Przyczyny i kierunki potrzebnych zmian odnośnie ubezpieczeń

Przyczyny i kierunki potrzebnych
zmian odnośnie ubezpieczeń grupowych
z perspektywy Rzecznika Ubezpieczonych
Tomasz Młynarski
Biuro Rzecznika Ubezpieczonych
Warszawa, 15 listopada 2013 r.
Czy zmiany w prawie są właściwą reakcją na nieprawidłowości
związane z funkcjonowaniem ubezpieczeń grupowych?
Argumenty podnoszone przez sceptyków:
- subsydiarność prawa zobowiązań, konieczna wstrzemięźliwość regulacyjna,
- nie powinno się regulować całej instytucji patrząc przez pryzmat jednego tylko
sektora (bancassurance),
- identyfikacja problemu związanego z okolicznością, że ubezpieczający
i ubezpieczyciel często są członkami tej samej grupy kapitałowej nie powinna
skutkować regulowaniem całej konstrukcji prawnej,
- istnieją już odpowiednie instrumenty prawa publicznego (KNF, UOKiK, SOKiK),
- można sięgać po ogólne instytucje prawa cywilnego chroniące zaufanie w obrocie
cywilnoprawnym (art. 5, 56, 58, 65, 3531, 354, 355, 384-3854 k.c.),
- trzeba dać szansę kodeksom dobrych praktyk.
Aksjologia prawa Unii Europejskiej i prawa polskiego
– współczesna koncepcja ochrony konsumenta
Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (art. 169):
Dążąc do popierania interesów konsumentów i zapewnienia wysokiego poziomu
ochrony konsumentów, Unia przyczynia się do ochrony zdrowia, bezpieczeństwa
i interesów gospodarczych konsumentów, jak również wspierania ich prawa
do informacji, edukacji i organizowania się w celu zachowania ich interesów.
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej (art. 38):
Zapewnia się wysoki poziom ochrony konsumentów w politykach Unii.
 Konsument jest chroniony nie tylko dlatego, że „tak należy”, lecz przede
wszystkim dlatego, że jest to konieczne z uwagi na prawidłowe funkcjonowanie
rynku.
Konstytucja RP (art. 76):
Władze publiczne chronią konsumentów (…) przed nieuczciwymi praktykami
rynkowymi. Zakres tej ochrony określa ustawa.
 Ochrona konsumenta przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi to konstytucyjne
zadanie władzy publicznej, uzasadniające ingerencję w stosunki cywilnoprawne
i sięganie po regulacje o charakterze imperatywnym.
Rozwój ubezpieczeń grupowych i prawo,
które za nim nie nadąża
W przeszłości:
- ubezpieczenia pracowników na życie i od następstw nieszczęśliwych wypadków,
- ubezpieczenia NNW młodzieży szkolnej,
- ubezpieczenia NNW turystów i sportowców.
W. Warkałło, W. Marek, W. Mogilski, Prawo ubezpieczeniowe, Warszawa 1983:
„Ubezpieczenia grupowe jako forma pośrednia między gospodarczymi
ubezpieczeniami osobowymi a ubezpieczeniami społecznymi”
„Stanowiąc w pewnym, przynajmniej organizacyjnym aspekcie, jakby formę pośrednią
między tradycyjnym, indywidualnym ubezpieczeniem gospodarczym osób i
ubezpieczeniem społecznym, mogą być uważane za przejaw przyjmowania w
ubezpieczeniach gospodarczych osobowych określonych elementów, właściwych
ubezpieczeniu społecznemu”.
Art. 808 Kodeksu cywilnego z 1964 r.: Umowę ubezpieczenia można zawrzeć także
na rzecz osoby trzeciej; osoba ta może nie być w umowie wymieniona.
Rozwój ubezpieczeń grupowych i prawo,
które za nim nie nadąża
Nowe kanały dystrybucji ubezpieczeń grupowych:
- banki (bancassurance),
- skok-i, parabanki, instytucje pośrednictwa finansowego,
- pośrednicy ubezpieczeniowi występujący pod płaszczykiem ubezpieczającego,
- stowarzyszenia założone po to, by stały się stroną umowy ubezpieczenia grupowego,
- sieci handlu detalicznego,
- sprzedawcy AGD, RTV, sprzętu budowlanego itd.,
- operatorzy komórkowi, dostawcy usług zbiorowego zaopatrzenia itd.,
- firmy leasingowe,
- samorządy zawodowe;


