¿szy poziom
w okresie, kiedy szkody zosta³y ju¿ wyrz¹dzone, a liczebnoœæ mszyc ulega
zmniejszeniu z powodu pogarszaj¹cego siê pokarmu oraz czêsto niekorzystnych
warunków pogodowych. Np. najwiêkszy procent spaso¿ytowania mszycy
105
kapuœcianej (Brevicoryne brassicae) przez b³onkówkê Diaeretiella rapae
obserwujemy pod koniec lipca, kiedy liczebnoœæ mszyc na roœlinach nie jest ju¿
du¿a [2].
Mszyce nale¿¹ do owadów spotykanych licznie na ró¿nych gatunkach drzew
i krzewów owocowych. NajgroŸniejszym gatunkiem wystêpuj¹cym na jab³oni
jest porazik jab³oniowy (Dysaphis plantaginea), którego liczne wystêpowanie
wiosn¹ i wczesnym latem doprowadza nie tylko do deformacji liœci, ale tak¿e do
skarlenia owoców. Na pêdach jab³oni – zw³aszcza m³odych drzew, licznie
wystêpuje mszyca jab³oniowa (Aphis pomi). W koloniach obu tych gatunków
doœæ licznie spotykani s¹ przedstawiciele muchówek z rodziny bzygowatych
z najliczniejszym gatunkiem Episyrphus balteatus. Drapie¿ne larwy tych
muchówek wysysaj¹ mszyce, a ich zapotrzebowanie pokarmowe wynosi od
100 do 800 sztuk mszyc. E. balteatus ma 3-4 pokolenia w ci¹gu roku,
z których dwa pierwsze rozwijaj¹ siê w koloniach mszyc na drzewach
owocowych, a kolejne na roœlinach zielnych. Obecnoœæ jednej larwy bzyga
w kolonii porazika jab³oniowego licz¹cej od 50 do 100 osobników jest
wystarczaj¹ca do zahamowania dalszego rozwoju kolonii, najczêœciej jednak na
drzewach owocowych nie obserwuje siê wystarczaj¹co licznego wystêpowania
bzygowatych.
W koloniach mszyc na jab³oniach i œliwach spotykane s¹ tak¿e pomarañczowe,
beznogie larwy muchówek z rodziny pryszczarkowatych. Do najliczniejszych
gatunków zalicza siê Aphidoletes aphidimyza i A. abietis, a ich obecnoœæ
w koloniach mszyc obserwowana jest przez ca³e lato. Drapie¿na dzia³alnoœæ
larw tych pryszczarków polega na parali¿owaniu, a nastêpnie wysysaniu ofiar.
Do pe³nego rozwoju jedna larwa przyszczarka potrzebuje od kilkunastu do
kilkudziesiêciu larw oraz doros³ych mszyc, jednak ich liczebnoœæ w koloniach
jest z regu³y ma³a i niewystarczaj¹ca do istotnego ograniczenia liczebnoœci tych
pluskwiaków. Tak¿e liczebnoœæ i efektywnoœæ parazytoidów mszyc nie jest zbyt
wysoka, a larwy takich gatunków jak Ephedrus persicae czy Praon volucrae
paso¿ytuj¹ od 10 do 13% mszyc [3].
Za najbardziej efektywnych drapie¿ców uwa¿ane s¹ natomiast biedronki,
których najwiêksza liczebnoœæ na drzewach owocowych obserwowana jest
wczesn¹ wiosn¹, co mo¿e byæ zwi¹zane z ich zimowaniem w naturalnych
kryjówkach na korze. Do najliczniej wystêpuj¹cych gatunków zaliczane s¹:
biedronka dwukropka – Adalia bipunctata oraz biedronka siedmiokropka –
Coccinella septempunctata liczne wystêpowanie pierwszego z wymienionych
gatunków obserwuje siê najczêœciej w okresie pêkania p¹ków na jab³oni,
a pokarmem postaci doros³ych biedronek s¹ w tym okresie jaja oraz wylêgaj¹ce
siê z jaj larwy mszyc. W póŸniejszym okresie, wraz ze wzrostem liczebnoœci
106
kolonii mszyc, obserwuje siê coraz liczniejsz¹ obecnoœæ larw biedronek –
zw³aszcza C. septempunctata. Ich dzienne zapotrzebowanie pokarmowe jest
bardzo du¿e przekraczaj¹c w przypadku stadium L4 – u A. bipunctata – 200
larw porazika jab³oniowego i 600 sztuk larw L1 i L2 mszycy jab³oniowej [3, 4].
