116 Mazurek.qxp - Medycyna Sportowa

Medycyna Sportowa
© MEDSPORTPRESS, 2006;2(6); Vol. 22, 117-121
tio
np
roh
ibit
Katedra Fizjologii i Biochemii, Wydzia³ Wychowania Fizycznego,
AWFJózefa Pi³sudskiego, Warszawa
PROMOCJA ZDROWIA I AKTYWNOŒCI
FIZYCZNEJ PERSONELU LOTNICZEGO
Author’s Contribution
A – Study Design
B – Data Collection
C – Statistical Analysis
D – Data Interpretation
E – Manuscript Preparation
F – Literature Search
G – Funds Collection
HEALTH PROMOTION AND PHYSICAL ACTIVITY
OF POLISH AVIATORS
-d
istr
Summary
ibu
S³owa kluczowe: promocja zdrowia, personel lotniczy, czynniki ryzyka chorób
sercowo-naczyniowych, aktywnoϾ fizyczna
Key words: health promotion, aviators, cardiovascular risk factors, physical activity
3353
0
0
14
op
Word count:
Tables:
Figures:
References:
y is
-
for
pe
rs
on
al
us
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
eo
nly
Environmental condition work of aviation personnel created certain hazard for
health and special professional requirements putting for pilots are connected with necessity of excellent psychophysical fitness. Prophylaxis activity mainly in range of profitable change of style of life decrease risk of flight accident from the health reasons
and contribute for prolonging professional carrier of experienced pilots. The first level
of prophylaxis constitute certain selection to the profession based on initial medical
examination. One from the main task of prophylactic activity is current analysis of the
reasons mobility and unfitness to profession of flying personnel. Epidemiological research of military aviation personnel showed, the most frequent reason of professional unfitness in 1990-1999 were functional disorders of neurological system (43%),
on second place were cardiovascular disease (24%) and on third disorders of spine
(15%). Together those three groups of diseases were reason of 82% permanent unfitness for flying. In case of civil aviation personnel the main reason of unfitness constituted cardiovascular diseases. Prophylaxis activity was directed mainly for those
three groups of diseases. Based on existing organizing structure of medical care in
military aviation the complementary health promotion programme and prophylaxis of
cardio-vascular diseases was introduced in phases at three main levels of health services: central in Military Institute of Aviation Medicine, intermediate in Military Training-Fitness Centers and destination in military units. For the promotion of health was
included permanent training of aviation surgeons working in military units and Military Training-Fitness Centers. Those surgeons directly performed of medical training for
aviation personnel and they had significant influence for accomplish prophylaxis recommendation in aviation personnel environment. Effectiveness of promotion programme and prophylaxis of cardio-vascular diseases was assess on the base of
experimental data concerning of awareness sphere and behavior as well as somatic
health of aviation personnel. Effectiveness of applied programme mainly showed profitable changes of awareness and healthy behaviors of aviation personnel, the first of
all it was found: increase of the number of pilots inclined to improvement of their
health and knowledge in this area. It was note increase of the number of individuals
who embarked on health diets and systematic physical activity. In positive health indices was state increase of physical capacity and favorable modification of lipid profile. It was not receive profitable results in range of decreasing of numbers of smokers and reduction of overweight and obesity.
Th
is c
Adres do korespondencji / Address for correspondence
prof. dr hab. med. Krzysztof Mazurek
Katedra Fizjologii i Biochemii Wydzia³u Wychowania Fizycznego AWF
01-813 Warszawa, ul. Marymoncka 34, tel./fax: (0-22) 834-22-25, e-mail: [email protected]
Otrzymano / Received
Zaakceptowano / Accepted
15.12.2005 r.
23.02.2006 r.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
ed
.
Krzysztof Mazurek(A,B,C,D,E), Krzysztof Klukowski(E,F,G)
Zaanga¿owanie Autorów
A – Przygotowanie projektu
badawczego
B – Zbieranie danych
C – Analiza statystyczna
D – Interpretacja danych
E – Przygotowanie manuskryptu
F – Opracowanie piœmiennictwa
G – Pozyskanie funduszy
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
ARTYKU£ POGL¥DOWY / OPINION ARTICLE
117
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
genetyczne, jak i œrodowiskowe. Spoœród tych ostatnich du¿e znaczenie maj¹ miêdzy innymi: wielkoœæ
obci¹¿eñ fizycznych w pracy zawodowej i w czasie
wolnym, sposób ¿ywienia oraz przebyte schorzenia
[1,4].