ubezpieczenia grupowe ≠ bancassurance
istotnym problemem są nie tylko powiązania kapitałowe pomiędzy
ubezpieczycielami a ubezpieczającymi, ale także stosowanie w ubezpieczeniach
grupowych klauzuli no claims bonus
Dostępne instrumenty prawa publicznego
KNF
- planowana rekomendacja ma na celu uzdrowienie sytuacji w segmencie
bancassurance, w tym w obszarze UFK, a nie w ubezpieczeniach grupowych
jako takich. Będzie skierowana wyłącznie do banków. Zapowiadana na jesień 2012 r.,
jednak obecnie wskazywany jest przełom I i II kw. 2014 r.
- ustawa o działalności ubezpieczeniowej (art. 212 ust. 1) przewiduje możliwość
nakładania kar pieniężnych na zakłady ubezpieczeń, jeżeli wykonują działalność
z naruszeniem przepisów prawa lub zawartych umów ubezpieczenia
SOKiK
- tylko i wyłącznie abstrakcyjna kontrola wzorców umownych
UOKiK
- decyzje w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów
- wątpliwości, czy ubezpieczonemu przysługuje status konsumenta (art. 221 k.c.,
art. 808 § 5 k.c.) i czy polska definicja konsumenta jest zgodna z prawem UE
Kodeksy dobrych praktyk – czy wystarczą do przywrócenia
równowagi na rynku ubezpieczeń grupowych?
- Kanon Dobrych Praktyk Rynku Finansowego (2008) – rekomendowany przez KNF
Związek Banków Polskich:
- Kodeks Etyki Bankowej (wcześniej: Zasady Dobrej Praktyki Bankowej – od 1995)
- Rekomendacje dobrych praktyk na rynku bancassurance (2009, 2010, 2012)
Polska Izba Ubezpieczeń:
- Zasady dobrych praktyk ubezpieczeniowych (2009)
- Rekomendacja dobrych praktyk informacyjnych dotyczących ubezpieczeń na życie
związanych z ubezpieczeniowymi funduszami kapitałowymi (2013)





treść zależy od twórcy kodeksu
są przyjmowane na zasadach dobrowolności
ZBP i PIU nie skupiają wszystkich podmiotów działających w Polsce
brak po stronie konsumentów świadomości znaczenia prawnego kodeksów
nieprzestrzeganie kodeksu dobrych praktyk stanowi nieuczciwą praktykę
rynkową, ale tylko jeżeli przedsiębiorca dobrowolnie do niego przystąpił
i informuje w ramach swojej praktyki rynkowej, że jest nim związany
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – ogólne założenia
- zmniejszenie asymetrii w sytuacji prawnej stron stosunku ubezpieczenia grupowego
- zapewnienie ubezpieczonym finansującym ochronę ubezpieczeniową takich praw,
jakie przysługują ubezpieczającemu, ale tylko w zakresie, jaki odnosi się do fragmentu
relacji kontraktowej dotyczącego ochrony ubezpieczeniowej świadczonej na rzecz
ubezpieczonego
- wprowadzenie porządku do terminologii i usunięcie luk w obowiązujących przepisach

propozycje Rzecznika Ub., stanowiska Przewodniczącego KNF i Min. Finansów

dr hab. M. Orlicki, Założenia reformy regulacji prawnej ubezpieczeń na cudzy
rachunek i ubezpieczeń służących zabezpieczeniu wierzytelności, Prawo
Asekuracyjne 2013, nr 1