Na drzewach owocowych w okresie wiosennym obserwuje siê tak¿e liczne
wystêpowanie sieciarek z rodziny z³otookowatych, wœród których dominuje
z³otook pospolity – Chrysopa carnea. Samice tego gatunku sk³adaj¹ jaja
umieszczone na srebrzystych witkach, w pobli¿u kolonii mszyc lub w innych
miejscach na liœciach i na korze. Larwy z³otookowatych s¹ drapie¿ne, a ich
pokarmem oprócz ró¿nych stadiów rozwojowych mszyc s¹ tak¿e jaja i larwy
ró¿nych innych drobnych owadów.
Bawe³nica korówka (Erisoma lanigerum) zaliczana jest do mszyc
z rodzinybawe³nicowatych. W ostatnich latach jej liczebnoœæ na po³udniu Polski
wyraŸnie wzros³a, a kolonie obserwuje siê zarówno w starych, zaniedbanych
sadach, jak i na m³odych nasadzeniach. Obecnoœæ tego szkodnika zauwa¿yæ
mo¿na na grubych konarach w miejscach mechanicznych zranieñ a tak¿e na
pniach i pêdach m³odych drzewek. Najwa¿niejszym i najskuteczniejszym
parazytoidem tej mszycy jest b³onkówka, przedstawiciel rodziny oœcowatych
– osiec korówkowy (Aphelinus mali), którego larwy rozwijaj¹ siê w cia³ach larw
i samic bawe³nicy. Po kilku dniach, spaso¿ytowane mszyce trac¹ nalot woskowy,
a ich cia³o matowieje. Okr¹g³y otwór w tylnej czêœci cia³a bawe³nicy œwiadczy o
jej wczeœniejszym spaso¿ytowaniu i o wylocie parazytoida. Drapie¿cami
bawe³nicy korówki a tak¿e wielu innych gatunków mszyc s¹ skorki [3]. OdnaleŸæ
je mo¿na wiosn¹ i latem w liœciach pozwijanych przez mszyce lub g¹sienice zwójek,
gdzie cêgosze ukrywaj¹ siê w ci¹gu dnia. W holenderskich sadach, w których
trwaj¹ badania nad ekologiczn¹ produkcj¹ jab³ek, liczebnoœæ skorków jest
zwiêkszana poprzez wysiewanie koniczyny bia³ej w miêdzyrzêdziach. Liczebnoœæ
skorków na drzewach mo¿na tak¿e zwiêkszyæ zawieszaj¹c w koronach drzew
doniczki wype³nione wiórami, odwrócone dnem do góry, w których skorki
pozostaj¹ w ci¹gu dnia, podczas gdy noc¹ udaj¹ siê na ¿erowanie.
O ile opisane gatunki mszyc spotkaæ mo¿na na jab³oniach przez ca³y sezon
wegetacyjny, o tyle w przypadku mszycy burakowej (Aphis fabae) sytuacja
wygl¹da zupe³nie inaczej. Okres licznego wystêpowania tej mszycy na bobie
wynosi ok. miesi¹ca, tote¿ jej wrogowie naturalni nie s¹ na tyle liczni, aby w tak
krótkim czasie opanowaæ kolonie i zredukowaæ liczebnoœci szkodnika do poziomu
nie zagra¿aj¹cego roœlinom [5]. Tak wiêc nieraz bardzo liczna obecnoœæ postaci
doros³ych, jak i larw biedronki siedmiokropki, uzupe³niona znacznie mniej licznymi
larwami bzygów nie wystarczy do ochrony bobu i trzeba siê odwo³aæ do innych,
mniej subtelnych metod. Podobnie jest z mszyc¹ wierzbowo-baldaszkow¹
(Cavariella pastinacae) na koprze, gdzie co roku obserwujemy liczn¹ obecnoœæ
107
parazytoidów, ale okres wystêpowania mszycy jest tak krótki, ¿e nie s¹ one
w stanie osi¹gn¹æ liczebnoœci, która zapewni³aby ochronê kopru przed mszycami.
