Wiedza na temat szkodliwości palenia tytoniu u mężczyzn

Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
33
Wiedza na temat szkodliwoœci palenia tytoniu u mê¿czyzn
hospitalizowanych z powodu raka p³uca
The knowledge of harmful effects of smoking among men hospitalized due to lung cancer
MONIKA £ABUZEK 3/, LESZEK S. KO£ ODZIEJSKI 1,2,3/, KAZIMIERA MO DZIERZ 3/
1/
2/
3/
Centrum Onkologii - Instytut im. Marii Sk³odowskiej-Curie, Kraków
Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronis³awa Czecha, Kraków
Zak³ad Pielêgniarstwa, Instytut Ochrony Zdrowia, Pañstwowa Wy¿sza Szko³a Zawodowa, Tarnów
Wstêp. Rak p³uca jest najczêstszym nowotworem z³oœliwym wœród
mê¿czyzn w Polsce. Udowodniono œcis³y zwi¹zek pomiêdzy ich aktualn¹
zachorowalnoœci¹, a konsumpcj¹ papierosów 2-3 dekady wczeœniej.
Rozpowszechnienie na³ogu palenia mo¿e wykazywaæ odwrotn¹ korelacjê
w stosunku do stanu wiedzy o jego szkodliwoœci w spo³eczeñstwie.
Introduction. Cancer of the lungs is the most frequent malignant
tumour among men in Poland. A close relation has been established
between its current morbidity and cigarette smoking 2-3 decades earlier.
Dissemination of the addiction to smoking manifests an inverse
correlation with the knowledge of its harmful effects in the society.
Cel. Ocena poziomu wiedzy dotycz¹cej szkodliwoœci palenia tytoniu
wœród chorych hospitalizowanych z powodu raka p³uca.
Aim. Estimation of the level of the knowledge concerning harmfulness
of tobacco smoking among patients hospitalized due to lung cancer.
Materia³ i metody. Przedmiotem analizy by³o 50 mê¿czyzn w wieku
od 53 do 76 lat hospitalizowanych w Oddziale Pulmonologii z powodu
raka p³uca, którzy palili papierosy. W badaniu pos³u¿ono siê autorskim
kwestionariuszem ankiety oraz testami: uzale¿nienia od nikotyny
Fagerströma i motywacji do zaprzestania palenia wg Schneider.
Material and methods. The analysis was conducted on 50 cigarettesmoking men aged 53 to 76 years, hospitalized in the Hospital of
Pulmonology due to lung cancer. Our own questionnaire, Fagerstrõm's
nicotine dependency test and the test for motivation to quit smoking
according to Schneider were applied.
Wyniki. U 80% ankietowanych stwierdzono niski poziom wiedzy
dotycz¹cej szkodliwoœci palenia i niski stopieñ motywacji do jego
zaprzestania. Prawie wszyscy nadal palili w obecnoœci dzieci i osób
niepal¹cych a 23% badanych nie ³¹czy³o swojej choroby z na³ogiem
palenia. Wszyscy chorzy byli przewlek³ymi palaczami w wysokim stopniu
uzale¿nionymi od nikotyny. Nawet œwiadomoœæ zagro¿enia ¿ycia rakiem
p³uca nie spowodowa³a u nich podjêcia próby zerwania z na³ogiem
w trakcie pobytu w szpitalu.
Results. In 80% respondents a low level of knowledge on harmfulness
of smoking was ascertained and a low motivation to quit smoking.
Almost all respondents still smoked in the presence of children and
non-smoker persons and 23% investigated individuals did not relate
their own disease to the addiction of the smoking. All of them represented
ch ronic smokers, highly dependent on the nicotine. Even the
consciousness of the threat for their life due to lung cancer did not
cause them to break with the addiction during their stay in the hospital.