Pierwszy etap profilaktyki stanowi w³aœciwy dobór
do zawodu oparty na wstêpnych badaniach medycznych. Dobór kandydatów do lotnictwa odgrywa wiêksz¹ rolê w œrodowisku wojskowym, gdzie wymagania
zdrowotne s¹ znacznie wiêksze, ni¿ dla kandydatów
do lotnictwa cywilnego. Piloci samolotów bojowych to
osoby czynne zawodowo miêdzy 20 a 40 rokiem ¿ycia. Stosunkowo m³ody wiek pilotów wojskowych
zmniejsza ryzyko wystêpowania chorób cywilizacyjnych. Natomiast ich œrodowisko pracy zwiêksza ryzyko zaburzeñ czynnoœciowych uk³adu nerwowego
i zespo³ów bólowych krêgos³upa.
Podczas s³u¿by w lotnictwie wojskowym personel
lataj¹cy podlega obowi¹zkowym zajêciom z wychowania fizycznego na ró¿nych etapach szkolenia lotniczego, pocz¹wszy od studiów w Wy¿szej Szkole Oficerskiej Si³ Powietrznych (WSOSP), poprzez szkolenie w jednostkach lotniczych, a na corocznych trzytygodniowych pobytach w Wojskowych Oœrodkach
Szkoleniowo-Kondycyjnych (Zakopane, Mr¹gowo)
koñcz¹c. Proces wychowania fizycznego, z uwagi
na odmienne cele poszczególnych etapów szkolenia
lotniczego oraz roczny cykl pracy i wypoczynku, jest
zró¿nicowany i ma inne roz³o¿enie akcentów na poszczególne rodzaje æwiczeñ. Przyk³adowo, w WSOSP
szczególny nacisk jest po³o¿ony na trening ogólnorozwojowy, trening si³y i wytrzyma³oœci si³owej oraz na
kondycyjno-sprawnoœciowe przygotowanie do lotów
(z wykorzystaniem lotniczych gimnastycznych przyrz¹dów specjalnych np. ko³o ¿yroskopowe, looping,
ko³o reñskie). W jednostkach lotniczych (zw³aszcza
posiadaj¹cych samoloty myœliwskie) akcent po³o¿ony
jest na æwiczenia si³y i specjalnych technik oddechowych z napiêciami izometrycznymi miêœni, uzupe³nione treningiem zdrowotnym. W WOSzK-ach przewa¿a
trening aerobowy (zdrowotny) oraz zdobywanie umiejêtnoœci z tzw. sportów ¿ycia (gry sportowe, narciarstwo, turystyka górska i rowerowa, ¿eglarstwo) oraz
dodatkowo ratownictwo wysokoœciowe i wodne. Przyjêto, ¿e: ukierunkowane wychowanie fizyczne odbywa
siê przede wszystkim w jednostkach lotniczych, edukacja zdrowotna w WSOSP i WOSzK, czynny wypoczynek w jednostkach, WOSzK i podczas urlopu, zaœ
odnowa biologiczna w jednostkach wojskowych (gabinet odnowy biologicznej w domku pilota) oraz
w WOSzK (zak³ad odnowy biologicznej) lub podczas
pobytu w sanatoriach, g³ównie z powodu zespo³ów
przeci¹¿eniowych krêgos³upa [4,5].
Jednym z g³ównych zadañ dzia³alnoœci profilaktycznej jest bie¿¹ce analizowanie przyczyn zachorowalnoœci i niezdolnoœci do zawodu personelu lotniczego. Dane epidemiologiczne s¹ podstaw¹ do okreœlenia
celów i priorytetów dla dzia³añ profilaktycznych, opracowania programów dla poszczególnych kierunków
profilaktyki, promocji zdrowia wœród personelu lotniczego oraz szkolenia lekarzy lotniczych w zakresie
promocji zdrowia i profilaktyki.
System oceny zdrowia personelu lotniczego obejmuje ca³y okres s³u¿by w powietrzu. Rozpoczyna siê
od doboru i kwalifikacji zdrowotnej kandydatów do lotnictwa wojskowego i cywilnego, a nastêpnie obejmuje okresowe i okolicznoœciowe badania lekarskie.
Th
is c
op
y is
for
pe
rs
on
al
us
Dba³oœæ o zdrowie nale¿y do podstawowych potrzeb personelu lotniczego, zw³aszcza pilotów. Specyficzne warunki pracy personelu lotniczego stwarzaj¹
okreœlone zagro¿enia zdrowia, a szczególne wymagania zawodowe stawiane pilotom wi¹¿¹ siê z koniecznoœci¹ doskona³ej sprawnoœci psychofizycznej. W lotnictwie wojskowym i cywilnym piloci podlegaj¹ ostrej
selekcji zdrowotnej, maj¹ ujednolicone kryteria ¿ywieniowe, w miarê systematycznie uprawiaj¹ æwiczenia fizyczne, a mimo to nie uda³o siê u nich w pe³ni wyeliminowaæ schorzeñ cywilizacyjnych [1,2].