Drapie¿ne roztocze spotykane na drzewach owocowych nale¿¹ do
najliczniejszych i najbardziej efektywnych wrogów naturalnych roœlino¿ernych
roztoczy: przêdziorków i szpecieli (pordzewiaczy). W Polsce wystêpuje
kilkanaœcie gatunków drapie¿nych roztoczy, a do najczêœciej spotykanych zaliczyæ
nale¿y dobroczynka gruszowca – Typhlodromus pyri, dobroczynka finladzkiego
– Typhlodromus finlandicus – (z rodziny dobroczynkowatych), a tak¿e
przedstawiciela rodziny Stigmaidae – dobroczynkê jab³oniow¹ – Zetzelia mali
[1, 6]. Przedstawiciele wszystkich wymienionych gatunków rozmiarami cia³a
przypominaj¹ swoje ofiary, a ich pokarmem s¹ ró¿ne stadia rozwojowe
przêdziorków oraz szpecieli. Warto podkreœliæ, ¿e przy braku pokarmu
zwierzêcego mog¹ siê od¿ywiaæ pokarmem roœlinnym, np. zarodnikami grzybów,
strzêpkami grzybni lub py³kiem kwiatowym. Dobroczynek gruszowiec od¿ywia
siê ró¿nymi stadiami rozwojowymi przêdziorków, podczas gdy znacznie mniejsza
od niego dobroczynka jab³oniowa preferuje jaja i m³odsze stadia rozwojowe
przêdziorków oraz wszystkie stadia szpecieli. Pokarmem dobroczynki s¹ tak¿e
jaja dobroczynka gruszowca, który z kolei spo¿ywa ró¿ne stadia rozwojowe
poprzedniego gatunku [6]. W sadach, w których wystêpuje licznie dobroczynek
nie spotyka siê wiêc dobroczynki i na odwrót – w sadach opanowanych przez
dobroczynkê, dobroczynek wystêpuje nielicznie. T. pyri, którego liczebnoœæ
w sadach poddawanych przed laty intensywnym zabiegom chemicznym (g³ównie
opryskom zimowym) zosta³a istotnie zredukowana, jest obecnie ponownie
wprowadzany na drzewa. Przenoszony jest wraz z liœæmi z drzew, na których
wystêpuje licznie lub te¿ introdukowany do sadu za pomoc¹ opasek filcowych
zak³adanych na pnie drzew. Na liœciach drzew, na które wprowadzono
dobroczynka, po pewnym czasie ustala siê równowaga pomiêdzy drapie¿c¹
a jego ofiar¹ i ju¿ obecnoœæ jednego dobroczynka na liœæ jest wystarczaj¹ca do
utrzymania przêdziorków na poziomie poni¿ej progu zagro¿enia [1].
Larwy œmietek: cebulanki (Delia antiqua), kie³kówki (D. platura) i œmietki
kapuœcianej (D. radicum) nale¿¹ do najgroŸniejszych szkodników atakuj¹cych wiele
gatunków warzyw (kapustne, cebulowe, fasola, groch, ogórek, kukurydza), a ich
zwalczanie nie jest ³atwe. Samice tych muchówek sk³adaj¹ jaja na ziemi
w pobli¿u roœlin lub na powierzchni szyjki korzeniowej. Du¿a czêœæ jaj – nawet do
75% – zostaje zniszczona przez drapie¿ne stawonogi – g³ównie chrz¹szcze
z rodziny biegaczowatych (Carabidae), takie jak: Trechus quadristiatus, Bembidion
lampros [7], Nebria brevicollis i Notiophilus bigutatus [8]. Pomimo tak znacznego
ograniczenia liczby sk³adanych jaj, larwy œmietek mog¹ wystêpowaæ licznie,
wyrz¹dzaj¹c dotkliwe szkody. Dzieje siê tak, poniewa¿ czêœæ jaj samice œmietek
108
umieszczaj¹ pomiêdzy grudkami ziemi – w miejscach niedostêpnych dla wiêkszoœci
drapie¿ców. Wylêgaj¹ce siê z tych jaj larwy s¹ w stanie zniszczyæ znaczn¹ czêœæ
plonu, jednak ich liczba mo¿e byæ redukowana przez inne entomofagi.
Do paso¿ytów najczêœciej atakuj¹cych larwy œmietek nale¿y paso¿ytnicza
b³onkówka Trybliographa rapae. Gatunek ten jest wa¿nym parazytoidem œmietki
cebulanki, paso¿ytuj¹cym do 30% larw tego agrofaga [9].
W bobówkach œmietek paso¿ytuj¹ inne entomofagi – larwy rydzenic
Aleochara bilineata i A. bipustulata – chrz¹szczy z rodziny kusakowatych
(Staphylinidae) [10, 11]. Jednak spaso¿ytowanie bobówek œmietki kapuœcianej
przez rydzenice w warunkach Polski nie jest wysokie i wynosi od 10% do prawie
40% [7, 12], a w przypadku œmietki cebulanki – nie wiêcej ni¿ 7% [12, 13].