Wnioski. U wieloletnich na³ogowych palaczy poziom wiedzy
o szkodliwoœci palenia jest niski a biologiczne uzale¿nienie od nikotyny
nie rokuje powodzenia zerwania z na³ogiem nawet w sytuacji
bezpoœredniego zagro¿enia ¿ycia rakiem p³uca. Najwiêksz¹ szansê
powodzenia maj¹ dzia³ania edukacyjne skierowane do rodziców i ma³ych
dzieci zanim dojdzie u nich do inicjacji tytoniowej i utrwalenia na³ogu
palenia.
Conclusions. In multi-year heavy smokers the level of knowledge about
harmfulness of smoking is low and the biological dependence on the
nicotine provides no prospects for breaking the addiction even in the
situation of the imminent peril for life due to lung cancer. The main
chance of the success is linked to educational activities targeted at
parents and small children before they reach the tobacco-initiation and
consolidation of the smoking addiction.
S³owa kluczowe: na³óg palenia, rak p³uca
Key words: addiction to smoking, lung cancer
© Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (supl.3)
Adres do korespondencji / Address for correspondence
www.phie.pl
Wstêp
mgr Monika £abuzek
Zak³ad Pielêgniarstwa, Instytut Ochrony Zdrowia, Pañstwowa Wy¿sza Szko³a
Zawodowa, ul. Mickiewicza 8, 33-100 Tarnów
tel. 014-6421058 e-mail: [email protected]
cz³owiek na Ziemi umiera obecnie z powodu chorób
Na³óg palenia tytoniu jest jedn¹ z najwa¿niej- odtytoniowych. Prognozy wskazuj¹, ¿e spoœród ¿yj¹cych obecnie ludzi umrze z powodu palenia a¿ pó³
szych przyczyn przedwczesnej umieralnoœci ludzi na
œwiecie. G³ównymi przyczynami zgonów palaczy s¹ miliarda, a do 2030 roku tytoñ stanie siê najwiêksz¹
pojedyncz¹ przyczyn¹ zgonów w skali globalnej pochoroby uk³adu kr¹¿enia i rak p³uca. Co dziesi¹ty
woduj¹c œmieræ 10 milionów ludzi rocznie.
34
W Polsce palenie jest g³ówna przyczyn¹ oko³o
60.000 zgonów rocznie. Polacy s¹ populacj¹ intensywnych palaczy, gdy¿ 9 milionów Polaków wypala
rocznie 90-100 000 bilionów papierosów [1,2].
Wœród zgonów zwi¹zanych z na³ogiem palenia
istotne miejsce zajmuje rak p³uca. Wykazano œcis³¹
korelacjê pomiêdzy d³ugoœci¹ czasu palenia i iloœci¹
wypalanych papierosów a ryzykiem zachorowania na
raka p³uca. Istotne niekorzystne znaczenie ma tu wiek
ekspozycji na dym tytoniowy (dzieci). Ryzyko zachorowania na raka p³uca osoby wypalaj¹cej 20-25 lub
wiêcej papierosów jest 15-20 razy wiêksze ni¿ u osoby niepal¹cej. Badania Darby [3] i Pershagen [4]
wykaza³y, ¿e wiêksze ryzyko zachorowania na raka
p³uca wystêpuje tak¿e u biernych palaczy, czyli osób
nara¿onych na dym tytoniowy w wyniku przebywania w zadymionych pomieszczeniach.
W Polsce zapadalnoœæ na raka p³uca jest 10-20
krotnie czêstsza u palaczy ni¿ u niepal¹cych, a krzywa wzrostu zapadalnoœci na raka p³uca przebiega
równolegle do krzywej konsumpcji papierosów
sprzed 20-30 lat [5]. Obecnie na raka p³uca umiera
rocznie oko³o 20.000 Polaków, w tym 17.000 mê¿czyzn.
Najistotniejszy wp³yw na proces onkogenezy
maj¹ zawarte w dymie tytoniowym policykliczne wêglowodory aromatyczne: benzopiren, który powstaje w czasie spalania i dwubenzopiren bêd¹cy produktem nieca³kowitego spalania tytoniu. Znajduj¹ siê
one w obu frakcjach dymu: gazowej i cz¹steczkowej.