Wojskowy personel lotniczy (WPL) jest nara¿ony
na niekorzystne czynniki fizyczne œrodowiska pracy
(przeci¹¿enia, wibracja, ha³as) oraz przewlek³y stres
zwi¹zany zarówno z wykonywaniem zadañ lotniczych,
jak i ze s³u¿b¹ wojskow¹.
Warunki wystêpuj¹ce w œrodowisku pracy cywilnego personelu lotniczego ró¿ni¹ siê w zale¿noœci
od wykonywanych zadañ lotniczych. Zawodowi piloci
cywilni, a zw³aszcza piloci liniowi, powinni byæ zdolni
do wykonywania czynnoœci lotniczych w zakresie nie
zagra¿aj¹cym bezpieczeñstwu lotów. Szczególnie
niebezpieczne s¹ choroby, które mog¹ wywo³aæ nag³¹ niedyspozycjê pilota i spowodowaæ ryzyko wypadku, a w konsekwencji zagro¿enie zdrowia i ¿ycia zarówno dla za³ogi, jak i pasa¿erów statku powietrznego. Kariera zawodowa pilotów samolotów pasa¿erskich siêga 60. roku ¿ycia, a dla pilotów turystycznych
w zasadzie nie ma ograniczeñ wiekowych. Starsi wiekowo piloci cywilni s¹ w wiêkszym stopniu nara¿eni
na przewlek³e choroby uk³adu kr¹¿enia (zawa³ serca,
udar mózgu), choroby metaboliczne (cukrzyca, zespó³
metaboliczny x), które mog¹ byæ przyczyn¹ nag³ej niedyspozycji podczas wykonywania czynnoœci lotniczych. Z tego powodu istotn¹ rolê odgrywaj¹ regularne badania lotniczo-lekarskie ukierunkowane na
wczesne wykrywanie ryzyka wyst¹pienia incydentów
chorobowych.
Powszechnie akceptuje siê pogl¹d, ¿e absolutne
zdrowie pilota cywilnego jest mniej wa¿ne dla bezpieczeñstwa latania ni¿ wieloletnie doœwiadczenie pozwalaj¹ce na podejmowanie w³aœciwych decyzji, co
zmniejsza ryzyko wypadków zwi¹zanych z b³êdami
pilota (tzw. czynnik ludzki). Strategia licencyjna dla
lotnictwa cywilnego opiera siê na oszacowaniu
wskaŸnika ryzyka nag³ej niedyspozycji pilota, którego
dopuszczalna wielkoϾ wynosi 1% rocznie i oznacza
mniej ni¿ jedno zdarzenie ze skutkiem œmiertelnym
na 100 pilotów rocznie [3].
Bezpieczeñstwo wykonywania zawodu, a tak¿e
bardzo wysokie koszty szkolenia zarówno pilotów
wojskowych, jak i cywilnych s¹ jednym z g³ównych argumentów na rzecz po³o¿enia znacznego nacisku na
promocjê zdrowia i dzia³alnoœæ profilaktyczn¹. Dzia³ania profilaktyczne, g³ównie w zakresie korzystnej modyfikacji stylu ¿ycia, to znaczy zaprzestanie palenia
papierosów, zwiêkszenie aktywnoœci fizycznej i zdrowe od¿ywianie, obni¿aj¹ ryzyko wypadku z przyczyn
zdrowotnych i przyczyniaj¹ siê do wyd³u¿enia kariery
zawodowej doœwiadczonego pilota. Procesy starzenia siê personelu lataj¹cego znajduj¹ swoje odbicie
w obni¿eniu zdolnoœci wysi³kowej i zubo¿eniu rezerw
czynnoœciowych ustroju. Mo¿na z du¿ym prawdopodobieñstwem przyj¹æ, ¿e tempo „wygaszania” zmian
przystosowawczych jest ró¿ne dla poszczególnych
w³aœciwoœci ustroju i podlega du¿emu zró¿nicowaniu
osobniczemu. Wp³yw na to maj¹ zarówno czynniki
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Mazurek K. i wsp., Profilaktyka zdrowotna wœród personelu lotniczego
118
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
nich æwiczeñ fizycznych i wszechstronnego programu
profilaktycznego. Program taki powinien zawieraæ: stosowny wypoczynek (pozycja odci¹¿aj¹ca krêgos³up
szyjny i lêdŸwiowo-krzy¿owy), utrzymanie nale¿nej masy cia³a, regularny trening si³owy i aerobowy, masa¿,
saunê i fizykoterapiê podczas codziennej aktywnoœci
zawodowej, rozgrzewkê w kabinie i æwiczenia napinaj¹ce miêœnie przed lotami.