Z kolei doros³e chrz¹szcze Aleochara spp. wp³ywaj¹ na zmniejszenie populacji
szkodników niszcz¹c jaja œmietek [14, 15]. Z uwagi na po¿yteczn¹ rolê zarówno
larw, jak i doros³ych osobników, rydzenice s¹ szczególnie cenne dla biologicznej
ochrony. Dlatego te¿ opracowano ju¿ metody hodowli A. bilineata w celu
wykorzystania w biologicznych programach ochrony roœlin kapustnych przed
œmietk¹ [16-18].
Liczn¹ i wa¿n¹ grupê agrofagów stanowi¹ przyl¿eñce (wciornastki) – ma³e
owady 1-2 mm d³ugoœci, o wyd³u¿onym ciele. W obrêbie nadrzêdu
Thysanoptera wystêpuje szereg bardzo powa¿nych szkodników roœlin
uprawnych, np. wciornastek tytoniowiec Thrips tabaci, grochowiec Kakothrips
robustus czy wciornastek zêborogi Limothrips denticornis [19-22]. Istnieje
równie¿ wiele licznych i pospolitych gatunków obojêtnych gospodarczo – s¹ to
najczêœciej gatunki polifagiczne, dobrze lataj¹ce i ³atwo przenosz¹ce siê z miejsca
na miejsce, jak np. wciornastek kwiatowiec Frankliniella intonsa, ró¿ówek
Thrips fuscipennis oraz wciornastek p³owy T. flavus. Odrêbn¹ grupê stanowi¹
drapie¿ne gatunki wciornastków. Zarówno osobniki doros³e oraz ich larwy
atakuj¹ i wysysaj¹ larwy innych przyl¿eñców, mszyce, skoczogonki, drobne larwy
i jaja innych owadów oraz roztoczy. Bardzo pospolitym i licznym w ca³ej Europie
gatunkiem drapie¿nym jest wciornastek pstrokacz Aeolothrips intermedius.
Mo¿na go spotkaæ na ró¿nych roœlinach, poniewa¿ dobrze lata, i czêsto zmienia
miejsce ¿erowania. Drapie¿ne s¹ przede wszystkim larwy, które równie¿ mog¹
nak³uwaæ i wysysaæ tkanki roœlinne, a szczególnie p³atki kwiatowe [22, 23].
Black Hunter („Czarny myœliwy”) Leptothrips mali to drapie¿ca, który swoj¹
nazwê zawdziêcza prawie czarnemu zabarwieniu oraz du¿ej skutecznoœci
w zdobywaniu swoich ofiar. Spotykany jest g³ównie w sadach owocowych, gdzie
ogranicza przede wszystkim liczebnoœæ przêdziorka owocowca Panonynchus
ulmi i chmielowca T. urtiacae. Osobniki tego gatunku atakuj¹ równie¿ mszyce,
jaja i m³ode stadia rozwojowe motyli, a w poszukiwaniu ofiar przeszukuj¹ p¹ki
109
liœciowe, m³ode liœcie oraz p¹ki kwiatowe. Poniewa¿ samice sk³adaj¹ tylko po
1-2 jaja wzrost populacji tego drapie¿cy jest powolny [24]. Dla zapewnienia
lepszych warunków do rozwoju tym owadom warto utrzymywaæ œródpolne
zadrzewienia, poniewa¿ w za³amaniach kory i innych dogodnych kryjówkach
zimuj¹ doros³e osobniki po¿ytecznych przyl¿eñców.
Z motylami wystêpuj¹cymi w lasach, sadach i na polach uprawnych zwi¹zanych
jest wiele gatunków po¿ytecznych owadów, wœród których najwiêksze znaczenie
maj¹ kruszynki Trichogramma spp. Te niewielkie b³onkówki, nale¿¹ce do
nadrodziny bleskotek (Chalcidoidea), s¹ wy³¹cznie parazytoidami jaj wielu
owadów – motyli, b³onkówek, muchówek, chrz¹szczy i sieciarek, w tym wielu
groŸnych agrofagów [25]. Dziêki zjawisku poliembrionii, liczba zarodków
rozwijaj¹cych siê w jednym jaju ¿ywiciela mo¿e byæ wielokrotnie wy¿sza od
liczby jaj z³o¿onych przez parazytoida. W ci¹gu jednego roku rozwija siê kilka
pokoleñ tych b³onkówek, które mog¹ przechodziæ rozwój w kilku gatunkach
¿ywicieli lub w jednym gatunku – w przypadku wyspecjalizowanych ekotypów.
