Przystępnie o filozofii - Tomasz Hobbes

Przystępnie o filozofii - Tomasz Hobbes
TOMASZ HOBBES, CZYLI WOJNA WSZYSTKICH ZE WSZYSTKIMI Tomasz Hobbes – jako jeden z pierwszych – zakwestionował klasyczny topos filozofii
polityki, a mianowicie pojęcie człowieka jako zoon politikon. W jego filozofii
najjaskrawszy wyraz znajduje typowy dla okresu nowożytnego model patrzenia na
politykę jako na sferę konfliktu, zaś punktem wyjścia jego refleksji jest pesymizm
antropologiczny przekonanie, że człowiek skłonny jest raczej do czynienia zła niż dobra.
Żyjąc w niespokojnym dla Anglii okresie (detronizacja Stuartów, rządy Cromwella,
następnie restauracja), teoretyk absolutyzmu osobiście doświadczył skutków ciężkich
czasów, co później wpłynęło na kształt jego systemu filozoficznego, którego
najważniejszą część stanowią prace z zakresu filozofii politycznej, wśród nich najbardziej
znana – 'Lewiatan'.
Na samym początku swojego dzieła Hobbes stwierdza, że aby poznać innych ludzi, najpierw
należy poznać samego siebie, zaś Kto ma rządzić całym narodem, ten w sobie samym czytać
musi nie tego czy tamtego poszczególnego człowieka, lecz cały rodzaj ludzki. Według niego
wszyscy ludzie są wobec siebie równi. Jeżeli chodzi o sferę cielesną, wystarczy tylko wziąć
wszystko w rachubę – jeżeli nawet są różnice między nimi, to okazują się nieznaczne, gdyż
nawet najsłabszy człowiek ma dość siły, aby zabić najsilniejszego. Co do umysłowych
możliwości, filozof dostrzega tu jeszcze większą równość. To właśnie (często bezpodstawne)
przekonanie człowieka o swej mądrości i przewadze nad resztą dowodzi ów egalitaryzm. Z tego
też wynika równość nadziei, a zatem podobne cele. W przypadku gdy dwie osoby pragną tej
samej rzeczy, stają się wrogami, usiłując się nawzajem zniszczyć lub jeden drugiego
podporządkować. W takiej sytuacji nie są w stanie cieszyć się życiem społecznym, wręcz
przeciwnie. Ich egzystencja przepełniona jest walką o byt, siłą, podstępem, ciągłą niepewnością
o życie i mienie. Wówczas jakakolwiek konstruktywna działalność okazuje się niemożliwa do
realizacji, głównym celem jest utrzymanie własnego bezpieczeństwa.
Hobbes wymienia trzy zasadnicze przyczyny waśni, znajdujące się w naturze ludzkiej. Są to:
rywalizacja, nieufność, żądza sławy. Pierwsza jestpowodowana chęcią zysku, druga obrony
cennych dóbr, trzecia zaś aby móc otrzymać aprobatę innych. Kiedy ludzie nie mają nad sobą
żadnej siły, to znajdują się w stanie nieustannej wojny, gdzie każdy jest nieprzyjacielem
każdego. Siła i podstęp stanowią tu kardynalne cnoty, zaś sprawiedliwość czy
niesprawiedliwość nie istnieją. Ponadto nie ma miejsca na pracowitość, gdyż jakikolwiek zysk
1/4
Przystępnie o filozofii - Tomasz Hobbes
może zostać natychmiast stracony. Jedyne, co pozostaje to strach. Właśnie wtedy życie
człowieka jest samotne, biedne, bez słońca, zwierzęce i krótkie. W istocie pragnienia czy też
działania ludzkie nie są grzechem, dopóki nieznane jest prawo, które ich zakazuje. Prawo
natomiast nie może być ustanowione, dopóki wszyscy ludzie nie wybiorą kogoś, kto ma je
wykreować.
Według Hobbesa uprawnieniem przyrodzonym każdej istoty ludzkiej jest wolność. Ponadto
przytacza on definicję prawa natury. Jest to ogólna reguła zabraniająca działać człowiekowi na
własną szkodę i nakazująca dbanie o własne interesy. Rozróżnia też pojęcia, jakimi są prawo i
uprawnienia. I właśnie w stanie wojny każdy człowiek ma uprawnienia do każdej rzeczy, nawet
do ciała drugiego człowieka, co powoduje ogromne niebezpieczeństwo dla całej społeczności.
Stąd rodzi się naturalna potrzeba dążenia do pokoju. Jedyną możliwością przerwania stanu
wojny jest wyzbycie się przez wszystkich określonych uprawnień. Jeżeli tylko nieliczni się temu
poddadzą, będą z pewnością stratni w porównaniu z tymi, którzy się praw nie wyrzekli.
Prawa natury są niezmienne i wieczne, a kto dąży do ich przestrzegania, ten już je wypełnia, a
kto wypełnia prawo, ten jest sprawiedliwy. Ich znajomość jest prawdziwą filozofią moralną.
Teoretyk absolutyzmu mówi: Filozofia moralna bowiem nie jest niczym innym, niż wiedzą o tym,
co jest dobre i złe w obcowaniu ludzi i w życiu społecznym. Ludzie mogą inaczej postrzegać
dobro i zło. Co więcej, nawet jeden człowiek w różnych okolicznościach inaczej będzie te
pojęcia rozumieć, a póki pozostaje on w stanie wojny jego osobisty apetyt jest miara dobra i zła.