Zawieszone w wodzie tworz¹ cia³a smoliste dzia³aj¹ce miejscowo w jamie ustnej i w drogach oddechowych. Przypisuje siê im rolê indukowania zw³aszcza
raka drobnokomórkowego i p³askonab³onkowego
p³uca [6].
Na zachorowalnoœæ na raka p³uca wywieraj¹ tak¿e wp³yw czynniki niezwi¹zane z paleniem, jak zanieczyszczenie powietrza, procesy produkcyjne czy
promieniowanie jonizuj¹ce. Ich rola jest najczêœciej
przeceniana, gdy¿ wed³ug danych WHO odpowiadaj¹ one jedynie za 10-20% zachorowañ [7,8].
Stosunkowo d³ugi bezobjawowy przebieg raka
p³uca uzasadnia w pe³ni nadan¹ mu obrazow¹ nazwê „cichego mordercy p³uc” palaczy, tym bardziej,
¿e nowotwór rozwija siê zwykle w p³ucach uszkodzonych przewlek³ym paleniem, z wspó³istniej¹c¹ czêsto przewlek³¹ chorob¹ obturacyjn¹ (POChP). Pojawiaj¹ce siê objawy zwi¹zane z rakiem przypisywane s¹ czêsto chorobom nienowotworowym, co powoduje wykrywanie raka w póŸnych stadiach zaawansowania i z³e wyniki leczenia w skali populacji kraju
(tylko 15% chorych z rozpoznanym rakiem p³uca
prze¿ywa 5 lat).
Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
Cel pracy
Celem pracy by³a ocena poziomu wiedzy na temat szkodliwoœci palenia tytoniu u mê¿czyzn hospitalizowanych z powodu raka p³uca.
Materia³ i metody
Przedmiotem analizy by³a grupa 50 kolejnych
mê¿czyzn w wieku od 53 do 76 lat z rozpoznaniem
raka p³uca hospitalizowanych w Oddziale Pulmunologii Specjalistycznego Szpitala im. Edwarda Szczeklika w Tarnowie w okresie od marca – czerwca 2006
roku.
W badaniu pos³u¿ono siê metod¹ sonda¿u diagnostycznego. Autorski kwestionariusz ankiety sk³ada³ siê z 15 pytañ o charakterze zamkniêtym i otwartym, z mo¿liwoœci¹ wyboru kilku wariantów odpowiedzi oraz test uzale¿nienia od nikotyny wed³ug Fagerströma i test motywacji do zaprzestania palenia
wed³ug Schneider [9,10].
Ankieta zawiera³a 5 pytañ populacyjnych dotycz¹cych wieku, p³ci, miejsca zamieszkania i statusu
zawodowego, poziomu wykszta³cenia oraz 10 pytañ
zasadniczych dotycz¹cych poziomu wiadomoœci na
temat szkodliwoœci substancji zawartych w dymie tytoniowym, d³ugoœci okresu i intensywnoœci palenia
tytoniu, prób odzwyczajania siê od na³ogu, oraz okresów abstynencji nikotynowej.
Wyniki ankiety zilustrowano graficznie a wyniki
testów zebrano w tabelach.
Wyniki
W badaniach wziê³o udzia³ 50 mê¿czyzn w wieku 53-76 lat. Œrednia wieku wynosi³a 64,5. 91% stanowili chorzy powy¿ej 55 roku ¿ycia (ryc. 1).
59% respondentów mieszka³o na wsi.
LSRZ \]HM
Ryc. 1. Wiek ankietowanych chorych/Age of analysed patients
Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
35
Tabela I. Zestawienie odpowiedzi na pytanie w teœcie wg Fagerströma [9,10]/List of replies to questions in Fagerstrõm's test [9,10]
Test uzale¿nienia od nikotyny wg Fagerströma
liczba osób
%
do 5 minut
6-30 minut
31-60 minut
po 60 minutach
40
10
-
80
20
-
Tak
Nie
42
8
84
16
Z pierwszego rano
Z ka¿dego innego
40
10
80
20
10 lub mniej
11 -20
21 - 30
31 i wiêcej
5
45
-
10
90
-
Czy czêœciej pali Pani/Pan w ci¹gu pierwszych godzin po przebudzeniu ni¿ w pozosta³ej czêœci dnia?