Ponadto populacje kruszynka posiadaj¹ zdolnoœæ adaptacji do okreœlonych
œrodowisk i ¿ywicieli, co utrudnia pracê systematykom, lecz zdecydowanie
podnosi efektywnoœæ tych entomofagów. Ta niezwyk³a plastycznoœæ kruszynka
sprawia, ¿e paso¿ytuje on g³ównie gatunki wystêpuj¹ce najliczniej w danym
œrodowisku. T. embryophagum – kruszynek leœny, jest gatunkiem najczêœciej
spotykanym w lasach, gdzie wraz z innymi parazytoidami jaj niszczy do 90% jaj
z³o¿onych przez motyle – g³ównie groŸne szkodniki [26]. Wyró¿nia siê kilka
ekotypów tego gatunku, które dodatkowo dziel¹ siê na ró¿ne rasy [27]. I tak
np. jedna z ras ekotypu zwójkowego (thelytokowa) zasiedla równie¿ sady, gdzie
paso¿ytuje w jajach motyli z rodziny zwójkowatych, w tym tak¿e wa¿nych
gospodarczo szkodników – owocówek [25].
Z kolei fitofagom upraw rolniczych i warzywniczych towarzyszy g³ównie
kruszynek polny Trichogramma evanescens [27]. Ró¿ne ekotypy tego gatunku
paso¿ytuj¹ œrednio 19% jaj bielinków [28, 29] i powy¿ej 50% jaj piêtnówki
kapustnicy [29, 30]. Nale¿y równie¿ dodaæ, ¿e w Polsce efektywny i ³atwy
w hodowli kruszynek ju¿ kilkadziesi¹t lat temu by³ wykorzystywany w ochronie
roœlin – zarówno warzyw, jak te¿ upraw sadowniczych [31-33]. A obecnie
w po³udniowych rejonach kraju (okolice Krakowa i Wroc³awia) prowadzone
s¹ badania potwierdzaj¹ce wysok¹ skutecznoœæ introdukowanego kruszynka
w ograniczaniu liczebnoœci piêtnówki kapustnicy (w uprawach kapusty) i omacnicy
prosowianki (w uprawach kukurydzy).
Wa¿n¹ rolê w regulowaniu liczebnoœci owadów roœlino¿ernych pe³ni¹ równie¿
parazytoidy g¹sienic. Nawet jeœli – tak jak kruszynki – nie wp³yn¹ na ograniczenie
uszkodzeñ spowodowanych przez g¹sienice, to doprowadzaj¹c do œmierci
110
¿ywiciela, redukuj¹ jego liczebnoœæ. W naszej szerokoœci geograficznej do
najbardziej skutecznych parazytoidów szkodników zaliczany jest g¹sienicznik
Diadegma fenestralis – rozwijaj¹cy siê w g¹sienicach tantnisia krzy¿owiaczka.
Ju¿ w lipcu spaso¿ytowanie g¹sienic mo¿e osi¹gn¹æ 80%, co sprawia, ¿e tantniœ
przestaje byæ szkodnikiem [34-37]. Z kolei b³onkówki bary³karza bieliniaka
(Cotesia glomerata) w warunkach naturalnych opanowuj¹ 80%, a w niektóre
lata ponad 90% g¹sienic bielinka kapustnika (Pieris brassicae) [29, 31].
Dominuj¹cym parazytoidem g¹sienic bielinka rzepnika (P. rapae) jest inny
bary³karz C. glomerata, który paso¿ytuje 20-50% g¹sienic tego motyla [29].
Znacznie mniejsze znaczenie posiadaj¹ parazytoidy g¹sienic w sadzie,
aczkolwiek np. z g¹sienic i poczwarek namiotnika jab³oniowego wyhodowano
³¹cznie 27 gatunków parazytoidów – g³ównie b³onkówek: g¹sieniczników,
bleskotek i mêczelek oraz muchówek z rodziny r¹czycowatych [26]. Wymienione
entomofagi odgrywaj¹ istotn¹ rolê w okresach bardzo licznego (gradacyjnego)
wystêpowania namiotników, doprowadzaj¹c do spadku ich liczebnoœci.