posiedzenie plenarne Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego z 24.10.2013 r.
– wstępne propozycje przedstawione przez prof. M. Romanowskiego
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – zdefiniowanie
ubezpieczenia grupowego, swoboda wyboru ubezpieczyciela
KKPC:
- Przez umowę ubezpieczenia grupowego, ubezpieczyciel zobowiązuje się
do zapewnienia ochrony w razie wystąpienia albo niewystąpienia określonego
zdarzenia osobom, które spełniają warunki przynależności do grupy (ubezpieczeni),
a ubezpieczający zobowiązuje się w zamian zapłacić wynagrodzenie (składka
ubezpieczeniowa).
- Uprawnienie przystąpienia do grupy ustala się na podstawie jednolitego kryterium
dla wszystkich członków grupy określonego przez ubezpieczającego.
- Członkowie grupy powinni mieć zapewnioną ochronę na jednakowych warunkach.
- jeżeli umowa (np. kredytu) ma być zabezpieczona ubezpieczeniem, klientowi należy
pozostawić możliwość wyboru ubezpieczyciela: przystąpienie do umowy grupowej
wedle przedstawionej mu oferty lub cesja praw (albo uposażenie – bez możliwości
odwołania) z umowy ubezpieczenia odpowiadającej podstawowym cechom
przewidzianym w umowie kredytu i zawartej z dowolnym ubezpieczycielem
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – wynagrodzenie
ubezpieczającego, obowiązek lojalności
- zakaz łączenia przez ubezpieczającego ról i pobierania wynagrodzenia,
czy jednoznaczne informowanie ubezpieczonego nt. powiązań między
ubezpieczającym a ubezpieczycielem (składka należna ubezpieczycielowi,
wynagrodzenie dla ubezpieczającego, wysokość prowizji i sposób jej ustalania)?
KKPC:
- Każda ze stron umowy ubezpieczenia obowiązana jest do zachowania lojalności
wobec drugiej uwzględniając w szczególności cel i naturę umowy.
- Ubezpieczający i ubezpieczony obowiązani są do zachowania lojalności wobec
siebie uwzględniającej w szczególności cel i naturę łączącego ich stosunku oraz
rozkładu ciężaru finansowania składki ubezpieczeniowej.
- Ubezpieczający powinien unikać sprzeczności własnych interesów z interesami
osoby objętej ochroną ubezpieczeniową.

