1 Agnieszka Łukasiak – Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole

Agnieszka Łukasiak – Zasadnicza Szkoła Zawodowa przy Zespole Szkół nr 3 we Włocławku
Metody nauczania wykorzystywane na lekcjach matematyki w Zasadniczej Szkole
Zawodowej.
Nauczanie matematyki należy do zadań bardzo trudnych nawet w szkołach dla dzieci
normalnych, ze względu na abstrakcyjny charakter przedmiotu; trudności te potęgują się
niepomiernie w pracy z dziećmi upośledzonymi umysłowo.
Definicji określających upośledzenie umysłowe jest bardzo dużo i w ostatnich latach ulegają
one zmianie. Według Haliny Spionek "upośledzenie umysłowe to ogólne zmniejszenie
możliwości rozwojowych spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie nieodwracalnymi
zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym". Najlżejszą postacią
upośledzenia umysłowego jest upośledzenie w stopniu lekkim.
Różnice indywidualne wśród uczniów szkoły specjalnej są bardzo duże, niezależnie od tego
można określić cechy typowe dla dziecka z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim:
•
wrażenia- są najprostszym procesem poznawczym, są bardzo niedokładne na skutek
słabszej, mniej precyzyjnej działalności układu nerwowego;
•
spostrzeżenia- są niedokładne, a sam proces jest zwolniony i charakteryzuje się
wąskim zakresem; dzieci często dostrzegają to, co nieistotne, nie widzą różnic i
podobieństw , a szczególną trudność sprawia im spostrzeganie cech przestrzennych,
czasowych i ilościowych;
•
uwaga- jest nietrwała, łatwo odwracalna, o małym zakresie i charakteryzująca się
słabą podzielnością;
•
pamięć- biorąc pod uwagę fakt, że upośledzeni umysłowo mają trudności w skupieniu
uwagi, a ich wrażenia i spostrzeżenia są niedokładne i nietrwałe, występują w związku
z tym również trudności w zapamiętywaniu; ma ona charakter pamięci mechanicznej,
konkretnej, o małej gotowości do reprodukcji;
•
wyobrażenia- pojawia się tu brak krytycyzmu, fantazjowanie daleko odbiega
od rzeczywistości i często odbierane za rzeczywistość; wyobrażenia liczb, stosunków
przestrzennych i czasowych są ubogie co do ilości i jakości;
1
•
myślenie- dzieci mają olbrzymie trudności w tworzeniu pojęć i myśleniu pojęciowym,
nie odróżniają (w różnym stopniu) cech istotnych od cech przypadkowych, nie widzą
absurdów, nie potrafią wyjaśnić podstawy sądów ani motywów swojego działania, nie
myślą spontanicznie, nie wczuwają się w przyjęte sytuacje, nie umieją planować ani
szacować;
•
mowa- słownictwo ubogie, niewłaściwe rozumienie niektórych słów, trudności
w nazywaniu przedmiotów, ich cech - z tym wszystkim związane są uboższe
wiadomości i umiejętności przekazywania posiadanej wiedzy.
Przygotowanie do życia w coraz bardziej skomplikowanych warunkach współczesnego
cywilizowanego świata wymaga specjalnej troski i trafnie dobranych zabiegów,
dostosowanych do możliwości dziecka. Dogłębne poznanie swoistości rozwojowych dziecka
o obniżonych możliwościach intelektualnych pomaga w tworzeniu efektywnego procesu jego
edukacji. Dziecko upośledzone umysłowo przychodzi nieraz do szkoły specjalnej z całym
szeregiem skrzywień we psychice na skutek poważnych błędów pedagogicznych
popełnianych w stosunku do niego w szkole normalnej i w środowisku domowym
(nadmierne wymagania, nadmiar krytyki, ośmieszanie, surowość, krańcowa obojętność
albo rozpieszczanie). Usunięcie takich błędów nie jest łatwe.
Dlatego też, oprócz ogólnie przyjętych zasad nauczania, wiodącą w pedagogice
upośledzonych umysłowo jest zasada gruntownej znajomości dzieci oraz przychodzenia im
z racjonalną, specjalistyczną pomoc.