Muchówki z rodziny r¹czycowatych (Tachinidae) to w wiêkszoœci gatunki
polifagiczne, dlatego ich rola w regulowaniu liczebnoœci fitofagów jest znacznie
mniejsza w porównaniu z owadziarkami. Jednak ich znaczenie wzrasta podczas gradacji
szkodników leœnych, takich jak brudnica nieparka (Lymantria dispar) czy piêdzik
przedzimek (Operophtera brumata) [38]. R¹czyce stanowi¹ tez wa¿n¹ grupê
parazytoidów bielinka rzepnika (P. rapae) i b³yszczki jarzynówki (Autographa
gamma), lecz wystêpuj¹ g³ównie w drugiej po³owie sezonu [29, 39].
Spoœród wszystkich entomofagów reguluj¹cych liczebnoœæ motyli tylko
nieliczna grupa zwi¹zana jest z poczwarkami tych owadów. Jednym z lepiej
poznanych parazytoidów, który przechodzi rozwój w poczwarkach ró¿nych
gatunków motyli jest siercinka Pteromalus puparum. Samice tego gatunku
sk³adaj¹ jaja do formuj¹cych siê lub ju¿ uformowanych poczwarek motyli
dziennych – czêsto z rodziny bielinkowatych (Pieridae) i rusa³kowatych
(Nymphalidae) [40]. Wprawdzie spaso¿ytowanie poczwarki nie wp³ywa na
zmniejszenie uszkodzeñ spowodowanych przez g¹sienice, lecz ogranicza
liczebnoϾ kolejnego pokolenia motyli.
Wspó³dzia³anie wszystkich entomofagów, g³ównie tych wyspecjalizowanych
(przystosowanych do jednego lub w¹skiej grupy ¿ywicieli), atakuj¹cych ró¿ne
stadia rozwojowe fitofagów, jest jednym z najwa¿niejszych czynników
biotycznych decyduj¹cych o liczebnoœci danego gatunku. Nie mo¿na jednak
pomin¹æ po¿ytecznej roli zwierz¹t wy¿szych: p³azów, gadów, ptaków oraz
owado¿ernych ssaków. ¯aby, ropuchy i jaszczurki, sikorki, pleszki oraz je¿e
i nietoperze – podobnie jak drapie¿ne owady i paj¹ki – eliminuj¹ ze œrodowiska
przede wszystkim gatunki najliczniej wystêpuj¹ce, a wiêc te szkodliwe. Ka¿dy
111
hodowca roœlin – zarówno amator jak i profesjonalista – powinien mieæ
œwiadomoœæ z³o¿onoœci procesów zachodz¹cych zarówno w szeroko rozumianym
œrodowisku naturalnym, jak i w œrodowisku stworzonym przy jego udziale.
Mimo ¿e wrogowie naturalni nie niszcz¹ szkodników w 100%, to jednak
w znacznym stopniu ograniczaj¹ ich liczebnoœæ, co sprawia, ¿e walka z agrofagami
czêsto nie jest konieczna lub te¿ staje siê ³atwiejsza. Dlatego te¿ w integrowanej
ochronie roœlin podstawowym za³o¿eniem jest ochrona wrogów naturalnych
szkodników, sprowadzaj¹ca siê do stworzenia korzystnych warunków do
rozwoju tym organizmom. Realizacja tego za³o¿enia wi¹¿e siê ze œwiadomym
zwiêkszaniem bioró¿norodnoœci agrocenoz osi¹ganym poprzez:
– wysiewanie w obrêbie pól/dzia³ek ró¿nych gatunków roœlin, dostarczaj¹cych
przez ca³y sezon nektar i py³ek dla postaci doros³ych paso¿ytniczych
b³onkówek, muchówek, sieciarek i innych owadów;
– pozostawianie naturalnych ostoi w postaci nieodchwaszczanych miedz,
œródpolnych zaroœli i innych stanowisk dzikiej roœlinnoœci, które stanowi¹ Ÿród³o
pokarmu dla imagines wielu entomofagów oraz s¹ dla nich dogodnymi
kryjówkami;
– ograniczenie zabiegów chemicznych do minimum i stosowanie preparatów
selektywnych w stosunku do owadów po¿ytecznych;
– wykonywanie ewentualnych zabiegów w okresach najmniej licznego
wystêpowania po¿ytecznych zwierz¹t.
Piœmiennictwo
[1] Kropczyñska D., Tomczyk A., 1995. Szkodniki drzew owocowych.
Przewodnik do æwiczeñ z ochrony roœlin przed szkodnikami. Cz. I, s. 79.