Tak
Nie
50
-
100
-
Czy pali Pani/Pan papierosy nawet wtedy gdy jest Pani/Pan tak chora/y, ¿e musi le¿eæ w ³ó¿ku?
Tak
Nie
42
8
50
84
16
100
Jak szybko po przebudzeniu zapala Pani/Pan pierwszego papierosa?
Czy ma Pani/Pan trudnoœci z powstrzymaniem siê od palenia w miejscach gdzie to jest zakazane ?
Z którego papierosa jest Pani/Panu najtrudniej zrezygnowaæ?
Ile Papierosów wypala Pani/Pan w ci¹gu dnia?
Ogó³em
Tabela II. Zestawienie odpowiedzi na pytanie w teœcie wg Schneider[9,10]/List of replies to questions in the test according to Schneider [9,10]
Test uzale¿nienia od nikotyny wg Schneider
Liczba osób
%
Czy chcesz rzuciæ palenie tytoniu?
Tak
Nie
44
6
88
12
Czy decydujesz siê na to dla siebie samego (podkreœl "Tak"), czy dla kogoœ innego, np. dla rodziny itp.(podkreœl "Nie").
Tak
Nie
15
35
30
70
Czy podejmowa³eœ ju¿ próby rzucenia palenia ?
Tak
Nie
44
6
88
12
Czy orientujesz siê w jakich sytuacjach palisz najczêœciej?
Tak
Nie
6
44
12
88
Czy wiesz dlaczego palisz tytoñ?
Tak
Nie
2
48
4
96
Czy mog³abyœ/móg³byœ liczyæ na pomoc rodziny, przyjació³ itp., gdybyœ chcia³a/chcia³ rzuciæ palenie?
Tak
Nie
34
16
68
32
Czy cz³onkowie Twojej rodziny s¹ osobami niepal¹cymi?
Tak
Nie
49
1
98
2
Czy w miejscu, w którym pracujesz nie pali siê tytoniu?
Tak
Nie
13
37
26
74
Czy jesteœ zadowolony ze swojej pracy i trybu ¿ycia?
Tak
Nie
16
34
32
68
Czy orientujesz siê gdzie i w jaki sposób szukaæ pomocy, gdybyœ mia³a/mia³ problemy z utrzymaniem abstynencji?
Tak
Nie
14
36
28
72
Czy wiesz na jakie pokusy i trudnoœci bêdziesz nara¿ona/y w okresie abstynencji?
Tak
Nie
10
40
20
80
Czy wiesz, w jaki sposób sobie poradziæ w sytuacjach kryzysowych?
Tak
Nie
8
42
16
84
Najwiêksz¹ grupê (64%) stanowili pacjenci z wykszta³ceniem podstawowym, a tylko 4% legitymowa³o siê wykszta³ceniem wy¿szym (ryc. 2).
Zawodowo pracowa³o tylko (32%) ankietowanych, pozostali pozostawali bez pracy chwilowo lub
stale (ryc.3). Spoœród 16 pracuj¹cych zawodowo po³owê stanowili pracownicy fizyczni, 6 pracowa³o na
roli a tylko 2 umys³owo.
Wszyscy respondenci zapalili po raz pierwszy papierosa w 17-18 roku ¿ycia.
Wiêkszoœæ badanych (78%), pali³o papierosy
d³u¿ej ni¿ 20 lat natomiast (22%) badanych pali³o
papierosy przez okres 17 lat (ryc.4).
Aktualnie ankietowani najczêœciej (92%) palili
papierosy z filtrem, (6%) bez filtra. Pozosta³ych (2%)
pali³o fajkê.