skutki: zaprzestanie stosowania no claims bonus, obowiązek zawiadamiania
ubezpieczyciela przez ubezpieczającego o zajściu wypadku ubezpieczeniowego
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – przystąpienie
do umowy grupowej
- umożliwienie osobie mającej zostać objętą ochroną ubezpieczeniową zapoznania się
z treścią umowy ubezpieczenia grupowego jeszcze przed przystąpieniem do niej
- obowiązek potwierdzenia stosownym dokumentem objęcia ubezpieczonego ochroną
ubezpieczeniową, zwłaszcza jeśli finansuje on składkę
- zmiana art. 833 i 834 k.c.: poza „zawarciem umowy ubezpieczenia” również
„przystąpienie do ubezpieczenia”
KKPC:
- Ochrona ubezpieczeniowa rozpoczyna się z chwilą przystąpienia do grupy.
- Przed przystąpieniem ubezpieczonego do grupy, ubezpieczający jest obowiązany
zapewnić mu dostęp do warunków ubezpieczenia dotyczących praw i obowiązków
ubezpieczonego.
- W przypadku zmiany praw i obowiązków ubezpieczonego w trakcie trwania ochrony,
ubezpieczający jest obowiązany poinformować ubezpieczonego o takiej zmianie
co najmniej na …… przed wejściem w życie zmiany. Ubezpieczony nie ponosi
kosztów rezygnacji z ochrony, jeżeli złoży ubezpieczającemu oświadczenie
o rezygnacji przed dniem wejścia w życie zmian.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – składka
ubezpieczeniowa
- zobowiązanie ubezpieczonego do finansowania składki powinno mieć swoją
przyczynę prawną; powiązanie zobowiązania do zapłaty składki z interesem
ubezpieczeniowym?
Propozycje dr hab. M. Orlickiego:
- art. 813 § 1 k.c. (jeśli składkę sfinansował ubezpieczony, zwrot składki za okres
niewykorzystanej przysługującej mu ochrony ubezpieczeniowej przysługiwać powinien
wyłącznie jemu)
- art. 814 § 3 k.c. (negatywne skutki braku zapłaty kolejnej raty składki tylko
za uprzednim wezwaniem ubezpieczonego)
- art. 816 k.c. (rozszerzenie uprawnień na ubezpieczonego finansującego składkę)
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – dochodzenie roszczeń
- art. 808 § 3 k.c.: uprawnienie ubezpieczonego do żądania świadczenia bezpośrednio
od ubezpieczyciela
- status spadkobierców ubezpieczonego w postępowaniu likwidacyjnym:
umożliwienie samodzielnego zgłoszenia ubezpieczycielowi wypadku
ubezpieczeniowego oraz dostępu do dokumentacji związanej z realizacją umowy
ubezpieczenia, która ma wpływ na odpowiedzialność ubezpieczyciela i wysokość
należnego świadczenia
- w razie odmowy przyjęcia odpowiedzialności przez ubezpieczyciela ubezpieczający
uprawniony do otrzymania świadczenia powinien – na żądanie
ubezpieczonego/spadkobierców – scedować prawo do świadczenia z umowy
ubezpieczenia, o ile nie zamierza go dochodzić na drodze sądowej
Obecnie: następca prawny kredytobiorcy objętego grupowym ubezpieczeniem
na życie, w której przewidziano możliwość zapłaty sumy ubezpieczenia wyłącznie
na żądanie ubezpieczającego banku, ma interes prawny w ustaleniu, że śmierć
ubezpieczonego była wypadkiem ubezpieczeniowym, z którym wiąże się obowiązek
spełnienia przez ubezpieczyciela przewidzianego w umowie świadczenia (wyrok SA
w Białymstoku z 22.02.2012 r., I ACa 752/11).
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – zakończenie
ochrony ubezpieczeniowej
- zmiany w k.c.: obok rozwiązania umowy ubezpieczenia – wystąpienie
z ubezpieczenia, obok odstąpienia od umowy ubezpieczenia – odstąpienie
od ubezpieczenia;
- umowa powinna wskazywać adresata w/w oświadczeń
- ryzyko zakończenia umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego wbrew interesom
ubezpieczonego: prawo ubezpieczonego do współuczestnictwa w podejmowaniu
decyzji nt. końca trwania umowy ubezpieczenia, chyba że miałby zagwarantowane
prawo do indywidualnej kontynuacji ubezpieczenia na niezmienionych warunkach
KKPC:
- Ubezpieczony ma prawo do rezygnacji z ochrony.
- W przypadku zamiaru rezygnacji lub rezygnacji ubezpieczonego z ochrony
ubezpieczeniowej, ubezpieczający ma obowiązek poinformować go o wynikających
stąd prawach i obowiązkach ubezpieczonego, w tym kosztach rezygnacji.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – kontynuacja ochrony
ubezpieczeniowej
KKPC:
- W przypadku umowy ubezpieczenia grupowego na życie lub chorobowego,
ubezpieczony, który utracił status członka grupy na skutek wygaśnięcia
lub rozwiązania stosunku pracy łączącego go z ubezpieczającym będącego podstawą
przynależności do grupy, może złożyć wniosek do ubezpieczyciela o kontynuację
ochrony ubezpieczeniowej tego samego rodzaju na podstawie indywidualnej umowy
ubezpieczenia. Wniosek jest składany w terminie 30 dni od chwili zakończenia ochrony
ubezpieczeniowej na podstawie umowy ubezpieczenia grupowego.
- W takim przypadku podstawą obliczenia składki ubezpieczeniowej jest wiek
ubezpieczonego z chwili przystąpienia do grupy.
- Ubezpieczony nie nabywa prawa do kontynuacji ochrony ubezpieczeniowej
na warunkach określonych powyżej, jeżeli rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło
z jego winy, w razie rażącego naruszenia jego obowiązków wobec ubezpieczyciela
lub nieopłacania składek ubezpieczeniowych.
Propozycje Rzecznika Ubezpieczonych – ochrona konsumencka
dla ubezpieczonego, uposażonego i spadkobiercy
Konieczne jest zapewnienie ochrony konsumenckiej na rzecz ubezpieczonych
będących osobami fizycznymi, jeżeli umowa ubezpieczenia nie wiąże się
bezpośrednio z ich działalnością gospodarczą lub zawodową, a także uposażonych
oraz spadkobierców ubezpieczonych, którzy dochodzą roszczeń z umowy
ubezpieczenia grupowego i są osobami fizycznymi.
Cel:
- ochrona przed niedozwolonymi postanowieniami umownymi
(możliwa już obecnie – art. 808 § 5 k.c.),
- ochrona przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi (ustawa z 23.07.2007 r.:
tylko wobec konsumentów; legitymacja czynna: konsument, RPO, RU,
powiatowy/miejski rzecznik konsumentów, organizacja, której celem statutowym
jest ochrona interesów konsumentów),
- zwalczanie praktyk naruszającymi zbiorowe interesy konsumentów
(Prezes UOKiK),
- pomoc na etapie przedprocesowym i procesowym ze strony powiatowych/miejskich
rzeczników konsumentów oraz organizacji społecznych.