[2] Wiech K., 1993. Wp³yw wspó³rzêdnej uprawy póŸnej kapusty z koniczyn¹
bia³¹ i fasol¹ szparagow¹ na wystêpowanie szkodliwej i po¿ytecznej entomofauny.
Rozprawa habilitacyjna nr 177. Zesz. Nauk. AR im. H. Ko³³¹taja w Krakowie.
[3] Cichocka E., 1996. Effect of natural enemies on aphid populations in young
apple orchards. In „Aphids and other homopterous insects. PAS, Skierniewice: 37-45.
[4] Olszak R. W., 1996. Principles of integrated aphid control in apple orchard.
In: Aphids and other homopterous insects. PAS, Skierniewice: 141-146.
[5] Wojciechowicz-¯ytko E., 1999. Predatory insects occuring in Aphis fabae
Scop. (Homoptera: Aphididae) colonies on broad bean (Vicia faba L.). Scientific Works of the Lithuanian Institute of Horticulture and Lithuanian University of Agriculture. Horticulture and Vegetable Growing, 18: 276-284.
[6] Niemczyk E., 2001. Dobroczynka jab³oniowa – drapie¿ca przêdziorków
i szpecieli. Owoce, warzywa, kwiaty, 21: 33-34.
112
[7] Szwejda J., 1974. Wrogowie naturalni œmietki kapuœcianej – Hylemyia
brassicae (Bouché) (Diptera, Anthomyiidae). Pol. Pismo Ent., 44: 845-863.
[8] Ryan J., Ryan M.F., 1980. Observations on the natural mortality of the
overwintering pupa of the cabbage root fly, Delia brassicae (Wiedemann), in
Ireland. Pl. Path., 29: 38-44.
[9] Anasiewicz A., 1977. Obserwacje nad wrogami naturalnymi œmietki
kapuœcianej – Hylemyia brassicae (Bouché) (Diptera, Anthomyiidae).
Pol. Pismo Ent., 47: 157-160.
[10] Prasad R., Henderson D., 2001. Biological Control of Delia sp. In Cole
Crops with Rove Beetles, Aleochara sp. (Part 1). Organic Farming
Research Project Report, Organic Farming Research Fundation, Santa Cruz.
[11] Jonasson T., 1994. Parasitoids of Delia root flies in brassica vegetable
crops: Coexistence and niche separation in two Aleochara species
(Coleoptera, Staphylinidae). Norwegian J. Agric. Sci., 16: 379-386.
[12] Wiech K., Pniak M., 1999. Znaczenie Aleochara bilineata Gyll.
(Coleoptera, Staphylinidae) w ograniczaniu liczebnoœci œmietek w uprawie
cebuli i kapusty. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roœlin, 39: 422-424.
[9] Anasiewicz A., Sandner H., 1976. Rola paso¿ytów jako czynników
ograniczaj¹cych liczebnoœæ œmietki cebulanki – Phorbia antiqua Meig.
(Dipt. Anthomyiidae). Pol. Pismo Ent., 46: 367-375.
[14] Langlet X., Brunel E., 1995. Preliminary results on predation by Aleochara
bilineata Gyll. (Coleoptera, Staphylinidae). IOBC/WPRS Bull., 18: 162-166.
[15] Finch S., Elliot M. S., Torrance T., 1999. Is the parasitoid staphylinid beetle
Aleochara bilineata an effective predator of the egg stage of its natural host,
the cabbage root fly? IOBC/WPRS Bull., 22: 109-112.
[16] Finch S., 1995. Problems associated with controlling the cabbage root fly
by inundative releases of the rove beetle, Aleochara bilineata. IOBC/WPRS
Bull., 18: 152-155.
[17] Maisonneuve J-C., Brunel E., Langlet X., Treguier A., 1995. Preliminary
studies on releasing the staphylinid beetle Aleochara bilineata Gyll. on to
protected cabbage seed beds. IOBC/WPRS Bull., 18: 167-172.
[18] Prasad R., Henderson D., 2002. Biological Control of Delia sp. In Cole
Crops with Rove Beetles, Aleochara sp. (Part 2). Organic Farming
Research Project Report, Organic Farming Research Fundation, Santa Cruz.ss 33.
[19] Miêtkowski R., ¯urek M., Stankiewicz Cz., Starczewski J., 1991.
Wystêpowanie wciornastków (Thysanoptera) w k³osach ¿yta, pszenicy
i pszen¿yta oraz ich ¿erowania na niektóre w³aœciwoœci fizjologiczne i sk³ad
chemiczny ziarna. Zesz. Nauk. WSR-P w Siedlcach, Seria: Rolnictwo,
29: 187-200.