36
Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
80% ankietowanych nie zna³o substancji toksycznych zawartych w dymie tytoniowym. Zaledwie
2 osoby (4%) potrafi³o niektóre z nich wymieniæ,
a 16% wykaza³o siê powierzchown¹ znajomoœci¹ substancji rakotwórczych.
Na pytanie: Czy palenie papierosów spowodowa³o powstanie ich choroby „tak” lub „raczej tak” odpowiedzia³o 72%, a zdecydowanie „nie” 16% (ryc.5).
wy¿sze
œrednie
zawodowe
podstawowe
Ryc. 2. Poziom wykszta³cenia respondentów/Education level of the respondents
SUDFXM F\
]DZRGRZR
FKZLORZREH]SUDF\
EH]SUDF\
ODW
7DN
5DF]HMWDN
5DF] HMQLH
1LH
Ryc. 5. Opinia respondentów na temat zwi¹zku miêdzy paleniem papierosów, a zachorowaniem na raka p³uca/ Respondents' opinion of the
relationship between smoking and developing lung cancer
Ryc. 3. Status zawodowy badanych/Occupational status of respondents
!ODW
Ryc. 4. Czasookres palenia papierosów przez badanych/Duration of
cigarette smoking by the respondents
74% respondentów odpowiedzia³a, ¿e zaci¹ga siê
dymem tytoniowym, 20% robi³o to czasami, a tylko
6% pozosta³ych nigdy nie zaci¹ga³o siê.
Prawie wszyscy (98%) palili w obecnoœci dzieci
i osób niepal¹cych, a tylko jeden chory nie pali³ w ich
obecnoœci.
Mimo choroby i hospitalizacji 6 pacjentów (12%)
nigdy nawet nie próbowa³o rzuciæ palenia. Pozostali
(88%) podejmowali najczêœciej 4-5 prób, które skoñczy³y siê niepowodzeniem.
Wyniki przeprowadzonego testu uzale¿nienia od
nikotyny wg Fagerströma [9,10] wykaza³y wysoki stopieñ uzale¿nienia od nikotyny a¿ u 88% badanych,
którzy uzyskali powy¿ej 7 punktów. Tylko 6 pozosta³ych uzyska³o ni¿szy wynik, co wskazuje na mo¿liwoœæ zerwania z uzale¿nieniem w³asnymi si³ami
(tab. I).
Analiza testu wg Schneider[9,10] wykaza³a, ¿e
u 86% badanych gotowoœæ zerwania z na³ogiem jest
niska, brak jest u nich dostatecznej motywacji. Badani
pomimo podejmowanych prób zaprzestania palenia
tytoniu ponosili pora¿kê ju¿ w pierwszych dniach abstynencji. Natomiast 14% respondentów ma wysoki
poziom motywacji do zerwania z na³ogiem (tab. II).
Omówienie
Rak p³uca jest najczêstszym nowotworem z³oœliwym na œwiecie i pierwszym co do czêstoœci zachorowañ wœród mê¿czyzn tak¿e w populacji polskiej[11].
Wspó³czynnik zachorowalnoœci wynosi 98/
100.000 rocznie przekraczaj¹c minimalnie wspó³czynnik umieralnoœci co œwiadczy o z³ych wynikach
leczenia tego nowotworu w naszej populacji[12].
Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
Zwi¹zek przyczynowy pomiêdzy paleniem tytoniu a ryzykiem zachorowania na raka p³uca jest powszechnie udowodniony w literaturze fachowej od
lat, a tak¿e czêsto poruszany w mediach. Powstaje
wiêc pytanie w jakim stopniu znany jest tak¿e przeciêtnemu Polakowi. Sk³oni³o to autorów do przeprowadzenia badania sonda¿owego wœród mê¿czyzn
hospitalizowanych z ustalonym rozpoznaniem raka
p³uca, czyli w grupie najbardziej ¿ywotnie zainteresowanych przyczyn¹ swojej choroby.
A¿ 91% ankietowanych stanowili chorzy w wieku powy¿ej 55 roku ¿ycia, co pokrywa siê z danymi
z piœmiennictwa gdzie szczyt zachorowañ na raka
p³uca przypada na 5 i 6 dekadê ¿ycia[13].