Cele nauczania matematyki
Głównym celem nauczania matematyki w zasadniczej szkole zawodowej jest zapewnienie
uczniom możliwości dobrego przygotowania do praktycznej nauki zawodu poprzez
ugruntowanie wiedzy matematycznej zdobytej w gimnazjum , ale także przez rozszerzenie jej
o dodatkowe treści. Nauczanie matematyki powinno wspierać teoretyczną i praktyczną naukę
zawodu przez odpowiedni dobór zadań i korelację z przedmiotami zawodowymi. Szczególny
nacisk należy położyć na ćwiczenie w uczniach umiejętności rozwiązywania zadań
podkreślających praktyczne zastosowanie matematyki w życiu codziennym
oraz w kształconej specjalności zawodowej. Wykazując użyteczność wiedzy matematycznej
mamy większe szanse na rozbudzenie w uczniach aktywności i zainteresowania przedmiotem.
2
Uczniowie zasadniczej szkoły zawodowej dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną
wybrali tę szkołę, aby jak najszybciej zdobyć zawód, więc mają do nauki nastawienie czysto
praktyczne, dlatego w nauczaniu matematyki kładę nacisk na kształcenie umiejętności
wykorzystania wiedzy matematycznej do rozwiązywania problemów z życia codziennego.
Jeżeli będzie wymagało się tylko definicji i twierdzeń, będzie to dla nich czysta abstrakcja.
Zainteresowanie uczniów przedmiotem wzbudzać należy przez wskazywanie sposobów
jakimi można rozwiązywać problemy praktyczne, związane z zawodem.
Ważny jest właściwy dobór zadań do każdej jednostki tematycznej. Muszą to być zadania
ciekawe, o nietypowej treści, wzbudzające zainteresowanie. Uczniowie najszybciej i najlepiej
opanowują treści matematyczne gdy sformułujemy je w postaci algorytmu i zilustrujemy
prostymi przykładami.
Zasadniczym celem nauczania matematyki w szkole specjalnej jest troska o jak najlepszy
dobór ćwiczeń, estetykę ilustracji, sposoby zorganizowania pracy ucznia po to, aby nauczanie
matematyki sprzyjało umiejętności planowania, porządkowania, klasyfikowania,
racjonalizowania czynności, dostrzegania analogii itp. Niezbędnych nie tylko w matematyce,
ale przede wszystkim w życiu. W ten sposób matematyka pomaga rozwijać aktywności
ogólnie przydatne oraz przyczynia się do przygotowania uczniów do życia w "społeczeństwie,
w którym warunki egzystencji, normy życia, dostosowane są przede wszystkim do potrzeb
ludzi normalnych. Przystosowanie do tych warunków i do coraz bardziej złożonych
wymogów społecznych jest dla takich osób bardzo trudne i często zupełnie niemożliwe bez
specjalnej pomocy"
Metody wykorzystywane na lekcjach matematyki
Od września 1999 roku, czyli od początku reformy oświaty, za jedną z istotnych
wartości w procesie edukacji uznano aktywność ucznia i jego podmiotowość. Nauczyciele
winni się starać rozwijać twórczość i kreatywność swoich wychowanków, stosując metody
aktywizujące, które stwarzają warunki do samodzielnego uczenia się i motywują go do
własnej kreatywnej pracy oraz rozwijania twórczości i pomysłowości.. Zachęta do stawiania
pytań, samodzielne poszukiwanie, a nie gotowe informacje powodują, że uczeń sam staje się
twórcą procesu edukacyjnego i ma szansę zapamiętać aż 90% wiadomości.
3
Biorąc pod uwagę ograniczenia i trudności występujące w procesie uczenia się upośledzonych
umysłowo, aby osiągnąć przewidywane zamierzenia, należy im uprzystępnić sposób
przekazywania wszelkiej wiedzy. Trzeba przy tym pamiętać o pełnej realizacji wszystkich
zasad nauczania i staranniejszego doboru metod nauczania, wśród których preferować należy
przede wszystkim metody aktywizujące.
Matematyka w szkole specjalnej jest przedmiotem sprawiającym uczniom wiele
problemów. Ze względu na krótkotrwałą pamięć oraz zaburzenia w logicznym myśleniu
potęguje się abstrakcyjność przedmiotu. Trudności te, jak na dzień dzisiejszy, narastają
z powodu braku podręczników i ćwiczeń. Nauczycielom szkół specjalnych pozostaje tylko
nadzieja, że jest to sytuacja przejściowa, która ulegnie poprawie w latach następnych.