Do wymienionych g³ównych kierunków profilaktyki do³¹czono profilaktykê schorzeñ gruczo³u krokowego. Ocena gruczo³u krokowego jest wiod¹cym zagadnieniem profilaktycznym u mê¿czyzn po 50. roku ¿ycia. Wynika to z danych epidemiologicznych, które
wskazuj¹, ¿e u ponad 50% mê¿czyzn po 50. r. ¿. wystêpuje ³agodny przerost gruczo³u krokowego, który znacz¹co zmniejsza jakoœæ i komfort ¿ycia, a ponadto
zwiêksza ryzyko zachorowania na raka gruczo³u krokowego. G³ównym celem programu profilaktyki chorób gruczo³u krokowego jest wczesna eliminacja zagro¿enia rakiem stercza oraz przesiewowa ocena
i œledzenie dynamiki ³agodnego rozrostu gruczo³u krokowego.
Ocena porównawcza pozytywnych wskaŸników
zdrowia (pu³ap tlenowy, ciœnienie têtnicze krwi,
wskaŸnik masy cia³a, zawartoœæ t³uszczu w sk³adzie
cia³a, profil lipidowy) u wojskowego personelu lotniczego z podopiecznymi Poradni Zdrowego Cz³owieka (PZC) w £odzi wykaza³a stosunkowo niski poziom
wydolnoœci tlenowej pilotów, odpowiadaj¹cy wartoœciom stwierdzanym u osób nieæwicz¹cych PZC. Porównanie wybranych wskaŸników zdrowia pozytywnego u pilotów wojskowych w stosunku do grupy osób
systematycznie wykonuj¹cych æwiczenia fizyczne
wypad³o niekorzystnie dla pilotów, wykazuj¹c znacznie odbiegaj¹ce od po¿¹danych wskaŸniki profilu lipidowego i masy cia³a oraz stosunkowo niskie poziomy
wydolnoœci tlenowej [7].
W grupie pilotów samolotów naddŸwiêkowych, których charakteryzuje stosunkowo m³ody wiek oraz dla
których wymagania zdrowotne s¹ najwy¿sze, stwierdzano znaczne rozpowszechnienie g³ównych czynników ryzyka mia¿d¿ycy. Odsetek pilotów z hipercholesterolemi¹, nadwag¹ i oty³oœci¹ by³ zbli¿ony do ogólnej populacji polskiej i wynosi³ odpowiednio: 73%,
53% i 7%. W tej grupie zawodowej papierosy pali³o 25% pilotów [2].
Nadwaga i oty³oœæ s¹, obok zaburzeñ profilu lipidowego, najczêœciej wystêpuj¹cym samodzielnym
czynnikiem ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczyniowego u personelu lotniczego. Jednoczesne wystêpowanie kilku g³ównych czynników ryzyka mia¿d¿ycy
wielokrotnie zwiêksza niebezpieczeñstwo wyst¹pienia incydentów naczyniowych, takich jak zawa³ serca
i udar mózgu. Zaburzenia metaboliczne wspó³istniej¹ce z oty³oœci¹ i nadciœnieniem têtniczym mog¹ prowadziæ do zespo³u metabolicznego, w którym ryzyko
incydentów naczyniowych jest szczególnie wysokie.
Przyspieszony rozwój mia¿d¿ycy u osób z zaburzeniami wêglowodanowymi w postaci cukrzycy typu II
prowadzi do 3-krotnego wzrostu zachorowalnoœci
i umieralnoœci z powodu choroby wieñcowej w porównaniu do populacji bez cukrzycy. Zespó³ zaburzeñ
metabolicznych u osób z oty³oœci¹ i/lub nadciœnieniem têtniczym jako zestaw czynników ryzyka wczesnego rozwoju mia¿d¿ycy powinien byæ rozpoznawany w okresie, kiedy nie ujawni³ siê jeszcze obraz kliniczny cukrzycy i choroby wieñcowej. Wœród starsze-
Th
is c
op
y is
for
pe
rs
on
al
us
Badania lotniczo-lekarskie WPL s¹ prowadzone
w Wojskowym Instytucie Medycyny Lotniczej (WIML),
natomiast cywilny personel lotniczy jest badany
w Centrach Medycyny Lotniczej oraz przez Uprawnionych Lekarzy Orzeczników, posiadaj¹cych specjalizacjê i doœwiadczenie w zakresie medycyny lotniczej.
Jednym z g³ównych zadañ WIML jest sta³e monitorowanie stanu zdrowia, promocja zdrowia i zapobieganie schorzeniom u personelu lotniczego. Informacje na temat stanu zdrowia personelu lotniczego
gromadzone s¹ systematycznie w komputerowej bazie danych medycznych.