113
[20] Theunissen J., Legutowska H., 1999. Thrips tabaci Lindeman
(Thysanoptera, Thripidae) in leek: symptoms, distribution, and population
estimates. J. Appl. Ent., 112: 163-170.
[21] Pobo¿niak M., Wiech K., 2004. The occurrence of Thrips tabaci Lindeman
on late cultivars of white cabbage. Vegetable Crops News, 39: 149-155.
[22] Zawirska I., 1969. Fauna przyl¿eñców (Thysanoptera) w kwiatach roœlin
str¹czkowych w Polsce. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roœlin, Tom XI, 2: 42-79.
[23] Lewis T., 1973. Thrips, their biology, ecology and economic importance.
Akademic Press Inc. (London) Ltd 36-79, 131-250, 303, 307-314.
[24] Hull L.A., Horsburg R.L., 1999. Mid-Atlantic Orchard Monitoring Guide.
[25] Szujecki A., 1998. Owadziarki. Entomologia leœna. Tom I, Wyd. SGGW,
Warszawa: 365-378.
[26] Wiech K., 1997. Owady po¿yteczne i inne zwierzêta. Medix Plus: 67-75.
[27] Kad³ubowski W., 1987. Paso¿ytnicze bleskotki. W: Biologiczne metody
walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa,
20: 339-363.
[28] Kot J., Plewka T., 1982. Biocenotyczna redukcja szkodników. Zesz. Probl.
Post. Nauk Rol., 251: 121-135.
[29] Ka³muk J., 2004. Rozprawa doktorska pt. „Badania nad sk³adem
gatunkowym, biologi¹ i efektywnoœci¹ parazytoidów motyli na warzywach
kapustnych, ze szczególnym uwzglêdnieniem tantnisia krzy¿owiaczka
P. xylostella. „AR w Krakowie.
[30] Injac M., Krnjajiè S., 1990. The role of natural enemies in reduction the
Mamestra brassicae L. population density in the region of Belgrade. Zastita
Bilja, 41: 111-124.
[31] Szwejda J., 1978. Stosowanie metod biologicznych w zwalczaniu
szkodników roœlin kapustnych. W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami
roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 31: 451-458.
[32] Romankow W., 1978. Perspektywy stosowania metod biologicznych w
zwalczaniu szkodników roœlin motylkowych. W: Biologiczne metody walki ze
szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa, 30: 441-450.
[33] Niemczyk E., 1978. Wykorzystanie metod biologicznych w ochronie sadów.
W: Biologiczne metody walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa
(red.). PWN, Warszawa, 33: 477-488.
[34] £agowska B., 1981. Ichneumonidae i Braconidae (Hymenoptera) jako
paso¿yty tantnisia krzy¿owiaczka P. maculipennis Curt. (Lepidoptera:
Plutellidae). Pol. Pismo Ent., 51: 355-362.
[35] Wiech K., Jankowska B., 1999. Preliminary observations on Diadegma
fenestralis a parasitoid of the diamond-back moth, Plutella maculipennis.
IOBC/WPRS Bull., 22: 145-149.
114
[36] Wiech K., Ka³muk J., 2002. The role of parasitoids in decreasing
the number of diamond back moth (Plutella xylostella L.) in horticultural
crops. The BCPC Conference: 1: 329-334.
[37] Wiech K., Ka³muk J., 2003. Observations on the composition and effec
tiveness of diamondback moth (Plutella xylostella L.) parasitoids. IOBC/
WPRS Bull., 26: 141-147.
[38] Karczewski J., 1978. Paso¿ytnicze r¹czycowate. W: Biologiczne metody
walki ze szkodnikami roœlin, J. Boczek i J.J. Lipa (red.). PWN, Warszawa,
18: 287-308.
[39] Wiech K., Robak J., 1998. Choroby i szkodniki warzyw. Plantpress,
Kraków, 311s.
[40] Rice S.E., Hahr D.M., 1994. Biological Control of Insect Pests
of Cabbage and Other Cruciferous. Practical Approaches to Biological
Control, University of Wisconsin: 17-23.
prof. dr hab. Kazimierz Wiech
dr Jolanta Ka³muk
dr Maria Pobo¿niak
dr Micha³ Pniak
Katedra Ochrony Roœlin
Wydzia³ Ogrodniczy AR w Krakowie
Al. 29 Listopada 54, 31-425 Kraków
e-mail: [email protected]
115