Głównie z tej przyczyny często korzystają oni z podręczników opracowanych dla szkół
masowych, wybierając i dostosowując zadania do poziomu umysłowego swoich uczniów. .
Metody aktywizujące
Lekcje matematyki wymagają dużej aktywności i zaangażowania uczniów. Dlatego
należy stosować na lekcjach takie metody nauczania, aby uczniowie starali się uaktywniać na
lekcji, a nie biernie przyjmować poznane wiadomości z tej dziedziny wiedzy. Nauczyciel
musi wręcz zmuszać uczniów do logicznego myślenia.
Czym jednak jest aktywizacja? Według Słownika języka polskiego aktywizacja to
pobudzanie do działania, aktywny jest ten, kto jest skłonny do działania, biorący w czymś
żywy udział, pełen inicjatywy, czynny, ma aktywny stosunek do życia. Aktywność to
skłonność, zdolność do intensywnego działania, do podejmowania inicjatyw. W procesie
edukacji aktywizacja to ogół poczynań nauczyciela i uczniów zapewniający im czynny udział
w realizacji zadań. Podczas tej aktywności uczniowie uczą się najlepiej i najwięcej,
w sposób trwały i przyjemny. Aktywizacja nauczania to metoda nauczania polegająca na
wyrabianiu w uczniu aktywnego stosunku do nauki, wdrażaniu go do samodzielnej pracy. Nie
ulega wątpliwości, że należy często z tej metody korzystać. Ludzie mają wrodzoną potrzebę
aktywności i działania. Są wśród nich bardziej aktywni i tacy, których trzeba pobudzić do
aktywności, tak jest i z dziećmi. Pewne jest, że każde dziecko lubi coś robić, ale ta działalność
musi wpływać pozytywnie na poczucie jego własnej wartości i sensu jego działania. Każda
metoda, zwana aktywizującą, może zostać zrealizowana jako aktywizująca lub utrwalająca
bierność poznawczą. I tutaj zaczyna się odpowiedzialna rola nauczyciela, który poprzez
odpowiedni dobór metod nauczania stymuluje rozwój ucznia, wzbogaca jego osobowość
i pobudza go do działania poprzez aktywność w dążeniu do wiedzy. Nauczyciel powinien
4
tak organizować proces dydaktyczny, aby nie wywoływać zbyt silnych uczuć
negatywnych, a pobudzać uczucia pozytywne, np. zaciekawienie, radość z odkrywania
nowych zjawisk. Ważnym więc zadaniem jest stworzenie w klasie właściwego klimatu
emocjonalnego, czyli wzajemnego zaufania, bezpieczeństwa, akceptacji.. Wiele zależy też od
zachowania nauczyciela. Może on pobudzić reakcje ucznia do działania, bądź je zablokować
Poprzez właściwy dobór metod można stymulować aktywność poznawczą ucznia
i inspirować go do poszukiwania rozwiązań problemów oraz do jakiejkolwiek ekspresji.
Podstawowym warunkiem uaktywnienia ucznia jest wstępne organizowanie sytuacji
zainteresowania. Najprostszym sposobem jest odwołanie się do przeżyć dzieci np.: do
wydarzeń na wycieczce, w życiu rodzinnym, społecznym, także do wydarzeń inspirowanych
literaturą, filmem, muzyką czy obserwacją.
Karty pracy
Są niezbędną metodą w edukacji dzieci upośledzonych, stanowią indywidualny obraz
problemu, pozwalają zaktywizować i zaangażować dziecko, jednocześnie maksymalnie
wykorzystując czas lekcji. Uczniowie nie tracą kilku minut na przerysowywanie z tablicy
rysunków czy tabelek, co w przypadku dzieci upośledzonych umysłowo zabiera dużo czasu,
a i tak rysunki są zazwyczaj niedokładne. Poza tym przedstawione karty pracy nawiązują
do korelacji matematyki z innymi przedmiotami, bowiem często rozwiązanie zadania służy
do dalszych poszukiwań, których efektem może być hasło przyrodnicze, bądź też kolorowy
obrazek.
Praca w małych grupach
Jest metodą, którą często można stosować na lekcjach matematyki. Dzięki tej
metodzie uczniowie mogą:
- inspirować się nawzajem pomysłami,
- lepiej się koncentrować, gdy mają wokół siebie osoby skupione nad tym samym zadaniem,
- wykazywać się własną inicjatywą ,
- swobodnie rozmawiać i dyskutować z członkami grupy
- rozwijać poczucie odpowiedzialności za siebie i innych.