Raz w roku piloci wojskowi przebywaj¹ obowi¹zkowo na 21-dniowych turnusach szkoleniowo-rekreacyjnych w Wojskowych Oœrodkach Szkoleniowo-Kondycyjnych (WOSzK) w Mr¹gowie i w Zakopanem. Oœrodki te zosta³y powo³ane dla regeneracji si³ fizycznych
i psychicznych oraz wyd³u¿ania aktywnoœci zawodowej personelu lataj¹cego Si³ Zbrojnych RP. Zadania
te s¹ realizowane przez stosowanie zdrowego ¿ywienia, treningu fizycznego ukierunkowanego na wymagania zawodowe oraz zabiegi relaksacyjne i fizykoterapeutyczne.
Analizuj¹c problemy epidemiologiczne WPL stwierdzono, ¿e najczêstsz¹ przyczyn¹ niezdolnoœci do zawodu w latach 1990-1999 by³y czynnoœciowe zaburzenia uk³adu nerwowego (43%), na drugim miejscu
by³y schorzenia uk³adu kr¹¿enia (24%), a na trzecim
schorzenia krêgos³upa (15%). £¹cznie te trzy grupy
schorzeñ by³y przyczyn¹ 82% trwa³ej niezdolnoœci
do latania [6].
W przypadku cywilnego personelu lotniczego g³ówn¹ przyczynê niezdolnoœci do zawodu stanowi³y choroby uk³adu kr¹¿enia.
Dzia³ania profilaktyczne ukierunkowano przede
wszystkim na wymienione wy¿ej grupy schorzeñ.
Wœród wojskowych cz³onków personelu lotniczego z czynnoœciowymi zaburzeniami uk³adu nerwowego najliczniejsze by³y zaburzenia emocjonalne i sytuacyjne reakcje dezadaptacyjne, najczêœciej ujawniane podczas badañ orzeczniczych zwi¹zanych z odejœciem do rezerwy oraz po wypadkach lotniczych.
Znaczne rozpowszechnienie chorób uk³adu kr¹¿enia wœród personelu lotniczego jest podobne jak
w ogólnej populacji polskiej i wi¹¿e siê ze znacznym
rozpowszechnieniem i nasileniem g³ównych czynników
ryzyka mia¿d¿ycy. Zgodnie z aktualnymi rekomendacjami œwiatowych, europejskich i polskich towarzystw
kardiologicznych, pierwszym krokiem w profilaktyce
chorób uk³adu kr¹¿enia (ChUK) jest prognozowanie indywidualnego ryzyka wyst¹pienia incydentu kardiologicznego w okresie najbli¿szych 10 lat. Stosownie do
prognozowanego ryzyka ustala siê zakres badañ diagnostycznych i postêpowania profilaktycznego.
Zespo³y przeci¹¿eniowo-bólowe krêgos³upa s¹
trzeci¹ co do czêstoœci przyczyn¹ trwa³ej niezdolnoœci
do zawodu pilotów wojskowych. Zespo³y bólowe odcinka szyjnego krêgos³upa wystêpuj¹ czêœciej u pilotów samolotów odrzutowych, u których szybko narastaj¹ce i du¿e wielkoœci przyspieszeñ powoduj¹ przeci¹¿enia i urazy zarówno tkanek miêkkich, jak i struktur kostnych krêgos³upa. W etiologii bólów dolnego
odcinka krêgos³upa nale¿y braæ pod uwagê niew³aœciw¹ pozycjê cia³a podczas lotów oraz wp³yw wibracji,
na co s¹ nara¿eni w wiêkszym stopniu piloci œmig³owców. Poprawê sprawnoœci czynnoœciowej krêgos³upa
pilotów mo¿na uzyskaæ przez stosowanie odpowied-
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Mazurek K. i wsp., Profilaktyka zdrowotna wœród personelu lotniczego
119
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
sonel lotniczy, dowództwo, s³u¿ba ¿ywnoœciowa i instruktorzy wychowania fizycznego. Celem tych dzia³añ by³o aktywne oddzia³ywanie edukacyjne i motywacyjne na personel lotniczy oraz próby aktywnego
przekszta³cania œrodowiska pracy.
Dzia³ania profilaktyczne na poziomie WIML
i WOSzK powodowa³y krótkotrwa³e pozytywne zmiany zachowañ prozdrowotnych. Doœwiadczenia z dwóch
pierwszych etapów realizacji programu by³y podstaw¹
za³o¿enia, ¿e niedostatek zachowañ prozdrowotnych
personelu lotniczego wynika g³ównie z braku wiedzy
i w³aœciwych wzorców kulturowych w zakresie racjonalnej aktywnoœci fizycznej, zdrowego ¿ywienia,
ograniczenia u¿ywek i higieny psychicznej.