W badanej grupie mimo hospitalizacji z powodu
raka wszyscy nadal palili papierosy. W piœmiennictwie podkreœla siê rolê na³ogu palenia jako najsilniejszego czynnika wywo³uj¹cego raka p³uca [11].
Oprócz samego faktu palenia istotn¹ rolê odgrywa tu
iloœæ papierosów wypalanych w ci¹gu doby jak i d³ugoœæ okresu palenia[14]. W œwietle tych danych nie
dziwi, wiêc fakt, ¿e a¿ 78% chorych pali³a papierosy
d³u¿ej ni¿ 20 lat a 90% badanych wiêcej ni¿ paczkê
dziennie.
Na³óg palenia wœród badanych chorych wi¹za³
siê tak¿e z ich ni¿szym wykszta³ceniem (tylko 4% legitymowa³o siê wykszta³ceniem wy¿szym), ni¿szym
statusem socjoekonomicznym (88% pracowników fizycznych) i byæ mo¿e tak¿e pozostawaniem bez sta³ego zatrudnienia (68%).
Mimo potencjalnie œmiertelnej choroby odtytoniowej a¿ 80% doros³ych mê¿czyzn wykazywa³o zadziwiaj¹co niski poziom wiadomoœci na temat szkodliwoœci palenia tytoniu. A¿ 28% ankietowanych nie
kojarzy³o na³ogu u siebie z zachorowaniem na raka
p³uca. Tak silny bodziec jak zachorowanie na raka
nie spowodowa³ u nich zerwania z na³ogiem nawet
w warunkach szpitalnych. Braki w edukacji jak i powszechne lekcewa¿enie zagro¿enia nowotworem
potwierdza obserwacja, ¿e wszyscy z wyj¹tkiem jednego chorego bez ograniczeñ palili w obecnoœci dzieci i osób niepal¹cych.
W piœmiennictwie podkreœla siê niebezpieczeñstwa wynikaj¹ce z palenia biernego i szczególn¹ wra¿liwoœæ na dym tytoniowy wœród dzieci [15]. W dzieciñstwie te¿ naj³atwiej dochodzi do utrwalenia na³ogu palenia nawet po kilku wypalonych papierosach,
co przek³ada siê nastêpnie na wzrost zachorowañ na
raka p³uca w populacji osób m³odych [15].
Podczas gdy 6 chorych nawet nie próbowa³o zerwaæ z na³ogiem, to reszta badanych(88%) czyni³a
to parokrotnie bez efektu Byæ mo¿e byli to chorzy
wysoce uzale¿nieni od nikotyny na co wskazuj¹ wyniki testu Fagerströma przeprowadzone w ca³ej gru-
37
pie. Tylko u 6 badanych wykazano poziom uzale¿nienia od nikotyny na tyle niski, ¿e maj¹ oni potencjaln¹ szansê zerwania z na³ogiem bez koniecznoœci
profesjonalnego leczenia odwykowego. Pozosta³ych
nale¿y uznaæ za uzale¿nionych biologicznie co t³umaczy niepodejmowanie przez nich prób rzucenia
palenia lub ich bezskutecznoœæ. W piœmiennictwie
zwraca siê uwagê na fakt coraz wczeœniejszej inicjacji tytoniowej przez dzieci i m³odzie¿ gdzie szczególnie szybko dochodzi do psychospo³ecznego wyrobienia nawyku palenia i uzale¿nienia od nikotyny utrwalaj¹cego na³óg [15].
Kluczow¹ rolê odgrywa tu palenie tytoniu przez
rodziców i najbli¿sze otoczenie (koledzy).
Analiza testu wed³ug Schneider potwierdzi³a dodatkowo, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ (86%) badanych
ma niski poziom motywacji do zerwania z na³ogiem.