Uczniowie muszą mieć ściśle określone zadania i cel działania.
Możemy tworzyć grupy:
•
jednorodne, w skład których wchodzą uczniowie o zbliżonym poziomie wiedzy i
umiejętności (lekcje ćwiczeniowe i powtórzeniowe)
5
•
mieszane, w skład których wchodzą uczniowie dobrzy jak i słabi (lekcje z nowym
materiałem)
Kula śniegowa
Metoda ta jest stosowana w sytuacjach, gdy grupa powinna uzgodnić stanowisko,
które zależy nie tylko od liczby głosów, ale też od liczby i wagi argumentów.
Negocjacje prowadzi się w kilku rundach w zależności od liczby uczniów:
- pierwsza runda ( 2 osoby uzgadniają wspólne stanowisko)
- druga runda ( 4 osoby)
- trzecia ( 6 osób) itd.
Metodę tę możemy stosować przy wypracowywaniu nowych pojęć czy definicji na
konkretnych przykładach. Mobilizujemy w ten sposób wszystkich uczniów do pracy i uczymy
argumentowania , analizowania, a co najważniejsze dobrej komunikacji. Kule śniegową
można zastosować na przykład przy opisywaniu własności czworokątów czy też poznaniu i
scharakteryzowaniu rodzajów trójkątów.
Burza mózgów
Metoda ta
- angażuje wszystkich uczniów
- daje satysfakcję płynącą z własnego wkładu w zajęcia
- stymuluje twórcze myślenie
- daje nauczycielowi informację o stanie wiedzy i umiejętnościach uczniów
- umożliwia każdemu uczniowi wypowiedzenie się , a jego stanowisko nie może być oceniane
ani komentowane zarówno przez uczniów jak i nauczyciela
Metodę tę możemy zastosować na lekcjach wprowadzających nowe pojęcia na konkretnych
przykładach. Zbudowane definicje możemy porównać z zapisem w podręczniku.
Metoda problemowa
Zaliczana
jest
do
grupy
metod
samodzielnego
dochodzenia
do
wiedzy.
Stosowanie metody problemowej wiąże się z nauczaniem problemowym, które opiera się nie
na przekazywaniu gotowych wiadomości, lecz na uzyskiwaniu przez uczniów nowych
wiadomości i sprawności za pośrednictwem rozwiązywania problemów teoretycznych
i praktycznych. Cechą istotną tego nauczania jest aktywność badawcza ucznia, pojawiająca
6
się w określonej sytuacji i zmuszająca go do stawiania sobie pytań problemów,
do formułowania hipotez i weryfikowania ich w toku operacji umysłowych i praktycznych.
Przy stosowaniu metody problemowej należy dokładnie uświadomić sobie, jakie są cechy
problemu, jakie mogą być problemy i jakie są etapy rozwiązywania problemów. Problem
określany bywa krótko jako pytanie, na które należy znaleźć odpowiedź. Trzeba jednak
pamiętać, że nie każde pytanie jest problemem oraz, że nauczanie problemowe nie sprawdza
się do stawiania pytań i szukania odpowiedzi.
Istota
nauczania
na samodzielnym
problemowego
poszukiwaniu
polega
przez
na
tworzeniu
uczniów
sytuacji
pomysłów
ich
problemowych,
rozwiązania
oraz
na sprawdzaniu trafności i prawdziwości tych pomysłów. Problemami nie są pytania, na które
można udzielić gotowej odpowiedzi. W każdym problemie musi być coś znane i coś
nieznane. Wymaga to dużej aktywności i objęcia całościowego wiedzy z danej dziedziny.
Rozwiązanie problemu przez uczniów dokonuje się w trzech fazach:
a).
tworzenie sytuacji problemowej
b).
szukanie pomysłów rozwiązania
c).
sprawdzenie
rozwiązania
połączone
z
usystematyzowaniem
nabytych
wiadomości.
Działania związane z rozwiązaniem problemu mogą być wykonane na konkretach, modelach
lub na podstawie teorii.
Stosowanie tej metody pozwala na większe uaktywnienie ucznia. Pod kierunkiem
nauczyciela zdobywa on w miarę możliwości samodzielnie pewną wiedzę.