Do programu promocji zdrowia w³¹czono systematyczne szkolenie lekarzy lotniczych pracuj¹cych
w jednostkach lotniczych. Lekarze WOSzK oraz jednostek lotniczych byli bezpoœrednimi wykonawcami
szkolenia z zakresu ochrony zdrowia personelu lotniczego i mieli znaczny wp³yw na realizacjê zaleceñ
profilaktycznych w ich œrodowisku pracy. Ich wiedza
i umiejêtnoœæ promowania zdrowia, a tak¿e ich wp³yw
na korzystne przekszta³canie œrodowiska pracy personelu lotniczego s¹ wa¿nym ogniwem programu
profilaktyki i promocji zdrowia. Szkolenie lekarzy lotniczych realizowano na kursach przedegzaminacyjnych
z medycyny lotniczej, na kursach doskonal¹cych organizowanych 2 razy w roku w WIML, a tak¿e na seminariach poœwiêconych promocji zdrowia. Tematyka seminariów szkoleniowych obejmowa³a: epidemiologiê chorób wojskowego i cywilnego personelu lotniczego, programy profilaktyki realizowane w jednostkach lotniczych i ich rezultaty, wspó³dzia³anie specjalistów medycyny lotniczej z WIML i lekarzy jednostek lotniczych
w zakresie promocji zdrowia i profilaktyki chorób personelu lotniczego.
Skutecznoœæ programu promocji zdrowia i profilaktyki chorób uk³adu kr¹¿enia oceniano na podstawie danych empirycznych dotycz¹cych diagnozowania
sfery œwiadomoœci i zachowañ (postaw prozdrowotnych) oraz stanu zdrowia somatycznego personelu
lotniczego.
Sferê œwiadomoœci i zachowañ diagnozowano na
podstawie wywiadu lekarskiego i badañ ankietowych.
Stan zdrowia somatycznego oceniano na podstawie:
badañ antropometrycznych, badañ uk³adu kr¹¿enia
(elektrokardiograficzna próba wysi³kowa, echokardiogram 2DD, pomiar ciœnienia têtniczego) oraz badañ
analitycznych krwi.
Ryzyko wyst¹pienia choroby wieñcowej oceniano
na podstawie wystêpowania i nasilenia g³ównych czynników ryzyka mia¿d¿ycy [13] (miêdzy innymi metod¹
rekomendowan¹ przez KP PTK). Na tej podstawie
kwalifikowano personel lotniczy do grup ryzyka: niskiego, œredniego, umiarkowanego i wysokiego. Wszyscy
cz³onkowie personelu lotniczego byli informowani
o wynikach przeprowadzonych badañ profilaktycznych
i indywidualnym ryzyku incydentu kardiologicznego.
Osoby ze œrednim i umiarkowanie podwy¿szonym
ryzykiem incydentów wieñcowych by³y informowane
o wystêpuj¹cym ryzyku i motywowane, tak¿e przez
okresowe ograniczenia w wykonywaniu czynnoœci lotniczych, do pozytywnych zmian stylu ¿ycia (dieta niskocholesterolowa, zwiêkszenie aktywnoœci fizycznej
powy¿ej 2000 kcal tygodniowo, zaprzestanie palenia
papierosów, normalizacja masy cia³a). U osób z wysokim ryzykiem incydentów choroby wieñcowej, poza
Th
is c
op
y is
for
pe
rs
on
al
us
go personelu lotniczego (cywilnego i wojskowego
> 45 r. ¿.) najwiêkszy odsetek badanych by³ obci¹¿ony hipercholesterolemi¹ (90,2%) i nadwag¹ (84,5%),
oty³oœæ mia³o 17% badanych, a nadciœnienie têtnicze
13,4%. Najczêstszym skojarzeniem czynników ryzyka by³y: oty³oœæ i hiperglikemia oraz oty³oœæ i nadciœnienie têtnicze [8].
Priorytetem dla dzia³añ profilaktycznych w zakresie chorób uk³adu kr¹¿enia s¹ osoby z grupy wysokiego ryzyka, ze wzglêdu na bezpieczeñstwo latania.
Natomiast osoby m³ode, rozpoczynaj¹ce pracê zawodow¹, które aktualnie nie s¹ obci¹¿one czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy, s¹ objête promocj¹ zdrowia,
gdy¿ po¿¹dane zmiany w ich stylu ¿ycia mog¹ przynieœæ znaczne korzyœci zdrowotne. G³ówny nacisk
w promocji zdrowia k³adzie siê na edukacjê, propagowanie zdrowego stylu ¿ycia oraz dzia³ania zmierzaj¹ce do korzystnych przekszta³ceñ œrodowiska pracy.