Badani pomimo podejmowania próby zaprzestania
palenia ponosili pora¿kê ju¿ w pierwszych dniach
abstynencji [10]. Dlatego wa¿ne jest aby ka¿dego pacjenta indywidualnie zmotywowaæ do zaprzestania
palenia poprzez dostarczenie informacji na temat
szkodliwoœci palenia, objawów abstynencyjnych i korzyœci po zaprzestaniu palenia. Warto pomóc mu profesjonalnie w podjêciu kolejnej próby zerwania z na³ogiem.
Tylko 14% badanych ma wysoki poziom motywacji do zerwania z na³ogiem. Nale¿y ich wesprzeæ
przez uzupe³nienie brakuj¹cej wiedzy, wskazanie
mo¿liwoœci farmakologicznego wsparcia.
Podsumowanie
1. U 80% ankietowanych mê¿czyzn hospitalizowanych z powodu raka p³uca stwierdzono niski
poziom wiedzy na temat szkodliwoœci palenia
i niski poziom motywacji do zaprzestania palenia.
2. Wszyscy chorzy byli przewlek³ymi palaczami
w wysokim stopniu uzale¿nionymi od nikotyny
co t³umaczy bezskuteczne próby zerwania z na³ogiem w przesz³oœci.
3. Nawet najsilniejszy bodziec jakim by³o zagro¿enie ¿ycia przez raka p³uca nie spowodowa³ u badanych chorych podjêcia kolejnej próby zerwania z na³ogiem w czasie hospitalizacji:
a. prawie wszyscy nadal palili w obecnoœci dzieci
i osób niepal¹cych
b. a¿ 28% badanych nie ³¹czy³o zachorowania
przez siebie na raka z na³ogiem palenia.
Wnioski
Najwiêksz¹ szansê powodzenia maj¹ kompleksowe dzia³ania edukacyjne skierowane do rodziców
i m³odzie¿y szkolnej zanim dojdzie u nich do inicjacji tytoniowej, powstania i utrwalenia na³ogu palenia.
38
Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (suplement 3)
Piœmiennictwo / References
1. Braunwald F, Wilson J, Kasper- Longo M. Harison's Principles of Internal Medicine, Fourteen Edition. Mc Graw- Hill
Libri Italia 2001.
2. Buraczewski J. Radiodiagnostyka zmian nowotworowych.,
PZWL, Warszawa 1998.
3. Darby SC, Pike MC. Lung cancer and passive smoking;
predicted effects from a mathematical model for cigarette
smoking and lung cancer., Br. J. Cancer, 1988, 58: 825831.
4. Pershagen G, Hrubec Z, Svensson C. Passive smoking and
lung cancer in Swedish women. Am J Epidemiol 1987,
125: 17-24.
5. Brennan P i wsp. High Cumulative Risk of Lung Cancer
Death among Smokers and Nonsmokers in Central and
Eastem Europe. Am J Epidemiol 2006; 164: 1233-1241.
6. Kordek R, Jassem J, Jeziorowski A, Krakowski M. Onkologia podrêcznik dla studentów i lekarzy. Gdañsk 2003.
7. Droszcz W, Kowalski J, Pawlicka L, Szamañska A. Diagnostyka chorób uk³adu oddechowego. PZWL Warszawa
1999.
8. Krzakowski M, Ormowski J. Onkologia kliniczna. PZWL,
Warszawa 2003.
9. Zatoñski W. Rzuæ palenie razem z nami, Centrum Onkologii, Warszawa, 1999.
10. Pneumonologia i Alergologia Polska 2004; 72: 24-25.
11. Papliñski Z, Jassen J. Rak p³uca. PZWL Warszawa 1994.
12. Chrzan R. Pneumonologia praktyczna, A-media-press,
2005.
13. Krzakowski M. Onkologia kliniczna. T I i II. Borgis 2001.
14. Rowiñska-Zakrzewska E, Kuœ J. Choroby uk³adu oddechowego. PZWL Warszawa 2004.
15. Zatoñski W. (red.) European Code Against Cancer and
scientific justification: third version, 2003: 25-27.