Kształtuje się u uczniów postawa badawcza, chęć podejmowania nowych problemów.
Uczniowie dostrzegają zjawiska i ich związki, stawiają hipotezy, mające na celu ich
wyjaśnienie, a następnie sprawdzają je empirycznie i eliminują błędne rozwiązania.
Wynikiem nauczania jest więc nie tylko reprodukcja wiadomości, ale i konstrukcja
wiedzy oraz umiejętności, wyjaśniająca zjawiska, projektująca działania oraz
uzasadniająca przewidywania i wnioski.
Zadaniem nauczyciela jest obserwowanie także toku myślenia uczniów, udzielenie im
pomocy, jeśli zajdzie tego potrzeba. Często uczniowie mało pilni, ale zdolni, zostają zjednani
dla matematyki i stopniowo wzrasta ich zainteresowanie tym przedmiotem. Życzliwy i
szczery stosunek do ucznia, wytwarza przyjacielską atmosferę między nauczycielem a
uczniem, co jest niezmiernie ważnym czynnikiem pobudzającym ucznia do zainteresowania
7
się przedmiotem. Pochwalenie ucznia nawet za skromne, lecz własne osiągnięcia zachęca go
do pracy, gdyż nabiera on wówczas wiary we własne siły, co mu pomaga w dalszej pracy
szkolnej.
Wiara ucznia we własne siły zachęca go nie tylko do większej aktywności na lekcjach, lecz
pobudza go do samodzielnej pracy w domu, co stopniowo wzmaga jego zainteresowanie
matematyką i z przedmiotu, uważanego za trudny i nudny, czyni przedmiotem łatwym,
lubianym i interesującym.
Metoda czynnościowa
. Należy tak rozwiązywać zagadnienie, nauczać definicji i twierdzeń matematycznych, żeby
były naukowo poprawne, a równocześnie możliwie najbliżej naturalnego wysławiania się
ucznia, stanowiąc aktywny czynnik rozwoju jego zdolności myślenia. Wskazówkę
metodyczną, jeżeli chodzi o praktyczne próby rozwiązywania obu problemów, można znaleźć
w zdaniu: "U ucznia rozpoczynającego naukę w szkole podstawowej postrzeganie związane
jest bezpośrednio z ruchem i działaniem". Tak więc działanie i czynność mogą i powinny być
punktem wyjścia w wielu zagadnieniach. Wykonując doświadczenia matematyczne
(konstrukcje, obliczenia), uczeń może w wyniku tych czynności dojść do nowych pojęć i
prawd matematycznych, a opisując tę czynność, może formułować definicje i twierdzenia w
sposób poprawny, wystarczająco ścisły i naturalny.
Metaplan
Metodą którą warto zastosować w analizie sytuacji problemowych to metaplan. Uczniowie są
zmuszeni do zwięzłego formułowania argumentów, wniosków. W pewnym sensie metaplan
jest graficznym zapisem dyskusji toczonej na dany temat. Wielką jej zaletą jest
przedstawienie w sposób przejrzysty nieraz skomplikowanych sytuacji. Na lekcję należy
przygotować: arkusz szarego papieru, białą kartę formatu A4, kilkanaście kolorowych,
małych karteczek, pinezki, taśmę samoprzylepną, flamastry. Na białej kartce zapisują
problem, który będzie rozważany i umieszczony
na arkuszu szarego papieru - naszym
plakacie. Prosimy uczniów o scharakteryzowanie sytuacji - jej elementy w formie
równoważników zdań zapisują na pojedynczych kartkach i przyklejają do plakatu w miejscu
przeznaczonym na opis sytuacji (jak jest). W następnej kolejności na innych kartkach
(odmienny format, kolor) zapisujemy wraz z uczniami przemyślenia na temat tego , jak być
8
powinno. Dalej prosimy , aby po dokonaniu analizy istniejących zapisów, uczniowie
spróbowali ustalić z czego wynikają te rozbieżności . Lekcję kończymy wyciągnięciem
wniosków, dla których podstawą jest sporządzony plakat. Każdy etap jest doskonałym
momentem do dyskusji . Uczniowie w ten sposób uczą się wnikliwej analizy zjawiska. Jeśli
jesteśmy ograniczeni czasem powinniśmy jednak pamiętać, że te dyskusje mogą nam
przeszkodzić w wykonaniu całości zadania.
9