Opieraj¹c siê na istniej¹cych strukturach organizacyjnych s³u¿by zdrowia w wojskach lotniczych, opracowano za³o¿enia programowe promocji zdrowia
i profilaktyki chorób najczêœciej wystêpuj¹cych u personelu lotniczego. Dzia³ania profilaktyczne oparto
na trzech poziomach organizacyjnych s³u¿by zdrowia: centralnym – w Wojskowym Instytucie Medycyny
Lotniczej (WIML), poœrednim – w Wojskowych Oœrodkach Szkoleniowo-Kondycyjnych (WOSzK) i docelowym – w miejscu pracy pilota, to jest jednostce lotniczej. W WIML powo³ano Sekcjê Promocji Zdrowia
i Profilaktyki Pierwotnej (SPZPP), w sk³ad której wesz³y pracownie: diagnostyki uk³adu kr¹¿enia, psychologiczna i urologiczna oraz grupa robocza profilaktyki
chorób krêgos³upa. W tym miejscu nale¿y podkreœliæ,
¿e za³o¿enia treningu zdrowotnego oraz ocenê pozytywnych wskaŸników oceny stanu zdrowia i zasad racjonalnego ¿ywienia oparto o wieloletnie doœwiadczenia Poradni Zdrowego Cz³owieka w £odzi, kierowanej przez dr. med. Henryka Kuñskiego, realizuj¹c
piêcioletni wspólny z WIML projekt badawczy na bazie WOSzK Zakopane [9,10,11]. G³ówne zadania
SPZPP to: badania epidemiologiczne personelu lotniczego, wdra¿anie modelu profilaktyki zdrowotnej,
dzia³alnoœæ oœwiatowa w zakresie zachowañ prozdrowotnych, szkolenie lekarzy lotniczych w zakresie
prewencji pierwotnej, badania nad skutecznoœci¹
wdro¿onego modelu profilaktyki.
Programem profilaktyki i promocji zdrowia realizowanym w WIML objêto ca³y personel lotniczy wojskowy i cywilny uczestnicz¹cy w badaniach lotniczo-lekarskich wstêpnych i okresowych. Postêpowanie profilaktyczne w zakresie chorób uk³adu kr¹¿enia oparto
na rekomendacjach Komisji Profilaktyki Polskiego Towarzystwa Lekarskiego (KP PTL) [12].
Jednym z etapów realizacji programu profilaktyki
by³y Wojskowe Oœrodki Szkoleniowo-Kondycyjne.
Podczas 21-dniowych turnusów prowadzono szkolenia
z zakresu promocji zdrowia, ze szczególnym zwróceniem uwagi na znaczenie zdrowej diety i aktywnoœci fizycznej, a tak¿e na szkodliwy wp³yw palenia papierosów i picia alkoholu na zdrowie. Jednoczeœnie, w trakcie turnusu piloci realizowali ukierunkowany trening fizyczny oraz dietê niskocholesterolow¹.
Kolejnym, wa¿nym miejscem realizacji programu
promocji zdrowia by³y jednostki lotnicze. W wybranych jednostkach lotniczych prowadzono systematyczne (co 6 miesiêcy) seminaria promocyjno-profilaktyczne, w których uczestniczyli: lekarze lotniczy, per-
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Mazurek K. i wsp., Profilaktyka zdrowotna wœród personelu lotniczego
120
eo
nly
-d
istr
ibu
tio
np
roh
ibit
ed
.
1. Lavallee PJ, Fonseca VP. Survey of USA flight surgeons regarding clinical preventive services, using
CHD as an indicator. Aviat Space Environ Med
1999; 70: 1029-1037.
2. Mazurek K, Kopka L, Klukowski K. Aktywnoœæ ruchowa w profilaktyce i promocji zdrowia personelu lataj¹cego. Postêpy Medycyny Lotniczej 1998; 3: 7-16.
3. Mazurek K, Truszczyñski O, Kowalski W. Standardy
medyczne dla cywilnego personelu lotniczego. W:
Medycyna wypadków w transporcie pod red. K. Klukowskiego. PZWL; Warszawa 2005.
4. Klukowski K, K³ossowski M, Talar J. Przygotowanie
kondycyjne – stan zdrowia i odnowa biologiczna pilotów-podchor¹¿ych. Przegl¹d WLOP 1993; 5.
5. K³ossowski M, Klukowski K, Markiewicz L. Odrêbnoœci treningu wytrzyma³oœciowego pilotów samolotów
odrzutowych. Med Lotn 1993; 118/119: 71-81.
6. Mazurek K. Ocena skutecznoœci programu promocji
zdrowia i profilaktyki chorób uk³adu kr¹¿enia personelu lotniczego Polskich Si³ Powietrznych. Postêpy
Medycyny Lotniczej, WIML 2002; 1(6).
7. Mazurek K, Kuñski H, Klukowski K. Zdrowie pozytywne a aktywnoœæ fizyczna pilotów. Postêpy Medycyny Lotniczej, WIML 2001; 1(4).