Nie zmienia to faktu, iż pokój pozostaje dobrem niepodważalnym, co z kolei powoduje, że drogi
do jego osiągnięcia również wymagają pochwały.
Jednocześnie przestrzeganie takich cnót jak sprawiedliwość, wdzięczność, skromność nie leży
w naturze człowieka. Dlatego też jeśli nie zostanie ustanowiona odgórna władza, każdy będzie
musiał liczyć wyłącznie na siebie. Oczywiście ludzie, w celu zapewnienia sobie
bezpieczeństwa, mogą się łączyć w nieduże grupy, jednakże jest to mało skuteczne działanie,
ponieważ mały przyrost w liczebności po jednej lub po drugiej stronie wystarczy do odniesienia
zwycięstwa, a co za tym idzie, ośmiela do napaści. Z kolei w przypadku dużej zbiorowości
istnieje ryzyko konfliktów i możliwość przejęcia rządów przez nielicznych, kierujących się
jedynie własnym interesem. Nawet jeśli grupa osiągnie zwycięstwo nad wrogiem, to później i
tak zaczynają się waśnie między członkami, co prędzej czy później prowadzi do kolejnej wojny.
Hobbes zastanawia się dlaczego ludzie nie potrafią tak, jak niektóre stworzenia (pszczoły czy
mrówki) funkcjonować w sposób społeczny. Następnie odpowiada na to pytanie, wymieniając
ludzkie cechy uniemożliwiające harmonijny styl życia. Po pierwsze dzieje się tak, ponieważ
ludzie stale ze sobą współzawodniczą, po drugie – dobro prywatne nie jest dla człowieka tym
2/4
Przystępnie o filozofii - Tomasz Hobbes
samym co dobro wspólne, po trzecie, wielu jest ludzi uważających się za mądrzejszych od
innych, co generuje konflikty, po czwarte – nazywanie określonych rzeczy dobrymi bądź złymi,
po piąte – kiedy człowiekowi się dobrze powodzi, lubi wywyższać się nad innymi, po szóste –
zgoda między ludźmi nie opiera się na naturze, ale na sztucznej ugodzie.
Jedyną droga, aby uchronić ludzi od napaści i krzywd, jakie sobie wzajemnie czynią jest
przeniesienie całej mocy i siły na jednego człowieka (lub zgromadzenie). Wówczas każdy
musiałby podporządkować swoja wolę woli reprezentanta. Powstałaby wielość ludzi,
zjednoczona w jedną osobę, a więc państwo. Jak pisze filozof - to jest realna jedność
wszystkich w jednej i tej samej osobie, powstała na mocy ugody każdego człowieka z każdym
innym. W ten sposób narodziłby się Lewiatan, który rozporządzałby mocą przekazaną mu przez
lud; stanowiłby istotę państwa, byłby suwerenem (tym, który ma siłę suwerenną – zwierzchnią),
reszta zaś – jego poddanymi.
I tutaj Hobbes mówi o dwóch drogach zdobycia władzy suwerennej. Jedna – za pomocą siły,
druga zaś to umowa społeczna, z której powstaje państwo polityczne.
Każde działanie władcy wynika z upoważnienia ludu. Oczywiste jest, iż umowę można zawrzeć,
pod warunkiem, że nie jest się związanym żadną inną, wcześniejszą ugodą. Jednocześnie ci,
którzy raz poddali się monarsze, nie mogą bez jego pozwolenia go odwołać, nawet pod
pretekstem niezachowania umowy przez suwerena. Ponadto, ci, którzy – w przeciwieństwie do
większości - się z władcą nie zgadzają, muszą zaakceptować obecny stan. Inaczej zostaną
zniszczeni przez resztę ludzi. To, co czyni suweren, nie może być krzywdzące dla
społeczeństwa, które z kolei bez względu na wszystko nie ma prawa oskarżać go o
niesprawiedliwość (ponieważ każdy człowiek jest tak naprawdę mocodawcą i sprawcą
wszystkiego w państwie). Co ważne, z tego samego powodu suwerena pod żadnym pozorem
nie wolno skazać na śmierć ani ukarać. Do jego uprawnień należy m.in. ustanawianie prawa
własności, orzekanie sądowe, prowadzenie wojny i zawieranie pokoju z innymi narodami lub
państwami, dobieranie radców, ministrów, urzędników i sędziów, nagradzanie bądź karanie
poddanych, nadawanie zaszczytnych tytułów zasłużonym. Tych praw nie da się oddzielić od
osoby suwerena, są one nierozdzielne, bowiem nie może się ostać królestwo, które jest
podzielone wewnętrznie. Wprawdzie suwerenni władcy posiadają większą moc niż każdy
poszczególny z ich poddanych, to jednak są słabsi niż wszyscy poddani razem. Podobnie jest z
godnością.
3/4
Przystępnie o filozofii - Tomasz Hobbes
Hobbes twierdzi też, że istnieją trzy rodzaje państwa – monarchia, demokracja i arystokracja, z
których najlepsza jest pierwsza, gdyż interes prywatny jest tożsamy z interesem publicznym.
Bogactwo, moc i dostojeństwo monarchy wypływają jedynie zbogactwa, siły i dobrej sławy jego
poddanych.
4/4