8. Mazurek K, Wielgosz A, Efenberg B, Orze³ A. Cardiovascular risk factors in supersonic pilots in Poland.
Aviat Space Environ Med 2000; 71: 1202-1205.
9. Mazurek K. Obci¹¿enie czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy u starszego personelu lotniczego. Postêpy Medycyny Lotniczej, WIML 2001; 1(2).
10. Kuñski H. Wyniki 5-letnich badañ efektu dawka-reakcja wskaŸników zdrowia pozytywnego w treningu
zdrowotnym. Wych Fiz i Sport 1996, 40(1): 57-74.
11. Kuñski H, Klukowski K, Maœlankiewicz A. Badanie
wspó³zale¿noœci pomiêdzy wskaŸnikiem masy cia³a
i ciœnieniem têtniczym oraz wspó³czynnikiem Chol/
HDL-chol we krwi w zale¿noœci od stopnia aktywnoœci ruchowej u mê¿czyzn w wieku 30-50 lat. Med
Sportowa 1997; 69: 5.
12. Kuñski H. Trening zdrowotny osób doros³ych. Lider,
numer specjalny 2003; 20-28.
13. Profilaktyka Choroby Niedokrwiennej Serca. Rekomendacje Komisji Profilaktyki Polskiego Towarzystwa Kardiologicznego. Kardiol Pol 2000; 53 (supl. 1):
16-127.
14. Grundy SM, Pasternak R, Greenland P, Smith S, Fuster V. Assessment of cardiovascular risk by use of
multiple-risk factor assessment equations. A statement for healthcare professionals from the American
Heart Association and the American College of Cardiology. Circulation 1999; 100: 1481-1492.
al
on
pe
rs
for
y is
op
is c
Th
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
Piœmiennictwo
us
wymienionym postêpowaniem niefarmakologicznym
rozwa¿ano, wed³ug wskazañ indywidualnych, leczenie
farmakologiczne.
W WOSzK promocja zdrowia obejmowa³a: prelekcje prowadzone przez lekarzy WOSzK, wyk³ady lekarzy z WIML (sesje wyjazdowe), indywidualne doradztwo medyczne dla pilotów. W trakcie turnusu realizowano podstawowe zalecenia profilaktyczne, to znaczy ukierunkowany trening fizyczny i zdrowotny oraz
dietê ubogot³uszczow¹. Wielkoœæ obci¹¿eñ fizycznych by³a dostosowana do indywidualnych potrzeb
i zaleceñ profilaktycznych. Lekarze WOSzK otrzymywali z WIML wyniki badañ okresowych pilotów uczestnicz¹cych w turnusie oraz wynikaj¹ce z tych badañ indywidualne zalecenia profilaktyczne. Na podstawie
tych danych tworzono grupy pilotów z odpowiednim
treningiem zdrowotnym oraz diet¹. Lekarze WOSzK
wykonuj¹ badania wstêpne i kontrolne obejmuj¹ce:
wysokoœæ i masê cia³a, BMI, ciœnienie têtnicze, wydolnoœæ fizyczn¹ ogóln¹ oraz profil lipidowy. Wyniki
tych badañ s¹ przekazywane do WIML i wprowadzane do centralnej bazy danych medycznych.
Skutecznoœæ zastosowanego programu przejawia³a siê g³ównie w korzystnych zmianach œwiadomoœci
i zachowañ personelu lotniczego. Wykazano przede
wszystkim zwiêkszenie liczby pilotów œwiadomych
koniecznoœci dbania o w³asne zdrowie i zainteresowanych problematyk¹ ochrony zdrowia. Odnotowano
równie¿ zwiêkszenie liczby osób, które zaczê³y stosowaæ zdrowe ¿ywienie i podjê³y systematyczny trening
fizyczny. Spoœród analizowanych pozytywnych wskaŸników zdrowia stwierdzono zwiêkszenie wydolnoœci fizycznej ogólnej oraz po¿¹dan¹ modyfikacjê profilu lipidowego. Nie uzyskano korzystnego wyniku w zakresie ograniczenia liczby osób pal¹cych papierosy, a tak¿e w redukcji nadwagi i oty³oœci. Wydaje siê, ¿e kontynuowanie systematycznego szkolenia personelu lotniczego w zakresie promocji zdrowia oraz stopniowe korzystne zmiany œwiadomoœci wp³yn¹ w d³u¿szym okresie czasu na pozytywne zmiany zachowañ, a w konsekwencji na dalsz¹ poprawê sprawnoœci psychofizycznej personelu lotniczego [7,14].
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
This copy is for personal use only - distribution prohibited.
-
Mazurek K. i wsp., Profilaktyka zdrowotna wœród personelu lotniczego
121